هاوپۆل: لێدوان

زاهیر باهیر

13/05/2024

بە هۆی ڕوودانی لافاو لە هەندێك وڵاتی وەکو پاکستان و ئەفغانستان و بەرازیل و هەروەها کوردستان و وڵاتانی دیکە و هاتنی شەپۆلی گەرمایەکی بەتین و هاوکاتیش توانەوەی زیاتری بەستەڵەکان لەوە دەکات ژینگە زیاتر ئاڵۆز بووبێت ئەمەش نیگەرانییەکی گەورەی لای زانایانی ژینگە دروست کردووە، کە لەم ڕۆژانەدا کەوتونەتە بەردەم پرسیار  و وەڵامدانەوە و  کردنی چەندها دیمانەی جیاواز.

بێ گومان ئەم زانایانە سیاسی نین بەڵام زۆر باش دەزنن کە پرسی ژینگە گەر خودی خۆی سیاسی نەبێت ئەوە پرسێکی گەورەی سیاسییەکان و کاربەدەستان و دەوڵەتەکان و کۆمپانیا گەورەکانە .

پێش ئەوەی بچمە سەر ئامۆژگاریەکانی ئەوان ،حەز دەکەم بە هەندێك ئاماری نوێ دەست پێبکەم تاکو بزانین ئەو ئامۆژگارییانەی ئەوان کاریگەرییەکی بەو جۆرەی دەبێت کە خۆیان ئومێدی لێدەکەن.

بە گوێرەی ڕاپۆرتێکی نوێ لە ساڵی 2016 وە دوای کۆبوونەوە لوتکەیەکەی پاریسەوە کە بڕیار درا کە هەرچؤن هەبێت بڕی پلەی گەرمی  بۆ 1.5 پلەی سەدی بهێننە خوارەو تاکو ژینگە دوور بکەوێتەوە لە وێرانکاری و بەشەرییەتیش لەناوچوون، جێگای سەرنج و داخە کە ڕاپۆرتەکە کە لە لایەن چەند توێژەرەوەیەکەوە نوسراوە دەریان خستووە لەو سالەوە لە نێوانی 60 بانکی سەرەکی ئەمەریکی و ئەوروپیی و وڵاتانی دیکەوە نزیکەی 7 تریلۆن دۆلار هاوکاری قەرزی کۆمپانیاکانی وەکو نەوت و خەڵوز و گازیان کردووە کە زیاتر لە 4200 کۆمپانیای سووتەمەنی بەردینی بوون کە هۆکاری تێکچونی ئەمازۆن و جەمسەری باکور بوون .

لەم 7تریلۆن دۆلارە 6.9 ملیار دۆلاریان دواو بە کۆمپانیاکانی نەوت وخەڵوز و گاز ، 3.3 ملیار بۆ سوتەمەنی بەردینی ڕۆیشتووە .

لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، تەنانەت لە ساڵی 2023، دوو ساڵ دوای ئەوەی زۆرێک لە بانکە گەورەکان پەیمانیان داوە کە کاربکەن بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی وەک بەشێک لە هاوپەیمانی کەچی هاوکاری  دارایی بانکی بۆ کۆمپانیاکانی سووتەمەنی بەردینی 705 ملیار دۆلار بووە، لەگەڵ 347 ملیار دۆلار بەرەو فراوانکردن. لە ئەوروپادابانقی بارکەلی بەشداری گەورە و پشکی سەرەکی کەوتۆتە سەر لە دانی قەرزدا بەو کۆمپانیانە لە پاڵ بانقی سانتادێری ئیسپانیا و بانقی دوێچەی ئەڵمانی ، لە ئەمەریکاش جەی پی مۆرگان.

لەگەڵ ئەم بارودۆخەدا خودی  زانایانی ژینگەش لە ڕوانگەی خۆیانەوە لەو دیمانانەی کە کراون هەندێکیان ئەم ئامۆژگارییانە دەکەن .

کاریگەرترین کردار چییە کە تاکەکان دەتوانن بیکەن؟

ئەمە یەکێکە لەو پرسیارانەی کە لە هەندێکیان کراوە .

بە پلەی یەکەم داوا لە خەڵک دەکەن کە لە هەلبژاردنەکاندا دەنگ بۆ ئەو کەسانە بدەن کە ژینگەیان لە لا زۆر مەبەستە و ژینگە دۆستن .  ئەمان دەڵێن ئەمساڵ لەچەند وڵاتیکی گرنگی وەکو ئەمەریکا و بەریتانیا و هیندستان و یەکێتی ئەوروپا و مەکسیك و باشووری ئەفریقا دەنگدان دەکرێت، ئەو وڵاتانەش ڕۆڵی گەورە و کاریگەری زۆریان هەیە لەسەر ژینگە هەم وەکو دەنگیان و پێگەی ئابووری و هەم وەکو کۆمپنایاکانیشیان . بە گوێرەی ڕاپرسیەك لەسەدا 76.5 دەنگیان بۆ ئەم هەڵبژاردەیە داوە

بە پلەی دووەم ، واتە هەڵبژاردەی دووەم بۆ کاریگەرترین کردەوەی تاکەکەسی، بەپێی شارەزایان، کەمکردنەوەی فڕین و گواستنەوەی سووتەمەنی بەردینی بوو لە بەرژەوەندی گواستنەوەی کارەبایی و گشتی. ئەمەش بە ڕێژەی 56% پشتگیری کراوە و دوو لەسەر سێی گەشتەکانیان ڕایانگەیاندووە کە ژمارەی گەشتەکانی خۆیان کەمکردووەتەوە.

بە پلەی سێیەم ، واتە هەڵبژاردەی سێیەم : ئایا کەمتر خواردنی گۆشت دەتوانێت یارمەتیدەر بێت؟ بەرهەمهێنانی گۆشت کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر ژینگە هەیە. زۆربەی خەڵکی وڵاتانی دەوڵەمەند لە ئێستاوە زیاتر گۆشت دەخۆن لەوەی کە بۆیان تەندروستە و زیاتر لە 60%ی زاناکان دەڵێن خواردنی گۆشتی خۆیان کەمکردووەتەوە. نزیکەی 30%ی شارەزایان دەڵێن کەمتر خواردنی گۆشت کاریگەرترین کردەوەی کەشوهەوا بووە، لەکاتێکدا ڕێژەیەکی هاوشێوە پشتگیری لە کەمکردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی لە گەرمکردنەوە یان ساردکردنەوەی ماڵەکانەوە کردووە، بە دانانی گەرمی پەمپ، بۆ نموونە.

ئەم زانایانە هەڵبژاردەی دیکەشیان هەیە بەڵام ئەو سیانە لای هەندێکیان سەرەکین و کارایی باشیان لەسەر ژینگە هەیە.

07/05/2024

دوای وتووێژێکای چڕو هەمە لایەنەی نێوانی حەماس و ئیسرائیل بە ئامادەبوون و ئامادەکردنی ڕاگەیانندێك لە لایەن قەتەر و میسرەوە  حەماس ڕەزامەندی خۆی بە بەندەکانی ئاگربەستییەکە ڕاگەیاند بەڵام ئیسرائیل ئامادەیی دەرنەبڕی .

گەر چی هێشتا بە تەواوی بەندەکان و مەرجەکان وردەکارییەکانی نێوانی هەردوولا ئاشکرا نییە بەڵام وەکو زانراوە ئیسرائیل لەژێر فشارێکی گەورەدایە بۆ قەبوڵکردنی ئەو بەندانە .  لە لایەکەوە ئەمەریکا فشاری خستۆتە سەر و لە لایەکی دیکەشەوە فشارێکی گەورەی خەڵکی ناوخۆی ئیسرائیل بە کردنی پرۆتێست و خۆپیشاندانی کە لەم ڕۆژانەدا زۆر زیادی کردوە د.

لە لایەکی ترەوە نێتەنیاهو دەستێکی کەوتۆتە ئەملاوە و دەستەکەی دیکە ئەو لا، نازانێت چی بکات ئەگەر قەبوڵی بەندەکانی ڕاگەیاندنەکە بکات ئەوە حکومەتەکەی هەرەس دەهێنێت چونکە جووە ئەرسەدۆکسەکانی کە زۆر توند و تیژن و هیچ مەرجێك قەبوڵ ناکەن و  هاوپەیمانی نێتەنیاهون لە حکومەت دەکشێنەوە.  ئەگەر قەبوڵیشی نەکات ئەوە فشاری زیاتر هەم لە لایەن خودی خەڵکەکەیەوە و هەم لە لایەن ئەمەریکا و دەوڵەتانی ڕۆژئاواوە ، دەکەوێتە سەر.

 هەر بە ڕاگەیاندنی ئاگربەستییەکە و ئامادەنبوونی ئیسرائیل بە هەزاران کەس لە تەلئەبیب ئۆرشەلیم هاتنە سەر شەقام و داوا لە نێتەنیاهوو  دەکەن کە قەبوڵی بکات، پێی دەلێن نایانەوێت کە شەڕ پەل بکێشێت بۆ ڕەفحە کە دەبێتەو هۆی ئاڵۆزکاری زیاتر و زەرەر و زیانی ڕؤحی تر و خراپکردنی بارودۆخی دیلکراوەکان.

دروشمەکانیان هەمە ڕەنگە و هەمە لایەنەیە تا ئە و رادەیەی دەستی نێتەنیاهوو  خوێناوی کراوە ، واتە ئەو باعیسی ئەو کوشتار و خۆوینڕشتنەیە .

ئەوەی کە لە وێنەکەدا دیارە و لەسەر سەقفی سەیاررەیەك ڕاوەستاوە ئەوە کوڕەکەی یەکێکە لە دیلەکان و داوای ئەوە دەکات کە ئیسرائیل ئاگربەستییەکە قەبوڵ بکات .

هەر ئاواش حەماس-یش بوونەتە دوو بەشەوە بەشێکیان کە ئاگربەستی و ئاشتییان دەوێت و کە خواستی خودی دانیشتوانی غەزەشە ، بەشەکەی دیکەیان کە پلانی هێڕشەکەی سەر ئیسرائیلیان لە 7ی تۆکتۆبەری پارەکەدا دانا ، لەگەڵ ئاگربەستیدا نین ، بەڵام ئێستا ناچار کراون چونکە کەمایەتین .

03/05/2024

دوێنێ 5شەمە پۆستێکم  سەبارەت بە چالاکییەکی ڕاستەوخۆ بە ڕێگرتن لە ڕەوانەکردنی پەنابەرانی بەریتانی بۆ ڕواندە کرد .  کاتێك کە پۆستەکەم کرد هێشتا کارایی تەواوی چالاکییەکە دەرنەکەوتبوو ، بەڵام ئەمڕۆ دەرکەوت چالاکییەکە کە لە سەعات 8ی سەر لەبەیانییەوە دەستی پێکردبوو بە دانیشتن لەبەردەم ئەو کۆچەی [ پاص] کە  بارکرابوو لە پەنابەران کە بەرە و تۆردۆگایەک ببرێن وەکو ئامادەکارییەك بۆ ناردنیان بۆ ڕواندە، هەتا دوای سەعات 3ی پاشنیوەڕۆ دەوامی کردووە.  پۆلیس لە سەعات 12.30 ی نیوەڕۆدا هێڕشیان کردە سەر خەڵکەکە تاکو دڕیان پێبدەن و بۆ ئەوەی کۆچەکە بکەوێتە ڕێ.

 لەگەڵ فشار و لێدانی پۆلیس و هەراسانکردنی چالاکوانەکان هەر نەتوانرا کۆچەکە بەڕێ بکرێت بۆ ئەو ئۆردۆگایەی کە بۆی دیاری کرابوو، بۆیە کۆچەکە بە بەتاڵی گەڕایەوە بۆ شوێنی خۆی و شکستیش بە ناردنی پەنابەران هات بۆ ڕواندە ، لانی کەم هەتا چەند هەفتەیەکی دیکە .

ئەم چالاکییە لە لایەن گروپی ” Black Lives Matter ” بە هاوکاری لایەن و کەسانی دیکە، ئەنجام درا.   .یەکێک لە ڕێکخەرانی ناڕەزایەتییەکەی پێکهام، خواروی لەندەن،  کۆجۆ کیرێوا، لە گروپی بلاک لایڤز ماتەر، وتی: “هاوڕێکانمان کە لە هۆتێلێکی هۆم ئۆفیسدان ئاگادارکردنەوەیان پێگەیشت کە بڕیارە ئەمڕۆ ببرێنە بیبی ستۆکهۆڵ.” [ ئۆردۆگایەکی دوورە دەستە کە بۆ پەنابەران سازکراوە]  وتی ئاگاداری هەفتەیەکیان پێدراوە  و کە “بەهۆی ئەو پەیوەندی و پەیوەندیانەی کە لە کۆمۆنێتییە هەیانبووە، ئێمە لەوە ئاگادارکراینەوە و ئێمەش کارێکی وریامان ڕێکخست … بۆ ئەوەی نەڕفێنرێن و نەبرێن“

کیرێوا وتی ناڕەزایەتییەکە ئیلهامبەخش بووە لە ناڕەزایەتییەکی هاوشێوەی هەفتەی ڕابردوو لە مارگەیت، کە تێیدا ڕێگری لە ڕاهێنەرێک کراوە 22 پەناخواز بباتە کەشتییەکە. “ئێمە دەزانین کە پەنابەران نایانەوێت بڕۆن و دەزانین کە بیبی ستۆکهۆڵم شوێنێکی مەترسیدارە بۆ دانانی هەر کەسێک. ئەوە ناتەندروستە و کەسێک کۆتایی بە ژیانی خۆی هێناوە کە لەوێ بووە و هەروەها چەندین هەوڵی خۆکوشتن هەبووە لەلایەن کەسانێکەوە کە پێیان وتراوە دەچنە بیبی ستۆکهۆڵم”

لەم چالاکییەدا 45 چالاکوان لە لایەن پۆلیسەوە دەسگیر کراوە.

01/05/2024

نزیکەی دوو هەفتە بوو کە خوێندکارانی زانکۆی کۆڵۆمبیا لە نیووێرك کەمپەینی هاوپشتی بۆ فەلەستینییەکان و وەستانی جەنگ لە غەزە دەستی پێکردبوو .  لەو  کەمپەینەدا سەدەها خوێندکار بەشداریکردبوو هەروەها چەند هۆڵێکیان لە پاڵ هەڵدانی چادردا لە زەوی زانکۆدا، داگیرکردبوو.  لەو هۆڵانە هۆڵی هەمەڵتن بوو کە نزیکەی 8 قاتە .

هۆڵی هەمەڵتن لە ساڵی 1968 یشدا لە لایەن خوێندکاران و خەڵکانی دژ بە شەڕی ڤێتنام و کەمپەینی مافی مەدەنی-یش دەستی بەسەردا گیرا.  لە کەمپەینەکەی ئێستادا کە تەشەنەی کردووە بۆ گەلێك لە زانکۆکانی دیکە لە ئەمەریکا هەر لە سەرەتادا زیاتر لە 100 قوتابی دەستگیر کران و 34 لەوانە بەند کران.

دوێنی، سێ شەمە شەوەکەی بە کاتی ئەمریکا لەسەر داوای سەرۆکی زانکۆکە پۆلیس دای بەسەر خوێندکاران و کەمپەکەیاندا بە  بەکارهێنانی گڵۆپی زۆر بە شەوق ( پرۆجێکتەر) لێدان و هەراسانکردنیان و گرتنی سەدەهای دیکە توانییان کە بڵاوە بە خوێندکاران بکەن و کەمپینەکەیان لەوێدا پێ کۆتایی بهێنن .

ئەمەی کە روی دا شتێکی چاوەڕوانکراو بوو ، چونکە ئاشکرایە هیچ جۆرە کەمپەینێکی ئاوا گەورە و گرنگ کە مەترسی بۆسەر ئیدارەی زانکۆیەک ، شارێك دروست بکات گەر کرێکاران هاوپشتیان نەکەن بە مانگرتن ، ئەوە شکستهێنان بەشیان دەبێت .  لەگەڵ وتنی ئەمەشدا مانای ئەوە نییە کە نابێت هیچ پرۆتێست و جالاکییەکی ڕاستەوخۆ ئەنجام نەدرێت لەبەر ئەوەی کە کرێکاران بە هەر هۆکارێك بێت هاوپشتی خۆیان نیشان نادەن .

29/04/2024

سیستەمی هەنوکە بە خۆی و سیاسەت و ئابووری وفەرهەنگ و کولتورییەوە بە سیستەمی لیبراڵ و نیو-لیبراڵ بەناوبانگە ، لای زۆرینەیەك دەبێت ناوەکەی ناورۆکەکەی گشتگیر بکات.

ئەوەی کە لێردا هەیە بوونی ئازادی چەوساندنەوەیە ، ئازادی بەرتەسککردنی ئازادییەکانی خەڵکە ، ئازادبوونی دەوڵەت لە سەرکوتکردن و بەرزکردنەوەی نرخی پێداویستییەکانی ژیان، هەڵگیرسانی جەنگ، ئاوەڵاکردنی دەستی دامەزراوە سەرکوتکەرەکان بە بزنس و هەموو بەشەکانی ئابوورییەوە لە ڕوتاندەنەوەی دانیشتوانی ولاتەکە ، هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندی کۆمەڵایەتی مرۆیانە و گۆڕینی بە پەیوەندی کاڵا و شمەك و کڕین و فرۆشتنی نێو بازاڕ و زۆری تر.

ئەمڕۆ بە پێشکەوتنی زیاتری کاپیتاڵیزم و ئابووری نیو-لیراڵ ئەو ئازادییانەشی کە 30 بۆ 40 ساڵ لەمەوبەر هەبوون لە کزی و ڕوو لەنەمان دەچن . ئەمەش بەشی میدیای ئازاد و ڕۆژنامەوانی بێ لایەن ( نابەرگری لە دەوڵەت و سیستەمەکە) گرتۆتەوە .

ڕاپۆرتێکی ئەمڕۆی ڕۆژنامەی گاردیان ئەمانەی پشتڕاستکردۆتەوە  کە دەڵێت یەکێتی ئازادییە مەدەنییەکان بۆ ئەوروپا (ئازادیەکان) کە بنکەکەی لە بەرلینیە لە ڕاپۆرتی ساڵانەی ئازادی میدیایی خۆیدا کە لەگەڵ 37 گروپی مافپەروەر لە 19 وڵاتدا کۆکراوەتەوە، ڕایگەیاندووە، ڕەوتە مەترسیدارەکان کە پێشتر دەستنیشانکراون لە ساڵی 2023دا بەردەوامن – هەرچەندە یاسا نوێیەکانی سەرتاسەری یەکێتی ئەوروپا دەتوانێت هیوای باشتربوون پێشکەش بکات.

ئیڤا سیمۆن، کارمەندی باڵای داکۆکیکردن لە کۆمپانیای لیبرتیز وتی: “ئازادی میدیا بە ڕوونی لە دابەزینێکی بەردەوامدایە لە سەرانسەری یەکێتی ئەوروپادا – لە زۆرێک لە وڵاتان لە ئەنجامی زیانگەیاندن یان پشتگوێخستنی بە ئەنقەست لەلایەن حکومەتە نیشتمانییەکانەوە” ئاماژەی بەوەشکردووە، “کەمبوونەوەی ئازادی میدیا هاوتەریب لەگەڵ دابەزینی سەروەری یاسادا دەڕوات  و  پەیوەندییەکی نزیک لە نێوان ئەم دووانەدا هەیە. ئەمە بەرنامەی یاریکردنی دەسەڵاتە تاکڕەوەکانە”. ئاماژەی بەوەشکردووە، یاسای نوێی میدیای یەکێتی ئەوروپا “پۆتێنشەڵەتی ئەوەی تێدا هەیە” بەڵام دەبێت بە شێوەیەکی دروست جێبەجێ بکرێت. لیبرتیز وتی دیمەنی میدیای ئەوروپا ساڵی ڕابردوو بەردەوام بوو لە چڕبوونەوەی زۆری خاوەندارێتی میدیا، یاسا ناتەواوەکان سەبارەت بە شەفافیەتی خاوەندارێتی و هەڕەشەی زۆر لەسەر سەربەخۆیی و دارایی میدیای گشتی.

لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، ڕۆژنامەنووسان لە وڵاتانی وەک کرواتیا، فەرەنسا، ئەڵمانیا، یۆنان و ئیتاڵیا لە ساڵی 2023 ڕووبەڕووی هێرشی جەستەیی بوونەتەوە، لە هەنگاریا و سلۆڤاکیاش پەیامنێران ڕووبەڕووی سوکایەتی و هەڕەشەی سیاسەتمەدارە هەڵبژێردراوەکان بوونەتەوە. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، لە ڕۆمانیا و سوید پۆلیس نەیتوانیوە بە شێوەیەکی دروست بەدواداچوون بۆ هێرشەکانی سەر ڕۆژنامەنووسان بکات، یان بەهۆی کەمی ئیمکانات یان نەبوونی ئیرادە، لە کاتێکدا لە فەرەنسا و بولگاریا ئەفسەرانی پۆلیس خۆیان هێرشیان کردووەتە سەر ڕۆژنامەنووسان.

لە وڵاتانی کرواتیا، یۆنان، ئیتاڵیا، هۆڵەندا و سوید، بە شێوەیەکی باو لە دژی ڕۆژنامەنووسان،  لێدان بە چەقۆ بەکاردەهێنرا، پەیامنێران لە ئەڵمانیا، یۆنان، هۆڵەندا و پۆڵەندا لەلایەن کەناڵە سیخوڕییەکانی وەک پێگاسۆس و پرێدەتۆرەوە خراونەتە ژێر چاودێرییەوە.

لە ئەڵمانیا، هەنگاریا، لیتوانیا و هۆڵەندا، ئەو ڕۆژنامەنووسانەی ڕەخنە لە حکومەت دەگرن، خۆیان لە کۆنگرە ڕۆژنامەوانییەکان یان ڕووداوە فەرمییەکانی دیکە دوور خستەوە، یان ئەو بەڵگەنامانەیان لێ ڕەتکرایەوە کە دەبوو دەستیان پێ بگات.  لە سلۆڤاکیا، سەرۆکوەزیرانی پۆپۆلیستی، ڕۆبەرت فیکۆ، “هەموو پەیوەندییەکانی پچڕاندووە” لەگەڵ چوار دەزگای ڕاگەیاندن کە تۆمەتبار کراون “بە ئاشکرا نیشاندانی هەڵوێستی دوژمنکارانە“. حکومەتی سلۆڤاکیا لەم مانگەدا پڕۆژە یاسایەکی مشتومڕاوی پەسەند کرد بۆ چاککردنەوەی گشتی پەخشی گشتی دەستەو یانەی  لیبرتیس وتی لە هەنگاریا میدیای خزمەتگوزاری گشتی پێشتر “هێندە بە تەواوی لە ژێر نیلەی  حکومەتدا بوو” کە بەرهەمەکانی “بە ڕاپۆرتکردنی لایەنگری و یەکلایەنە تایبەتمەند بوو کە هەمیشە لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی پارتی دەسەڵاتدار فیدێسدا، Fidesz  ، دەگونجێت“.

17/04/2024

ئەمریکا و کەنەدا و ئۆسترالیا  وڵاتانی غەرب هەر بە نانەوەی جەنگ و تێکدانی ژینگە و بڕینی دارستان و بڕدانی لەوەڕگەی ( پاکژ) ی ئاژەڵ… شەڕ لەگەل دانیشتوانی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوین ئەفەریقا و ئەمەریکای لاتین و ئاسیا ناکەن بەڵکو لە ڕێگای کۆمپانیاکانی دیکەیانەوە بە جۆری جیا جیا هێڕشەکان بەردەوامن.

بە گوێرەی ڕاپۆرتێکی ئەمڕۆی ڕۆژنامەی گاردیان لەڕێگای ئەوانەی کە کەمپەینی نەهێڵانی قەڵەوی زۆر، دەکەن و دەیانەوێت ڕێگری بکەن و منداڵان و گەورەساڵان بە ئاگا بێننەوە لە قەڵەوی کە زۆرێك لە نەخۆشییەکان بەدواوەیین . ئەم کەسانەی کە بەشداری لە کەمپەینێکی ئاوادا دەکەن پاش ئاشکراکردن و ناردنی نموونە بۆ پشکنینی شیر و عەلەف بۆیان دەرکەوتووە کە کۆمپانیای نەستەلە لە ناردنی ئەوانەدا بۆ ئەو شوێنانەی کە لەسەرەوە ناوم هێنان شەکری زێدە و هەنگوین دەکاتە ناویانەوە کە زەرەری گەورە بە تەندروستی ساوایان و منداڵان دەگەیەنێت.  ئەمە لە کاتێکدا لە ناردنی هەمان شتدا بۆ ولاتانی ئەوروپا کۆمپنایاکە ئەوە ناکات.

ساڵانە شیری  نیدۆ و عەلەف هەر یەکەیان بە بڕی یەك ملیار دۆلار لەمە بۆ ساوایان دەفرۆشرێت. لە سەدا 40 ئەمەش هەر بە بەرازیل و هیندستان دەفرۆشرێت.

ئەمەی کە ئەم کۆمپانیایە دەیکات شکاندنی بڕیارەکەی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانییە .  وەکو دەریش کەوتوە کە گرفتی قەڵەوێتی منداڵ لە ئەفەریقا لە ساڵی 2000 وە تا ئێستا بە ڕێژەی لە سەدا 23 سەرکەوتووە.

بێ گومان لە شوێنەکانی دیکەش هەر وایە بەڵام ئامارێکی فەرمی پشتڕاستکەرەوە بۆ ئەو شوێنانە لەبەر دەستدا نییە .

03/04/2024

ساڵانە جگە لە کۆبوونەوەی لوتکەیی سەبارەت بە ژینگە و پاراستنی و کەمکردنەوە پیسی و غازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بە سەدەها کۆبونەوەی وەزیران کۆبونەوەی لاوەکی و سمینیار و قسەو باس و لیدوان لەسەر ژینگە و پاراستنی دەکرێت، بەڵام هەرگیز نەیتوانیوە و ناتوانێت سەرمایەداری و سەرمایەداران لە وێرانکردنی ژینگە و برسیکردنی خەڵکانێکی زۆر و بڕیادان و کردنی جەنگگەلێکی زۆر  بوەستێنێت .

هەر ئەمساڵ بوو زیاتر لە هەفتەیەك لە کۆبونەوە لوتکەیەکەدا چەندەها بڕیار درا بۆ کەمکرنەوەی غازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن پاكڕاگرتنی ژینگە بەڵام لەوە ناکات بڕیارەکان نیوەشیان جێبەجێ بکرێت.      

بریتانیا هێشتا هەر بەردەوامە بە دانی مۆڵەت بە کۆمپنایا نەوتییەکان بۆ پشکنین و گەڕان بەدوای وزەی دیکەدا. یەکێتی ئەوروپاش چوار هێندە زیاتر پارە دەداتە کێڵگەوانەکان لە بەخیوکردنی ئاژەڵەژکانیاندا لە چاو هاوکاریکردنی گەشەکردنی ڕووەک.

 بەپێی توێژینەوەیەکی ڕۆژنامەی Nature Food، زیاتر لە 80%ی پارەی گشتی کە لە ڕێگەی سیاسەتی کشتوکاڵی هاوبەشی یەکێتی ئەوروپا  EU’s common agriculture policy (CAP) بە کێڵگەوانەکان لە ساڵی 2013دا بۆ بەرهەمە ئاژەڵییەکان دراوە سەرەڕای ئەو زیانانەی کە بە کۆمەڵگەی دەگەیەنن.

یەکێتی ئەوروپا کە بەنیازە تا ساڵی 2050 ئەوروپا بکاتە یەکەم کیشوەری بێلایەن، نەبوونی کارایی خراپ  لەسەر کەشوهەوا، نزیکەی یەک لەسەر سێی تەواوی بودجەی خۆی بۆ یارمەتییەکانی CAP خەرج دەکات. پۆڵ بێهرێنس، توێژەرێکی گۆڕانکاری ژینگەیی لە زانکۆی لایدن کە هاوکارە لە نووسینی توێژینەوەکە دەڵێت: “زۆربەی زۆری ئەو شتانە بەرەو بەرهەمەکانی ئاژەڵ دەڕوات کە ژیانی ئێمە بەرەو لێواری خراپی دەبات”.

توێژەران بۆیان دەرکەوتووە، پلانی یارمەتییەکان کە پارەی زیاتر دەدات بەو کێڵگانەی کە زەوییەکی زیاتر داگیر دەکەن، ئەنجامەکەی “دەرئەنجامێکی چەوتی  بۆ گواستنەوەی خۆراک دەبێت”  چونکە ئاژەڵەکان شوێنی زیاتر لە ڕووەکەکان دەگرن و بە شێوەیەکی ناکارامە خۆراکیان پێدەدرێت کە دەکرا ئەو خۆراکانە بگەنە دەستی خەڵک. بۆ بەرهەمهێنانی هەمان بڕی پرۆتین، گۆشتی مانگا پێویستی بە 20 هێندەی ڕواندنی گوێز و بادەم و ئەوانی دیکەی هاوتایپی ئەوان  زەوی زیاتر دەگرێت  و 35 هێندەی چاندنی دانەوێڵەش زیاتر.

توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کە 12%ی مەنحەکانی دەدرێت و لە بەرهەمەکاندا بەرجەستە بوون بۆ دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا دەنێردرێت، زۆربەیان بۆ وڵاتانی سەروی ناوەڕاست و وڵاتانی داهاتی بەرز. توێژینەوەکە دەریخستووە چین لە مەنحەکانی کشتوکاڵی یەکێتی ئەوروپای زیاتر  لە هۆڵەندا بەکارهێناوە، لەکاتێکدا ئەمریکا زیاتر لە دانیمارک بەکارهێناوە

بەخێوکردنی ئاژەڵان  یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی خێرابوونی مردنی گیانلەبەرە کێوییەکان لە سەرانسەری جیهان و بەرپرسە لە 12%-20%ی پیسکەرەکانی گەرمکردنی هەسارەکان کە کەشوهەوا توند توندوتیژتر دەکات. لە دوایین چاکسازیدا بۆ ماوەی 2023–2027، یەکێتی ئەوروپا بڕیاریدا چارەکێک لە پارەی ڕاستەوخۆی CAP بۆ “پلانی ژینگەیی” تەرخان بکات کە کێڵگەوانەکان هان دەدات  بۆ کشتوکاڵکردن بە شێوەیەکی ژینگەدۆستانە.

زاهیر باهیر

18/03/2024

کولتور چییە؟ کولتور کۆمەڵە ئاداب و هەڵسوەکەوت و تێڕانینییکی هاوبەشی کۆمەڵێك خەڵکە وەکو پێوەرێكی کۆمەڵایەتی دایانناوە کە گرنگ نییە زۆر بن یا کەم کە لە شوێنیکدا جێگیر بوون.  هەرگیز کۆمەڵەکانی بەشەرییە بێ کولتور نەبوون چونکە پێداویستی ژیان و هەڵکردن بە یەکەوە و هەندێ کاری هاوبەش و چەندەها شتی دیکە زەروورییەتی دانانی جۆرێك لە یاسا و ڕێسای بەسەردا سەپاندوون.

ئاین چییە؟ ئاین بڕوا و ئیمانێکە کە خودی ئەو کۆمەڵە کەسە بۆ خۆیانی دیاری دەکەن و دروستی دەکەن  کە ئاسوودە و ئارامییەك دەداتە ڕۆحیان، ئیدی ئەوەی کە بڕوایان پێی هەبووە بینراوە یا نەبینراوە، هەستپێکراوە یاخود هەستپێنەکراو گرنگ نەبووە.  مێژوی ئاین و ئاینەکان لە چاو مێژوی کولتوری کۆمەڵەکاندا هەر زۆر زۆر نزیکە.

ماوەیەکی زۆری پێچووە کە دین/ئاین ببیتە بەشێك لە کولتوری خەڵکەکە، کۆمەڵەکە. پاشان ئەمیش بووەتە بەشێك لە داب و نەرێتی کۆمەڵ و کۆمەڵاتی ئەو کۆمەڵە ، بەڵام هەرگیز ئاین لە ململانێد نەبووە کە پاوانەی کولتور بکات، بەڵکو هاوسەنگی و ئاشتەواییەکی زۆر هەبووە لە نێوانیاندا ، هەر لەبەر ئەوەش کەس زۆری لە کەس نەکردووە و فشاری نەخستۆتە سەر ئەوی دیکە. 

بێ گومان بە تێپەڕینی زەمەن و قۆناخەکانی بەشەرییەت کارایی لەسەر هاوسەنگی نێوانی کولتور و ئاین دانراوە.  کۆمەڵگەی کوردی هەتا کۆتایی پەنجاکان-یش ئاین و کولتور لای ئاوێتە بووە و هەوڵی ئەوەی داوە کە تەنانەت  ئایەت  و وتە شەرەنگێزەکانی موحەمەدی پەیامهێنەریش ڕەتبکرێتەوە بۆیە نە لە مزگەوتەکاندا و نە لە ماڵ و نە لە قوتابخانەکاندا زۆربەی کات ئایەتە باشەکانی قورئان و وتە باشەکانی موحەمەد باسکراون و ناوهێنراون.  کەس مەبەستی نەبووە کە دین بکاتە داردەستێك بۆ مەبەستی دەسەڵاتخوازیی .

لە سەرەتای شەستەکانەوە و دواتریش بەهاتنی ئاخوندەکانی ئێران بۆ سەر حوکم، ڕێڕەوی دین لە بەشێك لە کولتوری کۆمەلایەتی و تا ڕادەیەك لەوەی لاوەکی بێت گۆڕدرا .  بە واتایەکی دیکە پەیوەندی نێوانی کولتور و ئاین / دین لە هاوسەنگی دەرچوو و ململانێیەکی تووندوتیژ کەوتە نێوانیانەوە تاکو دین سەرکەوێت بەسەر کولتوردا، بە مانایەکی دیکە لە بری ئەوەی کە دین وەکو بەشێك لە کولتوردا بمێنێتەوە ئاشتەوایی نێوانیان بەردەوام بێت بۆ خزمەتی کۆمەڵ، دین هەوڵی پاوانەکردنی کولتوری دا و ویستی خۆی ببێتە سەرەکی و کولتور ببێتە بەشێك لێی .  بەمشێوەیە ڕۆیشت تاکو بە گوێرەی دین داب و نەرێتی کۆمەڵایەتی و کاروباری ڕۆژانە و مامەڵە و پەیوەندی کۆمەڵایەتی بسەپێنرێت بەسەر کۆمەڵدا .

بە داخەوە کە سەرەنجام دین بەسەر کولتوردا سەرکەوت و ئەو هەموو کارەساتە دڵتەزێنانەیان بۆ بەشەرییەت هێناوە کە کۆمەڵگەی ئیسلامی لە هەموو شوێنێکی ئەم جیهانەدا پێوەی دەنالێنێت.

16/03/2024

پێشتر بە پۆستێك  قسەمان لەسەر ئەمە کردووە و بە ئامارەوە نیشانمان داوە کە دوای ڕوداوەکەی 7ی ئۆکتۆبەری ساڵی پار مەیلی ڕایسستی و هەراسانکردنی ڕایسستیانە بەرانبەر بە موسڵمانان و جوولەکەکان لە زیاد بووندایە .

ڕۆژ بە ڕۆژ ئەم دیاردە قێزەوەندە لە برەودایە و لە ئێستاشدا وەزیر و ئەندام پەڕلەمانتارەکانی حیزبی موحافزین ، حیزبی حاكم ، هەروەها هەندێك لەوانەشی کە هاوکای پارەیان بە حیزبی موحافیزین کردووە کە یەكێك لەوانە کە ناوی فرانک هێستەیەر ئیرلەندییە هەر لە ئەمساڵدا 10 ملیۆن پاوەندی بەخشیوە بەو حیزبە .

پرسەکە لێرەشدا ناوەستێت بەڵکو لەناو ئەندامانی حیزبەکەشدا بووەتە  دیاردەیەکی باو . لە 521 ئەندامی حیزبی موحافیزین لە سەدا 58 یان دەڵێن ئیسلام هەڕەشەیە لەسەر ڕێڕەوی ژیانی بریتانییەکان.  تەنها لە سەدا 18یان دەڵێن ئەم دوانە جووتن ، واتە ئیسلام و ڕێڕەوی ژیانی بریتانییەکان [ دیارە بەشێکی ئەمانە ئەندامە موسڵمانەکانی ناو حیزبە] . نیوەشیان بروایان وایە بەشێك لە شارەکانی ئەوروپا لەژێڕ کۆنترۆڵی یاسای شەریعەتدایە زۆنی نەڕۆیشتنی غەیرە موسڵمانە ، تەنهاش یەك لەسەر پێنجی ئەندامەکان باوەڕیان وایە کە ڕاگەیاندنەکە هەڵەیە. ئەندامەکانی حیزبی موحافیزین دووجار زیاتر دیدی نەرێیانەی بۆ ئیسلام هەیە، کە بەڕێژەی سەدی دەکاتە لە سەدا 40 ی ئەندامان.

لە ساڵی 2020 دا هەمان ڕاپرسی لە نێو ئەندامانی حیزبی موحافزین دا کرا تەنها لە سەدا 47 ڕایان وابوو کە ئیسلام هەڕەشەیە لەسەر ڕێڕەوی ژیانی بریتانییەکان بەڵام ئێستا ئەو ڕێژەیە سەرکەوتووە بۆ لە سەدا 58.

هەر ئاواش بە گوێرە ڕاپرسییەك لە لایەنی کۆمەڵی ” هیوا نەك ڕک و کینە”  کە لە نێوانی 25 هەزار کەسدا کراوە ، لە سەدا 43 یان وتویانە کە بریتانیا لە لێژی و تلبوونەوەدایە ،  واتە بەرەو خراپتر ڕۆیشتوە ، لە سەدا 6 یان دەڵێن ڕژێمەکە باش بەرێوە دەبرێت و لە سەدا 79 یان دەڵێن ” سیاسییەکان گوێ لە خەڵکی وەکو من ناگرن “

لە لایەکی دیکەوە پرسیاری  ئەوە کراوە کە ئایا دەنگدەرانی حیزبی موحافیزین هەر عاشقی دیمۆکراتین ، لە سەدا 48ی ئەوانەی کە جاری پێشتر دەنگیان بۆ حیزبی موحافیزین داوە حەز دەکەن کە ” سەرکردەیەکی بەهێز و یەكلاییکەرەوەیان هەبێت کە گوێ بە دەنگی پەڕلەمان نەدات و پشتگوێی بخات یاخود پەسەندی نەکات ” سێیەکی ئەو 25 هەزار کەسە دەڵێن ” لە هەندێك بارودۆخدا بەکارهێنانی تووندوتیژی زەروویە بۆ بەرگرییکردن لە شتێك کە باوەڕی بەهێزت پێی هەیە”

دژ بە پانابەران کۆچ هێنەران بە بەراورد بە سالی 2022 بە ڕێژەی لە سەدا 20 سەرکەوتووە.   سەبارەت بە کێشەی خۆرهەڵاتی ناوەند ، لە سەردا 38ی ئەمانە لایەنگری لایەنێکیان دەکەن ، لە سەدا 22 لەگەل فەلەستینییەکاندان و لە سەدا 16 لەگەرڵ ئیسرائیل دا ، لە سەدا 27 یش لایەنگری هیچ لایەکیان ناکەن. 

15/03/2024

دوێنێ لە بریتانیا پێناسەی نوێی فەرمی سەبارەت بە ” تودندووتیژی” بە پەڕلەمانتاران وترا و ئیتر ئەمە ڕێسا و یاسایەك دەبێت کە بە گوێرەی ئەوە مامەڵە لە گەڵ گروپە تودندڕەواکان دەکرێت.

پێش ئەوەی بێمە سەر کرۆکی بابەتەکە، پرسیارێك دێتە پێشەوە:  ئایا لە حکومەت ، دەوڵەت لە دونیادا توندووتیژتر هەیە؟ ئایا ئەوە کە لە دونیادا ڕوودددات دەوڵەت باعیسی نییە ؟ هەژاری ، بێ کاری ، بێ شوێن و جێگایی ، نەخۆشییەکان ، دروستکردنی گروپە تووندڕەوەکان، شەڕی نێو گەلان دەوڵەتان یاخود شەڕی ناوخۆ ، سەرچاوەی ڕایسیسزم ، فاشیسزم ، هەڵاواردان  دەیان کەم وکووڕی دیکەی نێو کۆمەڵ، دەیەها نادادوەری کۆمەڵایەتیی، نەبوونی یەکسانیی …. هەمو ئەمان کێ دەیکات و کێی لە پشتەوەیە بە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ؟  ئەگەر دەوڵەت نییە کە پایەی سەرەکی سیستەمەکەیە؟!!

لەگەڵ ئەو بڕە پێناسەی کە من لەسەرەوە کردم بۆ دەوەلەت ،  کەچی هێشتا ئەو پێناسە بۆ توندووتیژی دەکات !! دونیایەکی سەیرە گوڵم…

ێناسەکە چۆن گۆڕاوە؟ پێناسە نوێیەکە چەق و دیقەت دەخاتە سەر ئایدۆلۆژیای گروپەکە ، کەسەکە ، لایەنەکە کە پێشتر ئەو تەرکیزە لەسەر کردار و هەڵسوکەوتەکانی گروپ و کەسەکان بوو کە دەگەڕێتەو بۆ ساڵی 2011.

پێناسە کۆنەکە  بۆ ‘ توندووتیژیی-توندڕەویی:  بەم شێوەیە :  “دژایەتی چالاکانە بەرامبەر بە بەها بنەڕەتییەکانی بەریتانیا، لەوانەش دیموکراسیی، سەروەری یاسا، ئازادیی تاک و ڕێزگرتن و لێبوردەیی یەکتر بۆ باوەڕ و بیروباوەڕە جیاوازەکان“.

 پێناسە نوێیەکە دەڵێت توندڕەوی – توندووتیژی “بەرەوپێشبردن یان پێشخستنی ئایدۆلۆژیایەک کە لەسەر بنەمای توندوتیژیی، ڕق و کینە یان لێبوردەیی دامەزراوە، کە ئامانجی ئەوەیە: 1- ماف و ئازادییە بنەڕەتییەکانی ئەوانی دیکە نکۆڵی لێبکات یان لەناوببات؛ یان 2-  تێکدان، هەڵوەشاندنەوە یان گۆڕینی سیستەمی دیموکراسی پەرلەمانی لیبڕاڵ و مافە دیموکراسیەکانی بەریتانیا؛ یاخود 3 – بە مەبەست ژینگەیەکی ڕێگەپێدراو بۆ ئەوانی تر دروست بکەن بۆ بەدەستهێنانی سەبارەت بە ئەوەی سەرەوە : یەک و دوو”

ئەو گروپانەی کە دەخرێنە ژێر چاودێرییەوە کە ‘ توندووتیژن- توندڕەون’ ئەمانەن. من بە ئینگلیزی وەکو خۆیان دای دەنێمەوە. ئەوەی مەبەستێتی دەتوانێت بیدات لە گۆگڵ بۆ وەرگێڕانی بۆ کوردی یا عەرەبی .  گروپەکانی کە بریارەکە دەیانگرێتەوە:

the far-right groups the British National Socialist Movement and Patriotic Alternative and the Muslim groups the Muslim Association of Britain, Muslim Engagement and Development (Mend) and Cage

ئەو ڕێکخراوانەی دیکە کە ناوەکانیان دزەیپێکراوە و بە ئەگەرێکی زۆرەوە دەچێتە چوارچێوەی پێناسەکە بریتین لە برادەران و  دۆستانی ئەقسا، 5 پایەکە و فەلەستین ئەکشن.

هەروەها ڕێگانادرێت کە وەزیرەکان و بەرپرسان دیمانە و قسە و پەیوەندی بکەن لەگەڵ هیچ کام لەو ڕێکخراوانە.

ئایا ئەمە هەنگاوێکی باشە بۆ بنەبڕکردنی توندووتیژیی – توندڕەویی ؟

بەڕای من ئەمە جگە لەوەی کە ئەم چوارچێوەیە دواتر زۆر گروپ و لایەنی دیکە دەگرێتەوە تا وای لێدێت کە زۆرینەی گروپەکان دەچنە لیستی ڕەشەوە، هاوکاتیش   ئەمە پێچەوانەی ئەم بڕیارە دەچنێتەوە.  هەر بۆ نموونە فشاردانان و پاڵنان بەو گروپانەوە کە بکەونە پەراوێزەوە و قسەنەکردن لەگەڵیانا و بڕینی پەیوەندی لە تەکیاندا زیاتر هانیان دەدات بەوەی کە بە ئاڕاستەی توندووتیژیدا بڕۆن لەبری هاتنیان بەرە و ئاشتی ئاشتەوایی ، هانیان دەدات کە زیاتر پەیوەندی لەگەڵ گروپی تووندڕەو و تیرۆرییستیدا دروست بکەن بە تایبەت گروپ و کۆمەڵە ئیسلامیەکان.

ئەگەر حکومەت بیەوێت هەژموون و کارایی توندووتیژی کەم بکاتەوە ئەوە دەبێت لانی کەم ئەو هەنگاوە بچوک و ئاسایانە بنێت کە من لە پۆستی پێشوومدا هەندێکیانم لیستم کردون.