مارکس و ئەنارشیزم

نووسینی : ڕودۆڵف ڕۆکەر

وەرگێڕانی: زاهیر باهیر

چاپ: چاپ:خانەی بینایی

ساڵی چاپ : ٢٠٢٣

شوێنی چاپ:سلێمانی

بۆ داگرتنی پەڕتووکەکە، لەسەر ئەو لینکەی خوارەوە کلیک بکەن

Marx and Anarchism by Rudolf Rockeer-Booklet-online

بنەما و میکانیزمەکانی (سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی) چین و ئەو سیستەمە چۆن ڕێکدەخرێت؟

سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی بۆ سەرھەڵدان و خۆگرتن و بەردەوامیی خۆی، کۆمەڵێک بنەمای ئابووریی و کۆمەڵایەتیی و کولتووریی و ڕۆشنبیریی ھەن و پێویستن، لەنێو ئەوانە:
– پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان
ئەو پەیوەندییە سرووشتییانەن، کە نێوان خەڵکی ھەن؛ لەنێوان ھاوسێیان و ھاوکاران و ھاوپیشان و ھاوگوندان و ھاوشاریان و ئەوینداران و یار و یاوەران درووستدەبن و خۆشەویستی و سۆز و یەکتر پەسەندکردنی کەسەکان بنەمای ئەوان دەبن. تەواو پێچەوانەی پەیوەندییە ڕامیاریی و ئایدیۆلۆجییەکان، کە زۆرداری دەوڵەتیی و سەربازیی و یاسا ڕامیارییەکان و کڵێشە ئایدیۆلۆجیی و پارتییایەتییەکان درووستکەری ئەوان ھەن و لەسەر بنەمای سەروەریی دەوڵەتی و فەرمانداریی و میلیشیایی، کۆمەڵەکان جیھان، کە ھەزاران ساڵ پێکەوە ژییاون و تیکەڵیی ئاسایی وەک ھاوسایی و ھاریکاریی درووستکەری دۆسایەتی ئەوان بووە، دەکرێن بە دوژمنی یەکدی و جیاواز بە یەکدی دەناسرێن؛ لەسەر بنەمای پارتییایەتی و ئایدیۆلۆجی بۆ ملکەچکردنی خەڵک، خەڵکی کۆڵانێک، گەڕەکێک، گوندێک، شارێک، ناوچەیەک لەسەر دەسەبەندیی پارتییەکان و میلیشیاکان بەشکراون و ھاوسێ و ھاوکار و ھاوپۆل و ھاوگوند و ھاوشار و یار و یاوەر دەکرێن بە دوژمنی یەکدی و تەنانەت دایک و کچ و خوشک و باوک و کوڕ و برا دەکرێن بە دوژمنی یەکدی و خوانی خێزان دەگۆڕدرێت بە مەیدانی زۆرانبازیی پارتییایەتی و دوژمنایەتی ئایدیۆلۆجیی، کە سەرەنجام سەروەریی پارتییەک یان مشەخۆریی و دەڵاڵیی کۆمەڵێک ڕامیارانی نێو پارلەمانێک دەستەبەردەکرێت، کۆمەڵێک سەرمایەدار بەھرەمەند دەبن و تەواوی دەزگەکانی سیستەمی ڕامیاریی مسۆگەرکەری مشەخۆریی و سەروەریی ئەوان دەبن و دەسکەلای ئەوان [ ڕامیاران و فەرمانداران و سەرمایەداران] دەبن. لەبەرئەوە کۆمەڵایەتییبوونەوە، ئەلف و بێی گۆڕان و شۆڕش دەبێت.
– بەرژەوەندی و پێویستیی گشتیی
پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لەسەر بنەمای ھاوپشتیی و ھاوبەرژەوەندیی و پێداویستیی گشتییەکانی کەسەکان سەرھەڵدەدەن و تان و پۆی کۆمەڵ پێکدەھێنن. ھەر ئەوەش دەبێت بە بنەمای یەکگرتنی ھاودەردان و ھاوپیشان و ھاوکاران و ھاونیشینگان. ئەگەر باری ژییان و گوزەران و پێگەی ئابووریی زۆربەی ئەندامانی کۆمەڵ سەرنجبدەین و لە حەز و ئارەزوو و خەون و خەیاڵە ھاوبەشەکانی ئەوان وردببینەوە، دەردەکەوێت، کە زۆربەی کەسەکان بەس خوازیاری ئاشتی و ئاسوودەیی و خۆشگوزەرانی و ئازادی و یەکسانی و دادپەروەریین. بەڵام بەرانبەر ئارەزووەکانی زۆربەی خەڵک، کەمینەیەکی زۆر کەم لە دەسەڵاتداران و ڕامیاران و کۆمپانیداران بەرژەوەندیی ئەوان لەسەر جەنگ و وێرانکردن و ناچارکردن و سەرکوتکردنی ئەندامانی کۆمەڵ ڕاوەستاوە و تاقە ڕێگەچارەیەک بۆ ڕزگاربوونی مرۆڤایەتی لە نەھامەتییەکانی سیستەمی ڕامیاریی و کۆتاییھێنان بە بار و دۆخێک، کە لەسەر ھەموو کۆمەڵەکان جیھانی سەپێندراوە، ئەوەش بەس گەڕانەوەیە بۆ سەر بنەماکانی (سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی) و ھەر ئەوەیە کە دەتوانێت گرفتەکان چارەسەربکات، لەبەر ئەوەی کە لەسەر بنەمای ھاوبەرژەوەندیی و پێویستییەکانی زۆربەی کەسەکان دادەمەزرێت و پێشتریش ھەر ئەوە بووە، کە کۆمەڵی خۆبەڕێوەبەر و ناچینایەتیی مسۆگەر کردووە.
– ڕێکەوتنی کۆمەڵایەتیی
ڕێکەوتنی کۆمەڵایەتیی یەکێکە لە کۆنترین بنەماکانی کۆمەڵ و ڕێکخستنی کۆمەڵایەتیی، ھاوکاتیش یەکێکە لە سەرەکیترین بنەماکانی کولتوور و بەھا و نەریتە کۆمەڵایتییەکان، کە دەسەڵاتی کولتووریی درووستدەکەن و ئەوەش مەرجی جێگربوونی ڕێکەوتنە کۆمەڵایەتییەکان و ئەوانیش بە نۆرەی خۆیان درووستکەری سیستەمی کۆمەڵایەتیین. ڕێکەوتنی کۆمەڵایەتیی پایەی ئاشتەوایی کۆمەڵایەتییە و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان بناخەی ئەو دەبن. لەبەر ئەوە بەبێ ڕێکەوتنی کۆمەڵایەتیی نە کۆمەڵ بوونی ھەیە و نە پەیوەندی کۆمەڵایەتیی درووستدەبن و نە ھیچکام پایەدار دەمێننەوە. ڕێکەوتنە کۆمەڵایەتییەکان پێشتر وەک یاسا و خاڵبەندیی دەستووریی نووسراوە نەبوون و بەس بە کولتووربوونی ئەوان و بە بەدیھێنانی پشتیوانەی دەسەڵاتی کولتووریی، بوون بە یاسایەک و لەنێو ئاوەزی کۆمەڵایەتیی ئەندامانی کۆمەڵ تۆماربوون و خۆبەخۆ لەلایەن ھەموو ئەندامانی کۆمەڵێک وەک دەستوورێک پەیڕەوکراون.
– ئازادی و یەکسانی و دادپەروەری کۆمەڵایەتیی
بەشداریکردنی گشتیی خەڵک و ئازادی کەسەکان و یەکسانی دارایی و بڕیاردانی ھەموو ئەندامانی کۆمەڵ و دادپەروەری کۆمەڵایەتیی پایەی سیستەمی کۆمەڵایەتیین و بنەمابوونیان ئەوان دەکات بە میکانیزمی خۆگرتن و دامەزران و بەردەوامبوونی سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی و ھاوکات لە سەرھەڵدانی ملھوڕیی کەسیی و دەستەیی کەسانێک ڕێگریدەکات، کە ئامانجیان ژێرچەپۆک-خستنی ئەندامانی کۆمەڵ دەبێت بۆ بەدیھێنانی حەز و ئارەزووە سەروەرانە و مشەخۆرانە و ناکۆمەڵایەتییەکانی خۆیان و ملکەچکردنی زۆربەی ئەندامانی کۆمەڵ بۆ خواستە ناڕەواکانی خۆیان.
– ڕێکخراوە جەماوەریی و کۆمەڵایەتییەکان
ڕێکخراوە جەماوەریی و کۆمەڵایەتییەکان تان و پۆی سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی دەبن. ڕێکخراوە ئاسۆییەکان یان خۆ-ڕێکخستنی جەماوەریی و کۆمەڵایەتیی تەواو پێچەوانەی ڕێکخراوە ڕامیاریی و ئایدیۆلۆجیی و چینایەتییەکان و (سەندیکا و یەکێتیی و شوورا نێوەندگەرا و قووچکەییەکان) دەبن. ڕێکخراوە جەماوەرییە ئاسۆیی و ئازادەکان لەسەر بنەمای بەشداریکردنی ئازادانە و خۆ-بیرکردنەوە و خۆ-بڕیاردانی گشتیی ئەندامەکانی ئەوان سەرھەڵدەدەن، ئیدی ئەو کەسانە توێژێکی جەماوەریی یان چینێکی کۆمەڵایەتیی یان خەڵکی گوندێک بن، جیاکەرەی سەرەکیی ڕێکخراوە ئاسۆییی و سەربەخۆکان لە ڕێکخراوە ڕامیارییەکان و ئەو ڕێکخراوانەش، کە گرووپە ڕامیارییەکان یان دەوڵەتەکان بەناوی “خەڵک و جەماوەر” درووستیانکردوون، ھاوئاستیی ماف و ئەرک و داخوازی و پێویستیی ئەندامانی ڕێکخراوانە دەبن، نە ھیچ کەس سەرۆکی کەسێکی دیکە دەبێت و نە ھیچ کەسیش فەرمانبەری فەرمانی سەرووی خۆی؛ تێکۆشان و بەدیھێنان و بڕیاردان و ئەنجامدان ئەرکی ھەموو ئەندامانی ڕێکخراوەکان و ڕۆڵی ڕاسپێردراوانی کۆبوونەوەی گشتیی ئەندامان، یان ڕاسپێردراوانی ئەنجوومەنی سەرپەرشتیکردنی ڕێکخستن، ئەنجامدانی بڕیارەکانی ئەندامانی ڕێکخراوەکە دەبێت، نەک بڕیاردان و سەپاندن و پاوانکردنی دەسەڵاتی ڕێکخراوەکە لەلایەن کەسێک یان چەند کەسێک بەناو سەرۆک و ڕابەر و سکرتێر، یان ھاوسەرۆک.

ئەی میکانیزمەکانی چۆنێتیی کارکردن و بەڕێچوونی (سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی) کامانەن؟

– کۆبوونەوەی گشتیی
کۆبوونەوەی گشتیی لە ئەوە ڕێگرییدەکات، کە کەسێک یان کەمینەیەک لە سەرووی خەڵک یان لە پشت خەڵکەوە بڕیاربدات، یان خۆی ڕێکبخات و لەسەر ئایەندەی کۆمەڵ بڕیاربدات. کۆبوونەوەی گشتیی بەھا و بڕوا-بە-خۆ-بوون و پێگەی شاییشتە بۆ کەسەکان دەگێڕێتەوە و وەک فێرگێک ئەندامانی کۆمەڵ پەروەردەکات، کە ھەموو کەسێک توانا و بەھرەیەکی ھەیە، ھەموو کەس لەنێو کۆمەڵ ڕۆڵی بە کەڵک و گرنگی ھەیە؛ ھەموو کەس دەتوانێت بیربکاتەوە و بۆچوونی تایبەت بە خۆی ھەبێت و چالاکانە لە بەرھەمھێنانی ھوشیاریی و ڕۆشنبیریی کۆمەڵایەتی بەشداریبکات و بە کۆمەڵی خۆی خزمەتبکات. ھەر ئاوا لەنێو ھۆش و ئاوەزی کۆمەڵایەتیی واتای “توانا و ناتوانا، زانا و نەزان” پووچەڵدەکاتەوە و ئەو ڕاستیە دەردەخات، کە ئەوە سیستەمە ڕامیارییەکان و پێکھاتەی پلەبەندیی و نێوەندیی و قووچکەیی بەڕێوەبەریین، کە کەسەکان خۆشباوەڕ و ناچالاک و گۆشەگیر و نادەربەس و نەزان و لە خۆ-نامۆ-بوو و پاشڕەو دەکەن و ھیچ کەس سزاوار بە نەزانیی و دەسەپاچەیی و خۆشباوەڕیی و دواکەوتەیی و ڕامکراویی لەدایکنەبووە و نابێت و ھەر کات بۆ گەشەکردن و پەرەسەندنی توانا و بەھرەی کەسەکان زەمینە بڕەخسێت، ھەزاران و ملیۆنان توانا و بەھرەی مرێندراو و لاوازکراو دەژێنەوە و پەرەدەسێننەوە و ئەو ڕاستییە دەسەلمێت، کە سیستەمی ڕامیاریی سیستەمی لەنێوبردنی توانای زۆربەی خەڵک و ملکەچکردنی ئەوان دەبێت بۆ ھەلپەرستیی و پاوانگەریی و چەپاوڵگەریی کەمینەیەکی ڕامیار و دارا و دەسەڵاتدار.
– گفتوگۆی گشتیی
گفتوگۆکردنی ھەموو ئەندامانی کۆمەڵ لە بارەی پرسەکانی ژییانی خۆیان و کۆمەڵەکەی خۆیان و ژینگەی کۆمەڵ و ئایەندەی کۆمەڵ لەنێو کۆبوونەوەی ھەموو خەڵک (کۆبوونەوەی گشتیی)، بۆ پەروەردەکردنی کەسایەتی ئەندامانی کۆمەڵ و درووستکردنی بڕوای کۆمەڵایەتیی و دەرکەوتنی پشتیوانی و دڵسۆزیی کەسەکان بۆ یەکدی، زەمینەسازییدەکات و کەسەکان زیاتر بە یەکدی و لەتەک دەردی یەکدی ئاشنادەبن و بۆ ھەموو کەس دەردەکەوێت، کە زۆربەی دەردەکان و داخوازییەکان و ئارەزووەکان و خەمەکان و نەھامەتییەکان ھاوبەشن و ئەوە سیستەمە ڕامیارییەکانن، ئەوە دووبەرەکییە ڕامیارییەکانن، کە کەسەکان بە یەکدی نائاشنا و تەنانەت بە دوژمن یەکدی دەگۆڕن و ناتەبایی کۆمەڵایەتیی درووستدەکەن.
– بڕیاردان و ئەنجامدانی گشتیی
کاتێک کە ئەندامی کۆمەڵ ھەموو پێکەوە لەسەر پرسە ھاوبەشەکانی خۆیان بڕیاردەدەن و پێکەوە و شان بە شانی یەکدی ھەرەوەزییانە ئەرکەکانی کۆمەڵ ئەنجامدەدەن، یەکگرتنی توانا و ھێز و وزەی ھەموو ئەندامانی کۆمەڵ وەک پەڕجوو دونیایەکی نموونەیی دەئافرێنێت.
کاتێک کۆی ئەندامانی کۆمەڵ خۆیان لەسەر شتێک بڕیاردەدەن، بەدڵنیاییەوە ھەر بەخۆیشیان دڵسۆزانە و پەیگیرانە بڕیارەکانی خۆیان ئەنجامدەدەن و ئامادەن لەپێناو ئەنجامدان و سەرکەوتنی بڕیارەکانی خۆیان تێبکۆشن و تەنانەت ئامادەی گیانبەخشینیش ھەن. چونکە کۆمەڵ و سیستەمێکی ئاوا (خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی) بەشێک لە ژییان و بوون و خۆشیی و بەختەوەریی خودی کەسەکان دەبێت. بەڵام کاتێک کەسەکان ژێردەست و ملکەچی بڕیادانی دەستەبژێرێکی ڕامیار یان دەستەبژێرێکی دارا ببن و ناچارییانە بە ئەنجامدانی شتەکان ملبدەن، بەدڵنیاییەوە ئەنجامدانەکە دڵسۆزانە و سەرکەوتوو و درووست دەرناچێت، چونکە کاتێک مرۆڤ بە شتێک ناچاردەکرێت، ئیدی ھیچ ھۆگرییەکی بۆ ئەنجامدانی شتەکە نابێت و ئامادەنییە دڵسۆزانە کات و وزە و ژییانی خۆی بخاتە خزمەتی سەروەریی و مشەخۆریی کەسانێکی دیکە [پارتیی و دەوڵەت]، کە زۆردارانە لەسەر ھەموو کۆمەڵ بڕیاردەدەن.
– ھەڵبژاردنی ڕاسپێردراوان بۆ سەرپەرشتیکردن و ئەنجامدانی بڕیارەکان
کاتێک کە ھەموو ئەندامانی کۆمەڵ بڕیاردەر دەبن و خۆیان ئەنجامدەری بڕیارەکانی خۆی ببن و ھەر خۆیشیان کەسانێکی خۆبەخش بۆ سەرپەرشتیکردنی ئەنجامدانی کارەکان دەستنیشانبکەن، لە بارێکی ئاوا ھەم توانا و ھەم متمانە و ھەم ھوشیاریی ھەمووان پەرەدەسێنێت و ھەم ھەمووان سامانەکانی کۆمەڵ و ئامرازەکانی بەرھەمھێنان و خزمەتگوزاریی دەپارێزن و بە پێداویستیی و دارایی خۆیان دەزانن و و پاراستنی ئەوان بە ئەرکی خۆیا دەزانن، چونکە لە باری خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی، ھەموو ئەندامانی کۆمەڵ بەرانبەر ئایەندەی خۆیان و نەوەکانیان بەرپرس دەبن و بەرپرسیاریی کۆمەڵایەتیی دەبێت بە بەشێک لە ئاوەز و ئەتواری کۆمەڵایەتیی.
– خۆکۆمەکی کۆمەڵایەتیی
خۆکۆمەکی کۆمەڵایەتیی یەکێکە لە ئەو میکانیزمە کاراییانەی، کە ھەموو ئەندامێکی کۆمەڵ دەگۆڕێت بە پشتیوانی کەسەکانی دیکە و ھارمۆنییەکی کۆمەڵایەتیی دەئافرێنێت، کەسەکان وەک سەردەمە کۆنەکان “ھەموو کەسێک لەپێناو ھەمووان و ھەمووان لەپێناو ھەموو کەسێک”، سەراپای کۆمەڵ دەبێت بە یەک خێزانی گەورە و پڕ لە خۆشەویستیی و سۆزداریی بۆ یەکدی و ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی دەبێتە بنەمای پێکەوەژییان و کۆمەڵایەتییبوون و کۆمەڵ.
خۆکۆمەکی کۆمەڵایەتیی بەس لە بواری کاسە-ھاوسایی و کۆمەکی دراویی و ..تد نامێنێتەوە، بەڵکو زۆربەی بوارە تازەکانی ژییان دەگرێتەوە و ھەموو گرووپە خۆجێییەکانی [لۆکاڵییەکانی] وەک خۆکۆمەکیی نەخۆشان، ئالوودانی دەرمانە بەنگکەرەکان، پەککەوتووان، منداڵان، ژینگەپارێزیی و بەرخودان و..تد دەگرێتەوە و گرووپ و ئەنجوومەنە خۆجێیەکانی ئەو بوارانە وەک یەکێک لە پایەکانی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی ڕۆڵی زۆر چارەنووسسازیان دەبێت.
– ھەرەوەزی ئابووریی
ھەرەوەزی ئابووریی یەکێکە لە پایە و میکانیزمە گرنگ و سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی ڕزگاربوونی خەڵک لە وابەسەیی بە سیستەمی ڕامیاریی و کۆمپانییە جیھانلووشەکان و ھەر ئاوا ئامرازێک بۆ خۆ-بەسێی ئابووریی و خۆشگوزەرانی گشتیی خەڵک و توندوتۆڵکردنی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و سەرھەڵدانەوە و پەرەسەندنی متمانەی کۆمەڵایەتیی، چونکە دابینکردنی گوزەران [ئابووری] بڕبڕەی ھەموو پێکھاتەیەکە و بەبێ ئابووری [مەبەست ئابووری کۆمەڵایەتییە] نە خێزان و نە کۆمەڵ خۆیان ناگرن و نەدەگرت؛ لەبەر ئەوە (سەربەخۆیی ئابووریی) مەرجی سەربەخۆیی کۆمەڵایەتیی کەسەکان و کۆمەڵ دەبێت.
بێجگە لەوەی کە ھەرەوەزییە ئابوورییەکان پایە و میکانیزمی بنەڕەتیی و سەرەکیین بۆ سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی، ھەر ئاوا ھەر ئێستا و لەنێو ئەم سیستەمە ڕامیاریی و گەندەڵە دەتوانرێت ھەرەوەزییەکانی بەرھەمھێنان ئامرازێک بۆ ڕزگاربوونی خەڵک لە بیکاریی و کەم دەرامەتیی و لە بەدبەختیی و ناچاریی و ئاوارەبوون بن؛ بۆ نموونە ھەر ڕۆژ گەنجەکان لەبەر بێکاریی و نائومێدیی بەرەو شارەکانی دیکە و وڵاتانی دیکە سەری خۆیان ھەڵدەگرن و ڕێگەی ڕێکەوتە مەرگئاوەرەکان دەگرنەبەر و ئاوا دیتوومانە و دەبینین گەنجە نائومێدەکان خەون و خەیاڵە ڕەوا و شیرینەکانی خۆیان دەبەنە قووڵایی دەریاکان و بە ھەمان ڕادەی خەون و خەیاڵە شیرینەکانی خۆیان، خەم و دەرد و ناسۆریی بۆ خۆیان و دەوروبەری خۆیان بەجێدەھێڵن. بەڵام ئەگەر ھەر چەند کەسێک لە ئەو کەسانە کە بەرەو ئۆروپا و وڵاتانی دیکە سەری خۆیان ھەڵدەگرن و سەرەنجامیش ھەرچەند بە بێوەی بگەنە شوێنی مەبەست، ھەرگیز پێگەی کۆمەڵایەتیی و کاری ئارەزوومەند و شاییستەی تواناییەکانی خۆیان بەدەستناھێنن و باشترین کارێک کە بەدەستیدێنن، شاگردیی و خزمەتکارییەکە، کە خەڵکی وڵاتانی پەنادەر بە ئاسانی خۆیان ئامادەی ئەنجامدانیان نین، ئیدی با ڕەتکردنەوەی داخوازی پەنابەریی و مۆڵەتی مانەوە و سووکایەتیی ڕەگەزپەرستانە و دەردیسەرییەکانی دیکەی لەو لاوە بوەستن. لە بەرانبەر ئەوە، ئەگەر ھەر چەند کەسێک لەو کەسانە، ئەو بڕە پارەی کە بۆ گەییشتن بە ئۆروپای تەرخاندەکەن و لە دەمی دایک و باوک یان منداڵ و ھاوسەری خۆیان دەگرنەوە و دەیکەنە باخەڵی قاچاخچییان، ئەگەر ئەو بڕە پارە بۆ پڕۆژەیەکی ھەرەوەزیی [وەک نانەواخانە، فیتەریی، سەرتاشخانە، دارتاشی و کشتوکاڵ و باخداریی و خانەی پیران و دایانگەی منداڵان و ..تد] تەرخانبکەن، ھەم خۆیان لە بێکاریی ڕزگاردەبن و ھەم لە ملکەچیی بۆ مووچەی دەوڵەت و داراکان ئازاددەبن و ھەم زیادەی داھاتێک، کە لە لە باری کاری کرێگرتە لە ڕەنجی ئەوان دەچێتە باخەڵی خاوەنکار، بۆ خۆیان دەگەڕێتەوە.
لە ئەو بارەوە لە سەراپای دونیا پڕۆژەی ھەرەوەزییە ئابوورییەکان نموونەیەکی سەرکەوتوو و درەوشاوەن و تاقە ئامرازێکی درووست و بەکەڵکن، کە ئەندامانی کۆمەڵ لە وابەستەیی و چاوەڕوانی و گیرۆدەیی و خۆشباوەڕیی بە فریادڕەسیی ڕامیاران و داراکان و پووچگەرایی پێویستیی سیستەمی ڕامیاریی دادەچڵەکێنن و ھێز و خۆ-باوەڕیی و ئاوەز و خۆھوشیاریی بۆ کەسەکان دەگێڕنەوە و ئیدی بە ئاسانی کەسەکان ناگەڕێنەوە ژێر باری سەروەریی و دەسەڵاتداریی و ڕامکاریی ڕامیاران و سەرمایەداران و دەوڵەت. لەو بارەوە لە گەرمەی قەیرانی دەھەی ڕابوردووی بانکەکان و بازاری سەرمایەداریی، بەپێچەوانەی ئەوە، ھەرەوەزییەکانی یۆنان و ئیسپانیا و شوێنەکانی دیکە نموونەی خۆشگوزەرانیی و سەرکەوتوویی و دەربازبوون لەو قەیرانە بوون و تاکو ئێستاش بەردەوام بەو ئاستە ماون و بەردەوام ھەن.
– ھەرەوەزی جەماوەریی
ھەرەوەزی جەماوەریی نێوان ئەندامانی چینە ڕەنجدەرەکان ھەمیشە ھەبووە و ئێستاش بە جۆرێک ماوە و ھێشتا پەنیڕەودەکرێت، ئەوەش نیشانەی ھاودەردیی کەسە نەدار و بێدەسەڵاتەکراوکانە بۆ یەکدی و جۆرێک بەرخودان بەرانبەر ملھوڕیی دەسەڵاتداران و داراکان. ئەگەر ڕابوردووی ھەر کۆمەڵێک سەرنجبدەین، ئەو ڕاستییە دەبینین، کە ھەرەوەزی جەماوەریی چین و توێژ کۆمەڵایەتییە نەدار و بێدەسەڵاتەکراوەکان بزووتنەوەیەکی خۆکرد و خۆڕستی کۆمەڵایەتیی و دیاردەیەکی ئەرێنی کولتووریی بووە و ھەیە.
ھەرەوەزی جەماوەریی یەکێکە لە ئەو بنەما و میکانیزمانەی کە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان پتەوتر و متمانە و خۆشەویستیی و ھاوپشتیی و ھاوخەمیی و ئاشتەوایی نێوان کەسە ھاودەرد و ھاو-خەون و ھاو-ئارەزووەکان درووستدەکات و ھەر ئەوەش دەبێت بە بناخەی خۆ-ھوشیاریی بە پێویستیی خۆ-ڕێکخستنی ئازادانەی جەماوەریی و تێکۆشانی کۆمەڵایەتیی و جەماوەریی بۆ بەدیھێنانی داخوازییە ھاوبەشەکانی چین و توێژ کۆمەڵایەتییەکان. یەکێک لە نموونە درەوشاوەکانی ھەرەوەزی جەماوەریی دەخیلەی ھاوکاران، ھاوسێیان، ھاوپۆلان و..تد و زۆر جار لە ئەو دەخیلەیە یان بەجیا دەخیلە بۆ کۆکردنەوەی کۆمەکی کۆمەڵایەتیی بۆ کەسانێک کە گرفتارن و توانای مسۆگەرکردنی گوزەران و دەرمان و پێویستییەکانی خۆیان نییە. لە ئەو بارەوە نموونەی زۆر ئەرێنیی ھەن، ئەگەر بە ڕابوردووی خۆمان بگەڕێینەوە یان دەوروبەری خۆمان سەرنجبدەین، بە ئاشکرا دەبینین.
خۆ-بیرکردنەوە و خۆ-ھوشیاری کۆمەڵایەتیی
خۆ-بیرکردنەوە و خۆ-ھوشیاری کلیلی کردنەوەی ھەموو دەرگە داخراوەکانی ئاوەزی کەسیی و ھوشیاریی کۆمەڵایەتیی و ژییان و داھاتوون، ھەر ئاوا کە خۆشباوەڕیی و ناھوشیاریی خەڵک زەمینەی درووستبوونی سەروەریی و مشەخۆریی ڕامیاران و داراکان و ھەموو بەدبەختییەکانی کۆمەڵ دەبن و ھەر لەبەر ئەوەشە، کە ڕامیاران و دەسەڵاتداران و داراکان بەوپەڕی توانای خۆیان بۆ خۆشباوەڕکردن و ناھوشیارکردن و ڕامکردنی خەڵک کۆششدەکەن و دەزگەی گەورە و پڕ خەرج بۆ ئەو مەبەستە تەرخاندەکەن و بووجەی زەبەندە بۆ ھاندانی پارتییایەتی و ڕامیارییکردنی خەڵک و خۆشباوەڕکردنی خەڵک بە “سەرۆکی باش ، پارتیی باش ، پارلەمانتاری باش ، فەرمانداریی باش ، دەوڵەتی باش” تەرخاندەکرێت؛ ھەر بۆ ئەو مەبەستە مانگانە سەدان و ھەزاران ملیۆن لە داھاتی کۆمەڵەکانی جیھانی بۆ پارتییە ڕامیارییەکان [لە چەپڕەو بۆ ڕاستڕەو] خەرجدەکرێت، بەڵام کاتێک کەسانی نەخۆش و پەککەوت و ھەژار یان کرێکاران و مامۆستایان و بێکاران و خانەنشینان بەرانبەر گرانبوونی خۆراک و کاڵاکان و زیادبوونی کرێخانوو و گرانی دەرمان و پێویستییەکانی دیکە، زیادکردنی چەند دینار و دۆلارێک داخوازییدەکەن، نەک ھەر دەسەڵاتداران ئامادەی ملدان بە داخوازییە ڕەواکانی ئەوان نین و نابن، بەڵکو ھەموو ھێزەکانی سوپا و پۆلیس و دەزگە سیخوڕییەکانی دەوڵەت بۆ سەرکوتکردنی خەڵک ناڕازی دەھێننە مەیدان و بۆ بێدەنگکردنی خەڵک بە ھێزە سەرکوتگەرەکان فەرماندەدرێت؛ گوللـە بەرانبەر داخوازیی نان!
خۆ-بیرکردنەوە و خۆ-ھوشیاریی خەڵک سەرەڕای ڕزگارکردنی خەڵک لە خۆشباوەڕیی و ناھوشیاریی و پاشڕەویی، تەنانەت ئەندامی ھێزەکانی پۆلیس و سوپا دادەچڵەکێنێت و بۆ نێو بەرەی خەڵک دەگێڕێتەوە و ئەوان لە ئەوە ھوشیاردەکاتەوە، کە ئیدی ئەوان [ھێزە پارتیی و دەوڵەتییەکان] بۆ بەردەوامی پاوانگەریی و چەپاوڵگەریی ڕامیاران و دەسەڵاتداران و داراکان ئامادە نەبن، کە لە دایک و باوک و خوشک و برا و ھاوسێ و یار و ھاوەڵی خۆیان تەقەبکەن و بۆ خۆڕزگارکردن، پێویستە بگەڕێنەوە و ببنەوە بە بەشێک لە ھێزی خەڵکی ئازادیخواز و یەکسانیخواز و دادپەروەرییخواز.
– خۆ-بەرپرسیارەتی و ویژدانی کۆمەڵایەتیی
کاتێک کە ئەندامانی کۆمەڵ خۆ-ھوشیار بن و بە ئاوەزی خۆیان بیربکەنەوە و لەتەک ھاودەردەکانی خۆیان خۆکۆمەکیی بکەن و چالاکانە لەنێو گرووپە خۆجێی و ڕێکخراوە جەماوەرییە ئازادەکان و کۆبوونەوە گشتییەکان بەشداریبکەن و ئایەندەی خۆیان لە ئەستۆ بگرن و ھیچی دیکە ڕازینەبن، کە کەمینەیەکی ڕامیار و دەسەڵاتدار و دارا لەجیاتی و بۆ ئەوان بڕیاربدات، ئیدی بەرپرسیاریی کەسەکان لە بواری ژییان و خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵ دەبێت بە دیاردە و تایبەتمەندیی ھەموو ئەندامانی کۆمەڵ و بەرپرسیاری کۆمەڵایەتیی لەنێو ئاوەزی ھەموو کەسێکی کۆمەڵ درووستدەبێت و نادەربەسیی و خۆشباوەڕیی و ناھوشیاریی دەبێت بە نەنگییەکی کۆمەڵایەتیی.

ئایا لە ئێستا (سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی) بوونی ھەیە؟

ئەرێ و نەخێر. بەداخەوە بەس لەنێو کۆمەڵەکانی ئامازۆن و چەند کۆمەڵێکی دیکە لە ئەفەریکا و خواردووی ئاسیا جۆرە سرووشتییەکەی ھەیە، کە زادەی کۆمەڵە سرووشتییەکانە و وەک سەرچاوەی سیستەمی سرووشتیی و کۆمەڵایەتیی مرۆڤ ماوە و بە بەرخودان بەرانبەر سیستەمی سەرمایەداری و نەزمی تازەی بازار [نیئۆلیبرالیزم] خۆی پاراستووە و لە ھەموو گۆشەکانی جیھان تێکۆشان بۆ گێڕانەوە و نۆسازکردنەوەی ھەیە و ئاوا مرۆڤناس و کۆمەڵناسەکان ئاماژەدەدەن و کەسانی لێکۆڵەر و گەشتیاران دەڵێن، ھێشتا لە گۆشە و کەناری جیھان کۆمەڵە سەرەتاییەکان ماون، کە جۆرە سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەیەتییان ھەیە؛ تاکو ڕادەیەک بەشێوەی کۆمونەیی دەژین.
ھەڵبەتە نەبوونی ئەوان لە ئەم ڕۆژگارەی ئێمە بەڵگەی ئەوە نییە، کە نەبوون و نابن. چونکە ئەگەر تەنانەت بەس خەیاڵێکی خۆشیش بێت، ئەگەری بەدیھاتنی ھەیە، ھەڵبەتە ئەگەر ھوشیاری و ویستی ئەندامانی کۆمەڵ بۆ بەدیھێنانی بوونی ھەبێت؛ چونکە ھەموو گۆڕانەکان و ھەموو سیستەمەکان و ھەموو ئەوەی کە لە ئەم ڕۆژ ھەیە و سەرھەڵدەدات، بەرەنجامی خەیاڵکردنی مرۆڤ بوون و پاش ئەوەی کە مرۆڤەکان بۆ ئەزموونکردنی خەیاڵەکانی خۆیان کۆششیان کردووە، خەیاڵە ئەستەمەکان گۆڕاون بە کەتواری ڕۆژ و پەرەیان سەندووە و جیھانگیر بوون؛ ڕۆژگارێک سیستەمی (خێڵایەتی)ی و (دەرەبەگایەتی)ی و (بۆرجوازی)ی لەئارانەبوون و لەنێوچوونی دووانی یەکەم خەیاڵ بوو!
لە ئەو بارەوە لەوانەیە باشترین نموونە سیستەمی سەرمایەداریی و جیھانگیریی نەزمی تازەی بازار [نیئۆلیبرالیزم] بێت، کە ئەگەر سەد ساڵێک پێشتر کەسێک لە ناوچەکانی میزۆپۆتامیا لە بارەی سەرھەڵدانی سیستەمی سەرمایەداریی قسەی بکردایە و بیگوتایە “ڕۆژگارێک دەوڵەت سەراپای ژییان و بوونی و نەبوونی مرۆڤ و کۆمەڵ ژێردەست دەکات و بەبێ ڕەزامەندیی دەوڵەت ھیچ کار و چالاکیێک و پڕۆژەیەک بوارنادرێت”، یان ئەگەر پەنجا ساڵێک پێشتر لە ھەر گۆشەیەکی جیھان کەسێکی بیگوتایە “ڕۆژگارێک نەزمی بازاری بەڕەڵای نیئۆلیبرالیزم ھەموو گۆشەکانی جیھانی داگیردەکات و وەک نیویۆرک و واشنتن و لەندەن و ..تد خواردنی مێکدۆناڵد و تۆڕی سێکسفرۆشیی دەگەنە ھەرێمی کوردستان”، بەدڵنیاییەوە ھەموو خەڵک دەیگوت “خەیاڵپڵاوییە”، ھەر ئاوا کە ئێستا بە ئەم بیرۆکە پێشنیارکراوەی من و ھەزاران خەیاڵی دیکەی ئازادیخوڵزیی و یەکسانیخوازیی و دادپەروەریخوازیی بە ئەستەم دەزاندرێن و دەکرێن بە مایەی گاڵتەوگەپی کەسە ڕامیارکراوەکان و کەسە پاشڕەوەکانی ئەوان و ملکەچەکانی سیستەمی دەوڵەتیی.
لەبەر ئەوە و لەسەر ئەو بنەمایەی کە خەیاڵە ئەستەمەکانی دوێنێ کەتواری ئەم ڕۆژە هەن، بەدڵنیاییەوە ئەگەر مرۆڤی ئازادیخواز و یەکسانیخواز و دادپەروەریخواز پەیگیرانە بۆ بەدیھاتنی خەیاڵەکانی ئێستا کۆشش بکات، بەدیھاتنی خەیاڵەکانی ئەم ڕۆژەی ئێمەش ئەستەم نین و نابن؛ ھەموو کەتوارێک بە ئاستی ھوشیاریی مرۆڤەکان پەیوەست هەیە، ئەگەر خەڵک خۆ-ھوشیار بێت، بەدیھاتنی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی ئاسانترە و ئەگەر خەڵک بە ھەمیشەیی-بوونی سەروەریی چینایەتی خۆشباوەڕ بێت، بەردەوامی و تەشەنەکردن و گەشەکردنی سیستەمی ڕامیاریی [سیستەمی پاوانگەریی و چەپاوڵگەریی و مشەخۆریی و سەروەریی چینایەتی] مسۆگەرتر دەبێت و خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی وەک خەیاڵێکی خۆش دەمێنێتەوە. هەر ناهوشیاریی و خۆشباوەڕیی چەوساوانە بوە بە خاڵی بەهێزیی سیستەمی بەڕێوەبەریی چینایەتیی و هاوکات بوە بە خاڵی لاوازیی بەرەی شۆڕش و سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتیی.

سیستەمێک کە لەنێو تیئۆری یان خەیاڵ سەریھەڵدابێت،چۆن کەتواریی و کردەیی دەکرێتەوە؟

سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی پێشینەیەکی زۆر کۆنی ھەیە و وەک تۆماری پێشینەیی نموونەی لەنێو گوند و شارە ئازادەکانی ڕابوردوو ھەیە، کە بە دێمۆکراتی [سیستەمی دێمۆکراسی، نەک سیستەمی پارلەمانی] ناسراوە، لە ڕابوردووی زۆربەی گوندەکان ناوچەی خۆمان دەتوانین ڕابوردوو و دوایینەی سیستەمێکی ئاوا بدۆزینەوە و ببینین، کە تاکو ئێستاش ئەگەر دەوڵەت و فەرمانداریی و پارتییایەتی لە گوندەکانی لای خۆمان دەربکەین، خۆ بە خۆ لەتەک ڕێکەوتنی کۆمەڵایەتیی خەڵک ڕووبەڕوو ھەین، چونکە لەنێو کولتووری خەڵکی ناوچەکە، لەنێو ئاوەز و بیرکردنەوەی خەڵکی ناوچەکە، لەنێو پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی خەڵکی ناوچەکە، لەنێو ڕێکخستنی سرووشتی خەڵکی ناوچەکە بنەمای سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتیی ھەن و خۆشبەختانە ھێشتا کۆمەڵەکانی ئێمە وەک کۆمەڵە نێوەندەکان [کۆمەڵەکانی باکوور] بەتەواویی لە پێشینەی خۆبەڕیوەبەری کۆمەڵایەتیی دانەبڕاون و سیستەمی دەوڵەت بە تەواویی نەبووە بە بەشێک لە ئاوەز و کولتووری خەڵک.

بێجگە لەوە، تیئۆری بەرەنجامی ئەزموونگەریی و ژییان و کارکردنی خەڵکییە، ھیچ کەتوارێک بەبێ خەیاڵ و ئارەزووی مرۆڤ بەدینەھاتووە، ئیدی ئەو خەیاڵە ئارەزووکردن بۆ ئازادیی و ڕزگاریی و خۆشگوزەرانیی بووبێت، یان بۆ پاوانگەریی و چەپاوڵگەریی و مشەخۆریی و ملھوڕیی چینایەتی. بەڵام لێرەدا لە بارەی تیئۆریەکی زادەی خەیاڵ و دوور لە کەتوار و ئەزمووننەکراو قسەناکەین، چونکە سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی گەڕانەوەیە بۆ سەر ڕابوردووی خۆمان، گێڕانەوەی ڕابوردووە بۆ نێو ژییانی کۆمەڵایەتیی خۆمان، خۆڕزگارکردنی خۆمانە لە سیستەمە داگیرکەرەکان| ڕامیارەکان.

سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی ھەم گەڕانەوەیە بۆ سەر سرووشتە کۆمەڵایەتییەکەی خۆمان و ھەم ھوشیارانە ئەزموونکردنەوەی ئەزموونی کۆمەڵە پێشینەکانە لە سەردەمێک، کە مرۆڤایەتی لەتەک فەوتان ڕووبەڕووە و خەریکە کۆمەڵایەتیی-بوونی مرۆڤ دەبێتە ئەفسانە و چەپاوڵگەریی بازار و پاوانگەریی دەسەڵات ڕۆژ بە ڕۆژ دەبێت بە کولتوورێکی جیھانگر و مرۆڤەکانی بە ئەوپەڕی لە-خۆ-نامۆ-بوون و ڕۆبۆت-بوون گەیاندوون.

ئایا ناکرێت (سیستەمی پارلەمانیی) و (سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی) تێکەڵ بکرێن؟

[نا] و نەخێر و ھەرگیز. چونکە دوو سیستەمی زۆر جیاوازن و تەنانەت دژی یەکدین؛ سیستەمی پارلەمانیی، سیستەمی میانجیگەرایی نێوان دەستەبژێرە دارا و ڕامیارەکانە و دەنگدان و ھەڵبژاردنی پارلەمانیی بێجگە لەوەی کە ئامرازی سەرگەرمکردن و خەڵەتاندنی خەڵکییە بۆ خۆشباوەڕکردن سەریھەڵداوە، ھاوکاتیش بەکاربردنی دەنگی خەڵکییە بۆ یەکلاییکردنەوەی کیشەی نێوان دەستەبژێرە دارا و دەسەڵاتخوازەکان و ڕەوایەتییدان بە مشەخۆریی و ملھوڕیی ئەوان. ئەوەش پێشینەیەکی درێژی ھەیە؛ شان بە شانی بوونی کۆمەڵە ئازادەکان، کۆمەڵ خێڵەکییەکان ھەبوون، کە چەکەرەی سیستەمی ڕامیاریی بوون و سیستەمی دەوڵەتیی لەنێو ئەوانەوە سەریھەڵداوە و بە ئەم ڕۆژگارە گەییشتووە. ڕابوردوو ئایینکاران و میرزاکان و دەربارانی دیواخان میانجکەری نێوان سەرۆکخێڵ و میرەکان بوون، ئێستا بەوپەڕی پەرسەندن و بە لووتکەگەییشتنەوە، ڕامیاران|پارلەمانتاران ھەمان ڕۆڵدەگێڕن و وەک لۆبییەک ھەمان پاداشتی دارا و دەسەڵاتداران وەردەگرن .

بە کورتیی و پوختیی، سیستەمی پارلەمانیی ڕەتکردنەوەی سیستەمی (خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی) دەبێت و لەسەر بنەمای لەنێوبردنی ھەموو بنەما کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵ؛ لەنێوبردنی متمانەی کۆمەڵایەتیی و ئاوەز و ھوشیاری کۆمەڵایەتیی و ھەرەوەزی و خۆکۆمەکی کۆمەڵایەتیی سەریھەڵداوە. سیستەمێکە بۆ مسۆگەرکردن و پاراستنی مشەخۆریی و سەروەریی کەمینەیەکی دارا و ڕامیار لە سەرووی ھەموو کۆمەڵ و بۆ ئەو مەبەستەش، پارتییە ڕامیارییەکان کە گەمەکەری سەرەکیی سیناریۆکانی دەنگدان و ھەڵبژاردنی پارلەمانیین، ئامرازی دووبەرەکی-کردنی نێوان خەڵک و خۆشباوەڕکردنی خەڵکیین بە ھەمیشەیی-بوونی سەروەریی چینایەتی .

بەرانبەر بە ئەوەش، سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی واتا ڕەتکردنەوەی ھەموو سیستەمە ڕامیارییەکان و لەنێو ئەوانەش گەشەکردووترینیان، کە سیستەمی پارلەمانییە. چونکە خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای ئاشتەوایی و ھەرەوەزی و خۆکۆمەکی و خۆھوشیاری کۆمەڵایەتیی دادەمەزرێت و خۆی ڕادەگرێت و دەتوانێت بەردەوام ببێت. میکانیزم و بنەما و ڕێکخستن و ئامانجەکانی ئەو لە میکانیزم و بنەما و ڕێکخستن و ئامانجەکانی سیستەمی ڕامیارییەکان جیاوازن و بە ڕەتکردنەوەی ئەوان دەتوانن کارا و ئەرێنیی بن.

ھەرچەندە جیاوازی ئامانج جۆری ئامراز دەستنیشاندەکات، بەڵام جیاوازی نێوان سیستەمی (خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی) و سیستەمی (پارلەمانی) بەس جیاوازی ئامانجی ئەوان نییە، بەڵکو جیاوازی ڕێکخستن و میکانیزم و شێوازی کارکردنی ئەوانە. لەبەر ئەوە ھەرگیز ناتوانرێت سیستەمی (خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی) و سیستەمی (پارلەمانی) تێکەڵبکرێن، چونکە لەنێوبەری یەکدی دەبن و مەرجی بوونی ھەر یەک لەئەوان بە نەبوون و لەنێوچوونی ئەوی دیکەیان پەیوەستە، ھەر وەک جەنگی و ئاشتی، کە دەستپێکردنی یەکێک لە ئەوان، خۆبەخۆ کۆتاییھاتنی ئەوی دیکەیان دەبێت؛ یان ڕزگاری [خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی] یان کۆیلەتیی [سیستەمی دەوڵەتیی]، لەنێوان ئەوان ئاشتیی و ئەگەری ئامێتەبوون نییە!

سیستەمی ڕامیاریی بۆ مانەوەی خۆی، پێویستی بە ئاژاوە، بە دووبەرەکیی ئەندامانی کۆمەڵ، بە گەندەڵی ئابووریی و کۆمەڵایەتیی ھەیە. بەڵام سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی بۆ بەدیھاتن و دامەزران و بەردەوامبوونی خۆی، پێویستی بە ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی، یەک دەست و یەک ڕێزبوونی ئەندامانی کۆمەڵ، متمانە و خۆشەویستی کۆمەڵایەتیی، بەھێزبوونی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و بە کورتیی و پوختیی، پێویستی بە سەرھەڵدانی ھارمۆنیی ژییانی کۆمەڵایەتیی ھەیە.

ئەوەش لە سایەی سیستەمی ڕامیاریی ئەستەمە، چونکە تاکو سیستەمی ڕامیاریی؛ ڕێکخستنی پارتییایەتی؛ پێکھاتنی پلەبەندیی و قووچکەیی و نێوەندگەرا بڕیاردەری سەرووی خەڵک بن و بمێنن، ھەرگیز و ھەرگیز سیستەمی کۆمەڵایەتیی و خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی سەقامگیر نابن، بەڵکو بە بەردەوامیی و پەرەسەندنی سیستەمی ڕامیاریی شوێنەوارە پێشینەییەکانی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی لەنێودەبرێن و بۆ تێگەییشتن و وێناکردنی ئەو شتە،بەس سەرنجدانی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی جارانی پێش ڕاگواستنی گوندەکان و ئێستا دەتوانێت باشترین بەڵگە بێت، کە بە چ ڕادەیەک مرۆڤایەتیی لەنێوچووە .

بەبێ (دەوڵەت و فەرمانداریی و پارلەمان و پارتیی و لەشکر و پۆلیس و ڕۆڵی دەستەبژێرەکان)، چۆن (سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی) سەردەگرێت؟

بە دڵنیایی، کاتێک ئێمە بە ئاوەزی ڕامکراو و بە ھۆشی شۆردراوە و لە-خۆ-نامۆ-بوون و ھەمیشەیی دیتنی سیستەمی ڕامیاریی و کەتواری کۆمەڵی ئەم ڕۆژگارە، لە کۆمەڵی سبەینێ بڕوانین، وێناکردنی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵ بەبێ دەوڵەت و فەرمانداریی و پارلەمان و دەسەڵاتداریی پارتییەکان و لەشکر و پۆلیس و زیندان و قەنارە، ئاسان نییە، بەڵکو ئەستەمیشە. چونکە لە ئەم ڕۆژگارە ھەڵپەی دەسەڵات و زاڵبوون و دەوڵەتمەندبوون و پاوانگەریی و چەپاوڵگەریی و مشەخۆریی بووە بە کولتووری زۆربەی خەڵک و ئەو بنەما دڕندانەیە بووە بە فیلۆسۆفی ژییانی خەڵک “ئەگەر تۆ من نەکوژی، من تۆ دەکوژم، ئەگەر تۆ دەستی من نەبڕی، من دەستی تۆ دەبڕم، ئەگەر تۆ لەسەر من زاڵنەبی، من لەسەر تۆ زاڵدەبم، ئەگەر تۆ پارووی دەمی من نەڕفێنی، من شیری دەمی منداڵکەی تۆ دەڕفێنم ” ….تد. لە بارێکی ئاوا ئەگەر خۆ-ھوشیاریی بوونی نەبێت و بەردەوام لەنێو ھەموو بوارەکانی ژییان بۆ کردەیی کردنەوە و سەلماندنی پێویستیی و بوونی ڕابوردوویی سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی بانگەواز نەکەین و کۆشش نەکەین و خۆمان ڕێکنەخەین و ڕێکخراوە جەماوەریی و کۆمەڵایەتییە ئاسۆیی و سەربەخۆکانی خۆمان پێکنەھێنین، وێناکردنی دونیایەکی خاڵی لە زۆرداریی و ھەڵپە و چەپاوڵ و پاوانگەریی، زۆر ئاسان نییە و ئەستەمە.

بەڵام ئەوەش لەبیرنەکەین، کە ئەگەر سەد ساڵێک پێشتر لە بارەی ھەر دوو سیستەمەکە (سیستەمی دەوڵەتیی ئێستا) و (سیستمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی ئایەندە) بۆ خەڵکی لای خۆمان قسە بکرایە، بەدڵنیاییەوە زۆربەی خەڵکی سیستەمی خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتی باشتر و کەتوارییتر دەبینی و وێنادەکرد و تێدەگەییشت، تاکو سیستەمی دەوڵەتیی، بەتایبەت دەوڵەتی ھاوچەرخ و نەزمی بازاری بەڕەڵڵا (نیئۆلیبراڵ). چونکە سەد ساڵێک پێشتر وەک ئێستا پارتییایەتی و ڕامیاریی و پارلەمان و دەوڵەت لەسەر ئاوەزی خەڵک زاڵ نەبووبوون و کاناڵەکانی میدیا لەجیاتی خەڵک بیریان نەدەکردەوە و خەڵک لە کەتواری ژییانی خۆیەوە شتەکانی تەماشادەکردن، نەک وێناکردنی ئایدیۆلۆجیایانەی شتەکان. خەڵک دارای ئاوەزی خۆی، بیرکردنەوە خۆی، ئەزموونی خۆی، ژیریی خۆی بوو و سەربەخۆیی کەسەکان، سەربەخۆیی ئاوەزی کۆمەڵایەتیی، خۆبیرکردنەوەی کۆمەڵایەتیی و ئەزموونگەری کۆمەڵایەتیی و ھارمۆنی پێکەوەژییانی کۆمەڵایەتیی بەرھەمدەھێنا و ھێنابوو؛ کاتێک کەسێک کە بە ئامانجی خەڵەتاندنی خەڵک پڕۆپاگەندەی دەکرد، یەکسەرە لەتەک بەرەنگاری خۆ-ھوشیاریی خەڵک ڕووبەڕوو دەبوو و خەڵک بەو کەسەیان دەگوت ڕامیارە و ڕامیاریی دەکات. لەوانەیە باشترین نموونە ئەوە بێت، کە پێرێ و دوێنێ و تەنانەت ئێستاش تاکو ڕادەیەک ھێشتا خەڵکی لای خۆمان بە ڕامیاری و پارتییایەتی و پارلەمان و دەوڵەتگەرایی دەگوت و دەڵێن درۆ و دەسەلە و سیستەمی خەڵەتاندنی خەڵکی. ئەوەش ھۆکاری خۆی ھەیە، چونکە ڕابوردووی خەڵکی زۆربەی گوندەکانی ناوچەکە جۆرێک لە خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵایەتیی بووە، بەتایبەت لە ئەو گوندانە، کە دەسەڵاتداریی خان و سان و شێخ و بەگلەران نەبووە و ڕێکەوتنی کۆمەڵایەتیی و یاسا سرووشتییەکان بنەمای خۆبەڕێوەبەریی کۆمەڵەکان بوون.