وەرگەرا ماکینە
تشتەکی ئیرۆنیکە کو ئالیگرێن کاپیتالیزما لاسسەز-فارە،یێن وەکی “لبەرتاری” و “ئانارکۆ”-کاپیتالیست، ئیدا بکن کو ئەو دخوازن “ب تەنێ بھێلن”، ژ بەر کو کاپیتالیزم قەت دەستوورێ نادە ڤێ یەکێ. وەکی کو ماخ سترنەر ئەڤ ئەشکەرە کر:
“کەتنا بێ ئارام ناھێلە ئەم نەفەسێ بستینن، کێفەک ئارام بستینن . ئەم رەھەتیا تشتێن خوە ناگرن….” [ماخ سترنەر ئەگۆ و خوەیێ خوە ، ر. ٢٦٨]
کاپیتالیزم نکارە بھێلە کو ئەم “نەفەسێ بستینن” تەنێ ژ بەر کو ئەو ھەوجەیە کو مەزن ببە ئان بمرە، ئەڤ ژی زەختێ ل سەر کارکەران و سەرمایەداران دکە (ل بەشا د.٤.١ بنێرە ). کارکەر چو جاری نکارن رھەت ببن ئان ژی ژ خەمسا ونداکرنا کارێن خوە خەلاس نەبن، ژ بەر کو گەر نەخەبتن، ناخون، نە ژی دکارن پشتراست بکن کو زارۆکێن وان دێ ژیانەک چێتر بستینن. د ناڤ جیھێ کار دە، ئەو ژ ھێلا سەرۆکێن خوە ڤە “ب تەنێ نەھشتن” دا کو چالاکیێن خوە ب رێ ڤە ببن. ل شوونا وێ، ژ وان رە تێ گۆتن کو چ بکن، کەنگێ بکن و چاوا بکن. ب راستی، دیرۆکا جەرباندنێن کۆنترۆلکرنا کارکەران و خوە-رێڤەبەریا د ناڤ پارگیدانیێن کاپیتالیست دە، ئیددیایێن مە پشتراست دکە کو ژ بۆ کارکەران، کاپیتالیزم ب خوەستەکا “ب تەنێ ھشتنێ” رە ل ھەڤ نایێ. وەکی میناکەک ئەمێ “بەرنامەیا پیلۆت”یا کو ژ ھێلا گەنەرال ئەلەجترج ڤە د ناڤبەرا ١٩٦٨ و ١٩٧٢ دە ھاتی چێکرن بکار بینن.
گەنەرال ئەلەجترج “بەرنامەیا پیلۆت” وەکی ناڤگینەک ژ بۆ دەرباسکرنا پرسگرێکێن کو ئەو ب داناسینا ماکینەیێن کۆنترۆلا ھێژماری (ن/ج) د ناڤ کارگەھا خوە دە ل لینن رڤەر وۆرکس، ماسساچوسەتتس رە روو ب روو نە، پێشنیار کر. ب زێدەبوونا تانسیۆنێن ل سەر قاتا دکانێ، ستوویێ شووشەیان د ھلبەرینێ دە و ھلبەرێن کێم-کالیتە رە روو ب روو ما، رێڤەبەریا گە پلانەک “دەولەمەندکرنا کار” ل سەر بنگەھا کۆنترۆلکرنا کارکەرانا ھلبەرینێ ل یەک دەڤەرەک کارگەھێ جەرباندن. د ھەزیرانا ١٩٧٠-ئان دە کارکەرێن کو بەشدار بوون “ب سەرێ خوە” بوون (وەکی کو رێڤەبەرەک گۆت) و “[ئ]د شەرتێن مەزنکرنا کارێ کۆمێ دە ئەڤ بوو دەما کو پرۆژەیا پیلۆت ب راستی دەست پێ کر، ب ئەنجامێن تاڤلێ د زێدەبوونا ھلبەر و کارانینا ماکینەیێ دە. و کێمکرنا خسارێن ھلبەرینێ وەکی کو کاربدەستەک سەندیکایێ دو سال شووندا گۆت، عراستیا کو مە پۆلیتیکایەک کەڤنەشۆپییا گە شکاند [کو سەندیکا چو جاری نکارە دەستێ خوە د رێڤەبرنا کارسازیێ دە ھەبە] ب سەرێ خوە کێفخوەش بوو، نەمازە دەما کو مە. دکاربوو سەرکەتنێ ژ وان رە باڤێژە.ع” [داڤد نۆبلە، فۆرجەس ئۆف پرۆدوجتۆن ، ر. ٢٩٥]
پرۆژە، پشتی ھن گومانباریا دەستپێکێ، ب خەباتکارێن تەڤلێبوویی رە سەرکەفتنەک مەزن دەرکەت ھۆلێ. ب راستی، کارکەرێن دنێن د کارگەھێ دە خوەستن کو تەڤ لێ ببن و سەندیکا د دەمەک کورت دە ھەول دا کو ئەو ل سەرانسەرێ کارگەھێ و ل دەڤەرێن دنێن گە بەلاڤ بکە. سەرکەفتنا پلانێ ئەو بوو کو ئەو ل سەر بنگەھا کارکران بوو کو کار و بارێن خوە ب رێ ڤە دبن، نە کو ژ وان رە گۆتن کو ژ ھێلا سەرۆکێن خوە ڤە چ بکن — “ئەم مرۆڤن،” کارکەرەک گۆت، “و دخوازن ب وان رە وەرە کرن.” [ژ ھێلا نۆبلە، ئۆپ. جت. ، ر. ٢٩٢] ب تەڤاھی مرۆڤبوون تێ ڤێ واتەیێ کو مەرڤ د ھەمی وارێن ژیانێ دە، تەڤی ھلبەرینێ، ئازاد بە کو خوە ب رێڤە ببە.
لێبەلێ، تەنێ پشتی سالەک کو کارکەران ل سەر ژیانا وانا خەباتێ کۆنترۆل کرن، رێڤەبەریێ پرۆژە راوەستاند. چما؟ “ل بەر چاڤێ ھن ئالیگرێن رێڤەبەریێیێن عەزموونێع، بەرنامەیا پیلۆت ھاتە قەداندن ژ بەر کو رێڤەبەری ب تەڤاھی رەد کر کو دەڤ ژ دەستھلاتداریا خوەیا کەڤنەشۆپی بەردە… [ت] بەرنامەیا پیلۆت ل سەر ناکۆکیا بنگەھینا ھلبەرینا کاپیتالیست ھاتە دامەزراندن. : کی دکانێ دمەشینە؟” [نۆبلە، ئۆپ. جت. ، ر. ٣١٨]
نۆبلە بەردەوام دکە کو ژ رێڤەبەریا ژۆرینا گە-ێ رە، “خوەستا سەندیکایێیا درێژکرنا بەرنامەیێ وەکی گاڤەک بەر ب کۆنترۆلکرنا زێدەیا کارکەرانا ل سەر ھلبەرینێ ڤە خویا بوو و، ب ڤی رەنگی، خەتەرەیەک ژ بۆ دەستھلاتداریا کەڤنەشۆپییا کو د خوەدانیا تایبەتییا ئاموورێن ھلبەرینێ دەیە. ژ بەر ڤێ یەکێ بریارا بەتالکرنێ نە تەنێ پاراستنا مافێن چاڤدێرێن ھلبەرینێ و رێڤەبەرێن کارگەھان، لێ د ھەمان دەمێ دە ژ ھێزا کو خوەدیێ ملکە ژی تەمسیل دکە.” ئەو دەستنیشان دکە کو ئەڤ ئەنجام نە دۆزەک ڤەقەتاندی بوو و کو “ھلوەشینا بەرنامەیا پیلۆتێیا گە ل دوو شێوازا تیپیکا ژ بۆ عجەرباندنێن دەولەمەندکرنا کاریع” [ ئۆپ. جت. ، ر. ٣١٨ و رووپ. ٣٢٠] ھەر چەند “[ب] دەھان جەرباندنێن باش-بەلگەکری دەستنیشان دکن کو دەما کو کارکەر بەشداری بریارێن خەباتێیێن کو باندۆرێ ل ژیانا وان دکە، ھلبەری زێدە دبە و پرسگرێکێن جڤاکی کێم دبن” [لێکۆلینا وەزارەتا تەندورستی، پەروەردە و رەفاھێ کو ژ ھێلا نۆبلە، ئۆپ. جت. ، ر. ٣٢٢] پلانێن وەھا ژ ھێلا پاترۆنێن کو دخوازن ھێزا خوە بپارێزن، ئەو ھێزا کو ژ ملکێ تایبەت دھەرکە، ب داوی دبن.
وەکی کو خەباتکارەک د بەرنامەیا پیلۆتێیا گە دە گۆت، “[ئەم] ئەم تەنێ دخوازن کو ب تەنێ بمینن.” ئەو نە بوون — تێکلیێن جڤاکییێن کاپیتالیست ئیمکانەک وەھا قەدەخە دکە (وەک کو نۆبلە راست دەستنیشان دکە، “رێبازا ژیانێ” ژ بۆ رێڤەبەریێ تێ واتەیا کۆنترۆلکرنا ژیانا کەسێن دن” [ ئۆپ. جت. ، ر. ٢٩٤ و ر. ٣٠٠]). . دگەل کو ھلبەرینا چێتر، پرۆژەیێن د کۆنترۆلا کارکەران دە تێنە ھلوەشاندن ژ بەر کو وان ھەم ھێزا سەرمایەداران خەرا کر — ھەم ژی ب تێکبرنا ھێزا وان، ھوون پۆتانسیەل قەزەنجێن وان ژی خەرا دکن ( “ئەگەر ئەم ھەمی یەک بن، ژ بەر سەدەمێن ھلبەرینێ، ئەم دڤێ فێکیان ب وەکھەڤی پارڤە بکن، مینا کارسازیەک ھەڤکار.” [کارکەرێ بەرنامەیا پیلۆتێ گە، کو ژ ھێلا نۆبلە ڤە ھاتی ڤەگۆتن، ئۆپ. جت. ، ر. ٢٩٥]).
وەکی کو ئەم د بەشا ژ.٥.١٢ دە ب ھوورگولی نیقاش دکن ، زێدەکرنا قەزەنجێ دکارە ل دژی کاریگەریێ بخەبتە، تێ ڤێ واتەیێ کو کاپیتالیزم ب پێشڤەبرنا تەکنیکێن ھلبەرینێیێن کێمتر بکێر (ئانگۆیێن ھیەرارشیک ل دژییێن وەکھەڤیخواز) دکارە زرارێ بدە ئابۆریا گشتی، ژ بەر کو ئەو د بەرژەوەندیا کاپیتالیستان دەیە. ڤێ یەکێ بکن و بازارا کاپیتالیست ڤێ تەڤگەرێ خەلات دکە. ئەڤ ژ بەر کو، د داویێ دە، قەزەنج کەدا بێپەرەیە. گەر ھوون کەدێ ھێزدار بکن، کۆنترۆلێ بدن کارکەران ل سەر کارێ وان وێ ھنگێ ئەوێ بکێرھاتی و ھلبەرینەریێ زێدە بکن (ئەو دزانن کا چاوا کارێ خوە چێترین بکن) لێ ھوون د ھەمان دەمێ دە ستروکتورێن دەستھلاتداریێیێن ل جیھێ کار ژی خەرا دکن. دێ کارکەران ھەر کو دچە بێتر ل کۆنترۆلێ بگەرن (ئازادی ب خوەزایی ھەول ددە مەزن ببە) و ئەڤ، وەکی کو خەباتکارێ بەرنامەیا پیلۆت ب زەلالی دیت، تێ واتەیا جیھەک کارا ھەڤکاریێ کو تێ دە کارکەر، نە رێڤەبەر، بریار ددن کو ب زێدەھیا ھلبەراندی رە چ بکن. ب تەھدیدکرنا ھێزێ، ھوون قەزەنجان تەھدید دکن (ئان ژی، راستتر، کی قەزەنجێ کۆنترۆل دکە و ل کو دەرێ دچە). دگەل کۆنترۆلکرنا ھلبەرینێ و کی دکارە ھەر زێدەگاڤیەک د خەتەرەیێ دە کۆنترۆل بکە، نە ئەجێبە کو پارگیدان زوو دەڤ ژ پلانسازیێن وەھا بەرددن و ڤەدگەرن پلانێن کەڤنار، کێمتر بکێرھاتی، ھیەرارشیکێن کو ل سەر بنگەھا “تشتێ کو ژ وە رە تێ گۆتن بکن، ھەیا کو ھوون بکن. گۆتن.” رەژیمەک ووسا ژ مرۆڤێن ئازاد رە نە ماقوولە و، وەکی کو نۆبلە دەستنیشان دکە، رەژیما کو شوونا بەرنامەیا پیلۆتێیا گە-ێ گرت “ژ بۆ عشکاندناع پیلۆتێن عادەتێنع وانێن نوویێن دیتنا خوەباوەری، خوەدیسیپلین و خوە ھاتە سێوراندن. -روومەت.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ٣٠٧]
ژ بەر ڤێ یەکێ تەجروبەیا پرۆژەیا کۆنترۆلکرنا کارکەرانا د ناڤا فیرمایێن کاپیتالیست دە باش نیشان ددە کو گەر ھوون کۆلەیەکی مەاش بن ، کاپیتالیزم نکارە وە ب تەنێ بھێلە .
ب سەر دە ژی، سەرمایەدار ب خوە نکارن رەھەت ببن ژ بەر کو دڤێ پشتراست بکن کو بەرھەمداریا کارکەرێن وان ژ مووچەیێن کارکەرێن وان زووتر بلند دبە، وەکی دن کارسازیا وان تێک دچە (ل بەشێن ج.٢ و ج.٣ بنێرە ). ئەڤ تێ ڤێ واتەیێ کو ھەر پارگیدانی پێدڤییە کو نووژەن بکە ئان ل پاش بمینە، ژ کارسازی ئان خەباتێ وەرە دەرخستن. ژ بەر ڤێ یەکێ پاترۆن “ب تەنێ نایێ ھشتن” — بریارێن وان د بن زۆرا ھێزێن بازارێ دە، ژ بەر ھەوجەداریێن کو ژ ھێلا پێشبازیێ ڤە ل سەر کاپیتالیستێن فەردی تێنە فەرز کرن، تێنە گرتن. بدەستخستنا نە ئارام – د ڤێ چارچۆڤەیێ دە، پێویستیا کۆمکرنا سەرمایەیێ ژ بۆ کو د بازارێ دە بژی – ھەر تم سەرمایەدار دھەژینە. و ژ بەر کو کەدا بێپەرە مفتەیا بەربەلاڤبوونا کاپیتالیستە، کار دڤێ ھەبوونا خوە بدۆمینە و مەزن ببە — ژ بۆ کو پاترۆن ھەوجە بکە کو ساەتێن خەباتێیێن کارکەران کۆنترۆل بکە دا کو پشتراست بکە کو ئەو ژیا کو د ھەقدەستێ خوە دە دگرن بێتر تشتان ھلدبەرینن. سەرفەرماندار نە “ب تەنێ تێ ھشتن” نە ژی کارکەر ب تەنێ دھێلن.
ڤان راستیان، ل سەر بنگەھا تێکلیێن دەستھلاتداریێیێن کو ب ملکیەتا تایبەت و پێشبازیا بێداوی ڤە گرێدایی نە، دەستنیشان دکن کو د بن کاپیتالیزمێ دە خوەستنا “ب تەنێ ھشتنێ” نایێ تێر کرن.
وەکی کو موڕای بۆۆکچن دبینە:
“تەڤی ئیددیایێن وانێن ل سەر خوەسەری و بێباوەریا ب دەستھلاتداریا دەولەتێ… رامیارێن لیبەرالێن کلاسیک د قۆناخا داوین دە ل سەر تێگینا کو فەرد ب تەڤاھی ژ رێبەریا قانوونی بێپارە. ب راستی، شیرۆڤەکرنا وانا خوەسەریێ ب راستی رێگەزێن پر دیارێن ژ دەرڤەیی رێگەزێن قانوونی تێ خوەستن. فەردی — نەخاسم قانوونێن سووکێ بەرۆڤاژی ڤێ یەکێ، ئەڤ قانوون پەرگالەک برێخستنکرنا جڤاکی پێک تینن کو تێ دە ھەمی عکۆلەکتیفێن کەسانع د بن باندۆرا عدەستێ نەدیتیعیا ناڤدار دە نە قانوونێن سووکێ ل سەر پێکانینا عیرادەیا ئازادع ژ ئالیێ ھەمان کەسێن سەردەستێن کو وەکی دن “کۆمونالیزما فەردان ” پێک تینن ، رووپ ، رووپ ٤]
تێکلیا مرۆڤان بەشەک بنگەھینا ژیانێیە. ئانارشیزم پێشنیار دکە کو تەنێ دانووستەندنێن جڤاکییێن نەخوەستی و فەرزکرنێن ئۆتۆریتەر ژ ھۆلێ راکە،یێن کو د کاپیتالیزمێ دە و ب راستی ژی د ھەر فۆرمەک ھیەرارشیکا رێخستنا سۆسیۆ-ئابۆری دە (میناک سۆسیالیزما دەولەتێ) نە. ھەرمیتان زوو ژ مرۆڤان کێمتر دبن، ژ بەر کو تێکلیا جڤاکی کەسایەتیێ دەولەمەند دکە و پێش دخە. دبە کو کاپیتالیزم ھەول بدە کو مە بکە ھەرمیتان، تەنێ ب بازارێ “گرێدایی” نە، لێ ئینکارەک ووسایا مرۆڤاھی و کەسایەتیا مە بێگومان روھێ سەرھلدانێ دخوە. د پراتیکێ دە “قانوونێن” بازارێ و ھیەرارشیا سەرمایەیێ تو جاری “یەکی ب تەنێ ناھێلن”، بەرەڤاژی وێ، کەساتی و ئازادیا وی بپەرچقینە. لێ دیسا ژی ئەڤ ئالیێ کاپیتالیزمێ ب “ئینسیاتا ئازادیێ”یا مرۆڤی رە، وەک کو نۆام چۆمسکی پێناسە دکە، ناکۆک دکە، و ژ بەر ڤێ یەکێ د ناڤ ھەر گەلێ بندەست دە مەیلەکە دژبەری بەر ب رادیکالیزەکرن و سەرھلدانێ دەردکەڤە ھۆلێ (ل بەشا ژ بنێرە ).
یەک خالا داوی. داخوازا “ب تەنێ ھشتنێ” ب گەلەمپەری دو رامانێن ب توندی ژ ھەڤ جودا ئیفادە دکە — خوەستنا کو ھوون ببن خوەدیێ خوە و کارووبارێن خوە ب رێ ڤە ببن و داخوازیا پاترۆن و خوەدان خانیان کو ل سەر ملکێ خوە خوەدی ھێزەک زێدەتر بن. لێبەلێ دەستھلاتداریا کو خوەدیێن وەھا ل سەر ملکێن وان بکار تینن، ل سەر کەسێن کو وێ ملک بکار تینن ژی تێ کرن. ژ بەر ڤێ یەکێ، تێگینا “ب تەنێ ھشتن” د ناڤ جڤاکەک چینایەتی و ھیەرارشیک دە دو ئالیێن ناکۆک دھەوینە. ئەشکەرەیە کو ئانارشیست ژ ئالیێ یەکەم، ب ئەسلێ خوە ئازادیخواز رە سەمپاتیکن — داخوازا برێڤەبرنا ژیانا خوە، ب ئاوایێ خوە — لێ ئەم ئالیێ دویەمین و ھەر واتەیا کو د بەرژەوەندیا دەستھلاتداران دەیە کو دەڤ ژ وان کەسان بەردە رەد دکن. ھێزا تەنێ. بەرەڤاژی ڤێ یەکێ، د بەرژەوەندیا دەستھلاتداران دەیە کو ئەو کەسێن کو دەستھلاتداریا وان ل سەر وان ھەیە، ب قاسی کو گەنگاز دبە بن کۆنترۆلا خوە — ژ بەر سەدەمێن دیار.
ژ بەر ڤێ یەکێ، مرۆڤێن خەباتکار کێم-زێدە ئازادن ھەتا رادەیا کو شیانا پاترۆنێن خوەیێن “تەنێ ھشتن”ێ سینۆردار دکن . یەک ژ مەبەستێن ئانارشیستێن د ناڤ جڤاکا کاپیتالیست دە ئەوە کو کەسێن دەستھلاتدار “ب تەنێ نەھێلن ” کو دەستھلاتداریا خوە ل سەر کەسێن کو د بن سەروەریا وێ دە نە ب کار بینن. ئەم ھەڤگرتن، چالاکیا راستەراست و جیھێ کار و رێخستنبوونا جڤاکێ وەکە ناڤگینا دەستوەردانا دەستھلاتداریا دەولەت، سەرمایەدار و خوەدیێن ملکان دبینن، ھەتا کو ئەم کاربن ب یەکجاری تێکلیێن جڤاکییێن ئۆتۆریتەر ھلوەشینن.
ژ بەر ڤێ یەکێ ئانارشیست ژ تێگینا “لاسسەز-فارە” ھەز ناکن — د ناڤ جڤاکەک چین دە ئەو تەنێ دکارە وەرە واتەیا پاراستنا ھێزدار ل ھەمبەر چینا کارکەر (د بن ئالا “بێالی” پێکانینا مافێن ملکیەتێ و ژ بەر ڤێ یەکێ ھێزا کو ژ وان تێ ). لێبەلێ، ئەم باش دزانن کو ڤیزیۆنا دن، ئازادیخواز، کو د خوەستەکا “تەنێ ھشتنێ” دە ھاتی دیار کرن. ژ بەر ڤێ یەکێ مە نیقاش کر کو چما جڤاکا کاپیتالیست چو جاری نکارە ب راستی بگھیژە وێ داخوازێ - ئەو ژ بەر جەوھەرا خوەیا ھیەرارشیک و پێشبازیێ ئاستەنگدارە – و چاوا خوەستەکەک ووسا دکارە ببە ناڤگینەک کو ھێزا ھندک ل سەر گەلەکان زێدە بکە. .
وەرگەرا ماکینە
ھەلبەت سەردەم ھەنە کو داخوازیا کەدێ ژ پێشکێشیێ زێدەتر دکە، لێ ئەڤ سەردەم تۆڤێن دەپرەسیۆنێ ژ بۆ کاپیتالیزمێ دھەوینە، ژ بەر کو کارکەر د رەوشەک پر باش دە نە کو ھەم ب فەردی و ھەم ژی ب ئاوایەکی کۆمی، رۆلا خوەیا وەکی کەلووپەلان بشۆپینن. ئەڤ خال د بەشا ج.٧ دە ( چ دبە سەدەما چەرخا کارسازیا کاپیتالیست؟ ) ب بەرفرەھی تێ نیقاش کرن و ژ بەر ڤێ یەکێ ئەمێ ل ڤر نەکن. ھەیا نوھا بەسە کو مەرڤ دەستنیشان بکە کو د دەمێن نۆرمال دە (ئانگۆ د پرانیا چەرخا کارسازیێ دە)، کاپیتالیست پر جاران ل سەر کارکەران دەستھلاتداریەک بەرفرەھ دگرن، دەستھلاتداریەک کو ژ ھێزا دانووستەندنێیا نەوەکھەڤا د ناڤبەرا سەرمایە و کەدێ دە تێ، وەکی کو ژ ھێلا ئادام سمتھ و گەلەک کەسێن دن ڤە ھاتی دەستنیشان کرن. .
لێبەلێ، ئەڤ د دەمێن داخوازیا زێدەیا کەدێ دە دگوھەرە. ژ بۆ رۆنیکرنێ، بلا ئەم تەخمین بکن کو پەیدا و داخواز نێزی ھەڤن. دیارە کو رەوشەکە وھا تەنێ ژ بۆ کارکەران باشە. پاترۆن نکارن ب ھێسانی کارکەرەک ژ کار دەرخینن ژ بەر کو کەس تونە کو شوونا وان بگرە و کارکەر، چ ب ھەڤ رە ب ھەڤگرتنێ رە، ھەم ژی ب تاکەکەسی ب “دەرکەتنێ” (ئانگۆ دەڤ ژێ بەردن و دەرباسی کارەکی نوو ببن)، دکارن پشتراست بکن کو پاترۆنەک رێزێ ل بەرژەوەندیێن وان دگرە و ب راستی ژی، دکارە ڤان بەرژەوەندیان ب تەڤاھی بمەشینە. پاترۆن زەھمەت دبینە کو دەستھلاتداریا خوە ساخلەم بھێلە ئان نەھێلە کو مووچە زێدە ببن و ببە سەدەما تەنگاسیەک قەزەنجێ. ب گۆتنەکە دن، ھەر کو بێکاری کێم دبە، ھێزا کارکەران زێدە دبە.
ب ئاوایەکی دن لێ مێزە بکن، دایینا مافێ دایینا یەکی کو د پێڤاژۆیەک ھلبەرانێ دە دانووستەندنەک بدە خەبتاندن و بشەوتینە، ئەو کەس خوەدی ھێزەک بەربچاڤ ل سەر وێ تێکەتنێ ڤەدگرە ھەیا کو ژ بۆ کو ئەو تێکەتن بێھا نە بە؛ ئەوە ھەیا کو تێکەتن ب تەڤاھی مۆبیل بە. ئەڤ تەنێ د ژیانا راست دە ژ بۆ کەدێ د ھەیامێن ئیستھداما تام دە تێ تەخمین کرن، و ژ بەر ڤێ یەکێ تەڤگەرا بێکێماسییا پرسگرێکێن لێچوونێن کەدێ ژ بۆ پارگیدانیەک کاپیتالیست ژ بەر کو د بن شەرت و مەرجێن وەھا دە کارکەر نە گرێدایی سەرمایەدارەک تایبەتی نە و ژ بەر ڤێ یەکێ ئاستا خەباتا کارکەران پر زێدە تێ دەستنیشانکرن. ب بریارێن کارکەران (کو ب ئاوایەکی کۆمی یان ژی تاکەکەسی) نە ژ ئالیێ دەستھلاتداریا رێڤەبەریێ ڤە. مەترسیا ژ کار ئاڤێتنێ نکارە وەکی مەترسیەک ژ بۆ زێدەکرنا ھەولدان، و ژ بەر ڤێ یەکێ ھلبەرینێ وەرە بکار ئانین، و ژ بەر ڤێ یەکێ ئیستھداما تام ھێزا کارکەران زێدە دکە.
ژ بەر کو فیرمایا کاپیتالیست گرێداییا سابتا چاڤکانیانە، ئەڤ رەوش نایێ تەھەموولێیە. دەمێن وەھا ژ بۆ کارسازیێ خرابن و ژ بەر ڤێ یەکێ کێم جاران ب کاپیتالیزما بازارا ئازاد رە چێدبن (دڤێ ئەم دەستنیشان بکن کو د ئابۆریا نەۆ-کلاسیک دە، تێ تەخمین کرن کو ھەمی دانووستەندن – تەڤی سەرمایەیێ – ب تەڤاھی گەرۆکن و ژ بەر ڤێ یەکێ تەۆری راستیێ پاشگوھ دکە و ھلبەرینا کاپیتالیست دوور دخە. خوە!).
د سەردەما داوینا گەشبوونا کاپیتالیست دە، سەردەما پشتی شەر، ئەم دکارن ھلوەشینا ئۆتۆریتەیا کاپیتالیست و ترسا کو ئەڤ یەک ژ بۆ ئەلیتا سەردەست ھەبوو، ببینن. راپۆرا کۆمیسیۆنا سێالییا سالا ١٩٧٥-ئان، کو ھەول دا کو نەرازیبوونا زێدەیا د ناڤ گەلەمپەریا گشتی دە “فێم بکە”، مەبەستا مە باش ئەشکەرە دکە. ل گۆری راپۆرێ د سەردەمێن ئیستھدامکرنا تام دە “دەمۆکراسیا زێدە” ھەیە. ب گۆتنەکە دن، ژ بەر زێدەبوونا ھێزا دانووستەندنێیا کارکەرانا کو د ھەیاما داخوازیا زێدەیا کەدێ دە ب دەست خستن، مرۆڤان دەست پێ کر کو ل سەر ھەوجەداریێن خوە وەکی مرۆڤ بفکرن و تەڤبگەرن، نە وەکی تشتێن کو ھێزا کەدێ دھەوینە. ڤێ یەکێ ب خوەزایی باندۆرێن وێرانکەر ل سەر ئۆتۆریتەیا کاپیتالیست و دەولەتپارێز کر: “مرۆڤ ئێدی ب ھەمان زۆرێ ھیس نەدکر کو گوھ بدن وانێن کو بەرێ وان ژ خوە رە ب تەمەن، رێز، ستاتوو، پسپۆری، کاراکتەر ئان ژی ژێھاتیبوونێ بلندتر دھەسباند . ”
ڤێ قوتبوونا گرێدانێن مەجبووری و گوھدانێ بوو سەدەما “کۆمێن بەرێ پاسیف ئان نە رێخستنی د ناڤ گەل دە، رەشک، ھندی، چیجانۆس، کۆمێن ئەتنیکییێن سپی، خوەندەکار و ژن… دەست ب ھەولدانێن ھەڤگرتی کرن دا کو داخوازێن خوەیێن ل سەر دەرفەتان ساز بکن. ، خەلات و ئیمتیازێن کو وان بەرێ ژ خوە رە ماف نەددیت.”
“زێدەبوونا” بەشداربوونا د سیاسەتێ دە ھەلبەت مەترسیەک جددی بوو ژ بۆ ستاتوکۆیێ، ژ بەر کو ژ بۆ ئەلیتێن کو راپۆرێ دنڤیسن، ئەو ئاخیۆماتیکی ھاتە ھەسباندن کو “خەباتا ب باندۆرا پەرگالا سیاسییا دەمۆکراتیک ب گەلەمپەری ھن پیڤانەک بێارامیێ ھەوجە دکە و ھەوجە دکە کو مەرڤ تەدبیرەک بێھێزیێ بدە.” تەڤلی نەبوونا ھن کەسان و کۆمان ب سەرێ خوە نەدەمۆکراتیکە، لێ د ھەمان دەمێ دە یەک ژ وان فاکتۆرانە کو کاربە ب باندۆر بە. داخویانیەک وەھا پووچبوونا کۆنسەپتا عدەمۆکراسیێعیا سازوومانیێ رادخە بەر چاڤان، کو ژ بۆ ب باندۆر کار بکە (ئانگۆ خزمەتکرنا بەرژەوەندیێن ئەلیتان) دڤێ “ب خوەزایی نەدەمۆکراتیک بە.”
ھەر سەردەمەک کو مرۆڤ خوە ب ھێز ھیس دکە رێ ددە وان کو ب ھەڤرێیێن خوە رە تێکلی داینن، ھەوجەداری و داخوازێن وان ناس بکن و ل ھەمبەر وان ھێزێن کو ئازادیا وان د برێڤەبرنا ژیانا خوە دە رەد دکن، بسەکنن. ئەڤ بەرخوەدان دەربەیەک کوژەر ل پێدڤیا کاپیتالیست دخە کو مرۆڤ مرۆڤان وەک ئەشیایان بھەسبینە، ژ بەر کو (ژ نوو ڤە گۆتنا پۆلانی) مرۆڤ ئێدی ھیس ناکن کو “نە نەیا وانە کو بریارێ بدە کا ئەو ل کو دەرێ ژ بۆ فرۆتانێ وەرە پێشکێش کرن، ب چ ئارمانجێ وەرە پێشکێش کرن.” دڤێ بێ بکارانین، ب چ نرخی دەستوور بێ دایین کو دەستێن خوە بگوھەرینن و ب چ رەنگی بێ خەرجکرن ئان تونەکرن.” د شوونا وێ دە، وەکی مرۆڤێن کو دفکرن و ھیس دکن، ژ بۆ ڤەگەراندنا ئازادی و مرۆڤاھیا خوە تەڤدگەرن.
وەکی کو د دەستپێکا ڤێ بەشێ دە ھاتە دەستنیشان کرن، باندۆرێن ئابۆرییێن سەردەمێن ب ڤی رەنگییێن دەستھلاتداری و سەرھلدانێ د بەشا ج.٧ دە تێنە نیقاش کرن . ئەمێ ب گۆتنا ئابۆریناسێ پۆلۆنی مچال کالەجک ب داوی بکن، کو دیار کر کو گەشبوونا کاپیتالیستا بەردەوام دێ نە ل گۆری بەرژەوەندیا چینا سەردەست بە. د سالا ١٩٤٣-ئان دە، وەکی بەرسڤەک ژ کەینەسانێن خوەشبینتر رە، وی دەستنیشان کر کو “ژ بۆ دۆماندنا ئاستا بلندا کار. . . نە ل گۆر دلێ وان کارکەر دێ عژ دەستێ خوە دەرکەڤنع و عکاپیتانێن پیشەسازیع دێ ب فکار بن کو عدەرسەکێ بدن وانع. “د بن رەژیمەک ئیستھداما تاما دایمی دە، عتوودانع دێ رۆلا خوەیا وەکی پیڤانا دیسیپلینێ نەلەییزە. وێ پۆزیسیۆنا جڤاکییا پاترۆن بێ خەراکرن و خوەباوەری و ھشمەندیا چینییا چینا کارکەر مەزن ببە. گرەڤێن ژ بۆ ھەقدەستێ زێدەبوون و باشترکرنا شەرت و مەرجێن خەباتێ دێ ژ ھێلا لیدەرێن کارسازان ڤە بێتر “دیسیپلینا د کارگەھان دە” چێبکە بەرژەوەندی ژ وان رە دبێژە کو ئیستیھداما تاما ماییندە ل گۆری نێرینا وان نەباشە و بێکاری پارچەیەک بنگەھینا پەرگالا کاپیتالیستا نۆرمالە.” [ژ ئالیێ مالجۆلم ج. ساویەر، تھە ئەجۆنۆمجس ئۆف مچال کالەجک ، ر. ١٣٩ و رووپ. ١٣٨]
ژ بەر ڤێ یەکێ، سەردەمێن کو داخوازیا کەدێ ژ پێشکێشیێ زێدەتر دبە، ژ بۆ کاپیتالیزمێ نە ساخلەمن، ژ بەر کو دھێلن مرۆڤ ئازادی و مرۆڤاتیا خوە دەستنیشان بکن — ھەم ژی ژ بۆ پەرگالێ کوژەر. ژ بەر ڤێ یەکێ نووچەیێن ل سەر ھەژمارەکە مەزن ژ کارێن نوو بۆرسا دادکەڤە و چما سەرمایەدار ڤان رۆژان ئەو قاس دلگرانن کو رێژەیەک “خوەزایی”یا بێکاریێ بپارێزن (کو پێدڤییە کو وەرە دۆماندن، نیشان ددە کو ئەو نە “خوەزایی”یە). کالەجک، دڤێ ئەم دەستنیشان بکن، د ھەمان دەمێ دە راست پێشبینی کر کو “بلۆکەک ھێزدار” د ناڤبەرا “کارسازیا مەزن و بەرژەوەندییێن کرێدار” دە ل دژی ئیستیھداما تام و کو “ئەوێ بەلکی بێتر ژ یەک ئابۆریزان ببینن کو راگھینن کو رەوش ب ئەشکەرە نەباشە. ” ئەنجاما “زەختا ڤان ھەموو ھێزان، و ب تایبەتی کارسازێن مەزن” دێ “ھکوومەتێ تەشویق بکە کو ڤەگەرە… سیاسەتا ئۆرتۆدۆکس.” [کالەجک، ژ ھێلا ساویەر ڤە ھاتی ڤەگۆتن، ئۆپ. جت. ، ر. ١٤٠] تشتێ کو د سالێن ١٩٧٠-ئان دە قەومی ئەڤە، کو دراڤگر و بەشێن دنێن راست “بازارا ئازاد” پشتگرییا ئیدەۆلۆژیک ژ شەرێ چینا پێشەنگیا کارسازیێ رە پەیدا دکن، و “تەۆریێن” وان (گاڤا کو تێنە سەپاندن) د جھ دە بێکارییەک مەزن پەیدا کرن، ب ڤی رەنگی. دەرسا پێویست ددە چینا کارکەر.
ژ بەر ڤێ یەکێ، ھەر چەند زرارێ بدە قەزەنجکرنێ ژی، ھەیامێن پاشڤەچوون و بەتالیا زێدە نە تەنێ نەچارن، لێ ژ کاپیتالیزمێ رە ھەوجە نە کو کارکەران “دیسیپلینێ” بکە و “دەرسەکێ بدە وان.” و ب تەڤایی، نە ئەجێبە کو کاپیتالیزم کێم جاران سەردەمێن کو نێزیکی ئیستھدامێ تامن چێدکە — ئەو نە د بەرژەوەندییێن وێ دە نە (ل بەشا ج.٩ ژی بنێرە ). دینامیکێن کاپیتالیزمێ پاشڤەچوون و بێکاریێ نەچار دکە، چاوا کو تێکۆشینا چینان (کو ڤان دینامیکان دافرینە) نەچار دکە.
وەرگەرا ماکینە
ژ بۆ ئانارشیستان، ئازادی ھەم تێ واتەیا “ئازادیا ژ” و “ئازادیا ژ بۆ”. “ئازادیا ژ” تێ واتەیا نەبوونا بندەستیا سەردەستی، ئیستیسمار، دەستھلاتداریا ب دارێ زۆرێ، چەوساندن، ئان ژی جوورەیێن دنێن بچووکخستن و ھەقارەتێ. “ئازادیا ژ بۆ” تێ واتەیا کو مرۆڤ بکاربە ژێھاتیبوون، ژێھاتیبوون و پۆتانسیەلا خوە ب قاسی کو گەنگاز بە کو ب ئازادیا ھەری زێدەیا کەسێن دن رە لھەڤھاتی پێش بخە و ئیفادە بکە. ھەردو جورەیێن ئازادیێ ژی پێدڤیا خوە ب خوە-رێڤەبەری، بەرپرسیاری و سەرخوەبوونێ ڤەدھەوینە، کو د بنگەھ دە تێ وێ واتەیێ کو مرۆڤ د بریارێن کو باندۆرێ ل ژیانا وان دکە دە خوەدی گۆتنن. و ژ بەر کو فەرد د ڤالاھیا جڤاکی دە نینن، ئەڤ ژی تێ وێ واتەیێ کو ئازادی دڤێ ئالیەک کۆلەکتیف وەربگرە، ب کۆمەلەیێن کو کەس ب ھەڤ رە چێدکن (میناک جڤات، کۆمێن خەباتێ، کۆمێن جڤاکی) ب رەنگەکی کو دەستوورێ ددە. کەس بەشداری بریارێن کو کۆمێ ددە. ژ بەر ڤێ یەکێ ئازادی ژ بۆ ئانارشیستان دەمۆکراسیا بەشداریێ ھەوجە دکە، کو تێ واتەیا نیقاشا روو ب روو و دەنگدانا ل سەر مژارێن ژ ھێلا مرۆڤێن کو ژ وان باندۆر بوونە.
د پەرگالا کاپیتالیست دە ئەڤ شەرت و مەرجێن ئازادیێ پێک تێن؟ دیارە کو نە. تەڤی ھەموو ئاخافتنێن وانێن ل سەر “دەمۆکراسیێ”، پرانیا دەولەتێن کاپیتالیستێن “پێشکەتی” تەنێ ب رەنگەکی سەرپێھاتی دەمۆکرات دمینن — و ئەڤ ژ بەر کو پرانیا وەلاتیێن وان کارمەندن کو ب قاسی نیڤێ ساەتێن خوەیێن نۆبەتێ د بن تلیا دیکتاتۆرێن کاپیتالیست (شەفێن) دە دەرباس دکن. دەستوورێ نەدن وان د بریارێن ئابۆرییێن گرینگێن کو ھەری زێدە باندۆرێ ل ژیانا وان دکە و ژ وان ھەوجە دکە کو د بن شەرت و مەرجێن نەیارتیا رامانا سەربخوە دە بخەبتن. گەر ئازادیا ھەری بنگەھین ئانگۆ ئازادیا رامانا خوە بێ ئینکارکرن، وێ دەمێ ئازادی ب خوە ژی تێ ئینکارکرن.
جھێ کارێ کاپیتالیست ب کووراھی نەدەمۆکراتیکە. ب راستی، وەکی نۆام چۆمسکی دەستنیشان دکە، ھەکە ئەم بەھسا پەرگالەک سیاسی بکن، تێکلیێن دەستھلاتداریا زۆردار د ھیەرارشیا پارگیدانییا تیپیک دە دێ وەکی فاشیست ئان تۆتالیتەر وەرە گۆتن. ب گۆتنا وی:
“د دەرھەقێ پارگیدانیان دە تشتەک فەردپەرەستی تونە. ئەڤ سازیێن کۆنگلۆمەراتێن مەزنن، د بنگەھ دە ب کاراکتەرێ خوە تۆتالیتەرن، لێ ھەما ھەما فەردپەرەستن. د جڤاکا مرۆڤی دە ھندک سازی ھەنە کو وەکی رێخستنەک کارسازیێ خوەدان ھیەرارشیەک ووسا ھشک و کۆنترۆلا ژ ژۆرە. تو ل من دمەشە` ھەر دەم تە دپەژرینە.” [ کێپنگ تھە راببلەن لنە ، ر. ٢٨٠]
ژ بەر کو کاپیتالیزم ژ “ل سەر بنگەھا ئازادیێ” دوورە، ب راستی ئازادیێ تنە دکە. د ڤی واری دە، رۆبەرتە. وۆۆد، شەفێ کارگێرییێ سەارس، ب زەلالی ئاخڤی دەما کو گۆت “[ئەم] ل سەر ئاڤانتاژێن پەرگالا کارسازیا ئازاد تەکەز دکن، ئەم ژ دەولەتا تۆتالیتەر گلی دکن، لێ … مە بێتر ئافراندن. ئان ژی د پیشەسازیێ دە، ب تایبەتی د پیشەسازیا مەزن دە، سیستەمەک تۆتالیتەر کێمترە.” [ژ ئالیێ ئاڵان ئەنگلەر، ئاپۆستلەس ئۆف گرێد ، ر. ٦٨]
ئان ژی، وەکی کو چۆمسکی دبێژە، ئالیگرێن کاپیتالیزمێ ” دۆکترینا بنگەھین ، کو دڤێ ھوون ژ سەردەستی و کۆنترۆلێ ئازاد ببن، د ناڤ دە کۆنترۆلا رێڤەبەر و خوەدان” [فەب. ١٤تھ، ١٩٩٢ خویانگ ل پۆزنەر/دۆناھوە ].
د بن ئۆتۆریتەریزما پارگیدانی دە، تایبەتمەندیێن پسیکۆلۆژیکێن کو ژ بۆ ھەموەلاتیێن ناڤینییێن ھەری خوەستی تێنە ھەسباندن کاربدەستی، لھەڤھاتی، ڤەقەتاندنا ھەستیاری، بێھەسیاتی، و گوھدانا بێ گومان ژ دەستھلاتداریێ رە نە – تایبەتمەندیێن کو دھێلە کو مرۆڤ د ھیەرارشیا پارگیدانیێ دە بژین و تەورا ژی وەکی کارمەند بسەرکەڤن. و ھەلبەت ژ بۆ ھەموەلاتیێن “نە ناڤنجی” ئانگۆ پاترۆن، رێڤەبر، رێڤەبر و ھود.، تایبەتیێن ئۆتۆریتەر لازمن،یا ھەری گرینگ ژی شیان و دلخوازیا سەردەستکرنا کەسێن دنە.
لێ ھەمی ڤان تایبەتمەندیێن خوەدان/خولام دژبەری کارووبارێ دەمۆکراسیا راستین (ئانگۆ بەشدار/ئازادی) نە، کو ھەوجە دکە کو ھەموەلاتی خوەدیێ تایبەتمەندیێن مینا نەرمبوون، ئافرینەری، ھەستیار، تێگھیشتن، راستبوونا ھەستیاری، راستەراست، گەرماھی، رەالیزم و شیانا بە ناڤبەینکاری، دانووستاندن، دانووستاندن، یەکگرتن و ھەڤکاری کرن. ژ بەر ڤێ یەکێ، کاپیتالیزم نە تەنێ نە دەمۆکراتیکە، ئەو ئانتی -دەمۆکراتیکە، ژ بەر کو ئەو پێشڤەچوونا تایبەتمەندیێن کو دەمۆکراسیا راستین (و ژ بەر ڤێ یەکێ جڤاکەک ئازادیخواز) نە مومکون دکە، پێش دخە.
گەلەک ئاپۆلۆگیستێن کاپیتالیست ھەول دانە کو نیشان بدن کو ئاڤاھیێن دەستھلاتداریا کاپیتالیست “دلخواز”ن و ژ بەر ڤێ یەکێ ب رەنگەکی نە ئینکارکرنا ئازادیا تاکەکەسی و جڤاکی نە. ملتۆن فرەدمان (ئەکۆنۆمیستێ سەرەکەیێ کاپیتالیستێ بازارا ئازاد) ھەول دایە کو ڤێ یەکێ بکە. مینا پرانیا لێبۆرینخوازێن کاپیتالیزمێ، ئەو ژی گوھ نادە تێکلیێن ئۆتۆریتەرێن کو د ناڤ کەدا مەاش دە دیارن (د ناڤ جیھێ کار دە، “کۆۆردیناسیۆن” ل سەر فەرمانا ژ ژۆر-ب ژۆر ڤە گرێدایییە، نە ل سەر ھەڤکاریا ھۆرزۆنتی). د شوونا وێ دە ئەو بالێ دکشینە سەر بریارا کارکەرەک کو کەدا خوە بفرۆشە پاترۆنێ تایبەتی و ژ بەر ڤێ یەکێ نەبوونا ئازادیێ د ناڤ پەیمانێن وەھا دە پاشگوھ دکە. ئەو ئاماژە دکە کو “کەس ب باندۆر ئازادن کو تێکەڤن دانووستەندنەک تایبەتی ئان نەکەڤن، ژ بەر ڤێ یەکێ ھەر دانووستەندنەک ھشک ب دلخوازی یە… کارمەند ژ زۆرێ ژ ھێلا کاردێر ڤە ژ بەر کاردێرێن دنێن کو ئەو دکارە ژ بۆ وان بخەبتە تێ پاراستن.” [ کاپیتالیزم و ئازادی ، ر. ١٤-١٥]
فرەدمان، ژ بۆ کو خوەزایا ئازادا کاپیتالیزمێ ئیسپات بکە، کاپیتالیزمێ ب ئەکۆنۆمیا دانووستەندنێیا ھێسانا کو ل سەر ھلبەرینەرێن سەربخوە ئاڤا دبە، ددە بەر ھەڤ. ئەو دبێژە کو د ئابۆریەک وەھا ھێسان دە ھەر مالباتەک “ئالتەرناتیفەک ھلبەراندنا راستەراست ژ بۆ خوە ھەیە، [و ژ بەر ڤێ یەکێ] نە ھەوجەیە کو بکەڤە ناڤ ت دانووستاندنێ ھەیا کو ژێ سوود وەربگرە. ژ بەر ڤێ یەکێ ھەیا کو ھەر دو ئالی ژێ سوودێ نەگرن ت دانووستاندن پێک نایێ. ب ڤی ئاوایی ھەڤکاری بێیی زۆرێ پێک تێ.” د بن کاپیتالیزمێ دە (ئان ژی ئابۆریا “تەڤلھەڤ” ) فرەدمان دبێژە کو “کەس ب باندۆر ئازادن کو بکەڤن ناڤ دانووستاندنەک تایبەتی ئان نەکەڤن، ژ بەر ڤێ یەکێ ھەر دانووستەندنەک ھشک ب دلخوازی بە.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ١٣ و رووپ. ١٤]
لێبەلێ، رامانەک کێلیک نیشان ددە کو کاپیتالیزم نە ل سەر دانووستەندنێن “ب دلخوازی یێن ھشک” وەکی فرەدمان ئیدیا دکە. ئەڤ ژ بەر ڤێ یەکێیە کو شەرتا کو ھەوجە دکە کو ھەر دانووستەندنەک “ب دلخوازی ب ھشکی” بکە، نە ئازادیا نەکەتنا دانووستەندنەک تایبەتییە ، لێ ئازادیا نەکەتنا ھەر دانووستەندنێیە .
ئەڤ، و تەنێ ئەڤ، شەرتەک بوو کو ئیسپات کر کو مۆدەلا سادەیا فرەدمان پێشکێش دکە (یا کو ل سەر ھلبەرینا ھونەرییە) دلخوازی و نە زۆردارە؛ و تشتەکی ژ ڤێ کێمتر وێ ئیسپات بکە کو مۆدەلا کۆمپلەکس (ئانگۆ کاپیتالیزم) دلخوازی و نە زۆردارە. لێ فرەدمان ب زەلالی ل ژۆر ئیدا دکە کو ئازادیا نەکەتنا ناڤ دانووستاندنەکە تایبەتی بەسە و ژ بەر ڤێ یەکێ، تەنێ ب گوھەرتنا پێدڤیێن خوە ، دکارە ئیدا بکە کو کاپیتالیزم ل سەر بنگەھا ئازادیێیە.
مەرڤ ھێسانە کو مەرڤ ببینە کا فرەدمان چ کریە، لێ ئەفووکرنا وێ کێمتر ھێسانە (ب تایبەتی ژ بەر کو د لێبۆرینێن کاپیتالیست دە ئەو قاس گەلەمپەرییە). ئەو ژ ئابۆریا سادەیا دانووستەندنێیا د ناڤبەرا ھلبەرینەرێن سەربخوە دە دەرباسی ئابۆریا کاپیتالیست بوو، بێیی کو بەھسا تشتا ھەری گرینگا کو وان ژ ھەڤ جودا دکە – ئانگۆ ڤەقەتاندنا کەدێ ژ ئاموورێن ھلبەرینێ. د جڤاتا ھلبەرینەرێن سەربخوە دە، بژارتنا کارکەران ھەبوو کو ژ بۆ خوە بخەبتە – د بن کاپیتالیزمێ دە نە ووسایە. ژ بۆ ئابۆریناسێن کاپیتالیستێن مینا فرەدمان، کارکەر تەرجیھ دکن کو کار بکن ئان نا. دڤێ پاترۆن مووچەیەک بدن کو “بێکێماسی”یا کەدێ بگرە. د راستیێ دە، بێ گومان، پرانیا کارکەران ب ھلبژارتنا کار ئان برچیبوون / خزانیێ رە روو ب روو دمینن. کاپیتالیزم ل سەر ھەبوونا ھێزەکە کەدێیا بێ سەرمایە و ئاخێ، و ژ بەر ڤێ یەکێ ژی بێ بژارتنا کو کەدا خوە بدە بازارێ ئان نا، بنگەھ دگرە. فرەدمان، ھێڤیدارە، بپەژرینە کو ل جیھێ کو ڤەبژارکەک تونە بە، زۆرداری ھەیە. ژ بەر ڤێ یەکێ ھەولدانا وی نیشان ددە کو کاپیتالیزم بێیی زۆرێ ھەڤرێز دکە.
ئاپۆلۆگیستێن کاپیتالیست تەنێ ژ بەر کو سیستەم خوەدی ھن خویانیێن ئازادیێیێن سەرپێھاتییە، دکارن ھن کەسان ئیقنا بکن کو کاپیتالیزم “ل سەر بنگەھا ئازادیێ”یە . ل گۆری لێکۆلینەک نێزیک، ئەڤ خویانگ دبن خاپاندن. میناک، تێ ئیداکرن کو خەباتکارێن فیرمایێن کاپیتالیست خوەدی ئازادیا خوە نە، ژ بەر کو ھەر تم دکارن دەست ژ کار بەردن. ژ بۆ ڤەگۆتنا بۆب بلاجک:
“ھنەک ئەمر ددن و ھنێن دن گوھ ددن وان: ئەڤ ئەسلێ خولامتیێیە. بێ گومان، وەکی کو [راستپارێز-لبەرتاریستان] ب قاچاخی [بنھێرن]، عب کێمانی مەرڤ دکارە کاران بگوھەزینەع، لێ ھوون نکانن خوە ژ کارەکی دوور بخن – – چاوا کو د بن دەولەتپارێزیێ دە ھەری کێم مرۆڤ دکارە نەتەوەیان بگوھەرینە، لێ مرۆڤ نکارە خوە ژ بندەستیا دەولەتەک ئان نەتەوەیەک دن دوور بخە. [ “لبەرتاران وەک موھافەزەکار” ، تھە ئابۆلتۆن ئۆف وۆرک ئاند ئۆتھەر ئارتجلەس ، ر. ١٤٧]
د بن کاپیتالیزمێ دە، کارکەر تەنێ تەرجیھا ھۆبسۆنە کو بێنە رێڤەبرن/ئیستیسمارکرن ئان ژی ل کۆلانان بژین.
ئانارشیست ئاماژە دکن کو ژ بۆ ھلبژارتن راست بە، دڤێ پەیمان و کۆمەلەیێن ئازاد ل سەر بنگەھا وەکھەڤیا جڤاکییا کەسێن کو دکەڤن ناڤ وان بن و ھەر دو ئالی ژی ب قاسی ھەڤ فەیدەیەک وەربگرن. لێ تێکلیێن جڤاکییێن د ناڤبەرا سەرمایەدار و کارمەندان دە تو جاری نکارن وەکھەڤ بن، ژ بەر کو خوەدانیا تایبەتا ئاموورێن ھلبەرینێ، ھیەرارشیا جڤاکی و تێکلیێن دەستھلاتداریا ب زۆرێ و بندەستیێ چێدکە، وەکی کو ژ ھێلا ئادام سمتھ ڤە ژی ھاتە پەژراندن ( ل ژێر بنێرە ).
وێنەیێ کو والتەر رەوتھەر (یەک جار سەرۆکێ سەندیکایا کارکەرێن ئۆتۆبوسێیێن دەولەتێن یەکبوویی) ژ ژیانا خەباتێیا ل ئامەریکا بەری چالاکیا واگنەر خێز کر، شیرۆڤەیەکە ل سەر نەوەکھەڤیا چینان: “نەدادمەندی وەکی تراموویان گەلەمپەری بوو. دەما کو مێر کەتن کارێن خوە، ئەو دەرکەتن. شەرەفکەندی، ھەموەلاتیبوونا وان و مرۆڤاتیا وانا ل دەرڤە، ژ بۆ کو کار و بارێن وان ھەبوویا، ئەو ل بەندێ بوون کو بێ ھنجەت ژ کار بێن ئاڤێتن رێگەزێن بێواتە و بێواتە ھاتن ئێشکەنجەکرن. کارکەرەک دکاربوو ئیتیرازێ بکە، ئەگەر نەھەقی ل وی وەرە کرن. پرانیا ڤێ بێروومەتیێ مایە، و ب گلۆبالبوونا سەرمایەیێ رە، پۆزیسیۆنا بازارگانیێیا کارکەران ھەر کو دچە خرابتر دبە، لەورا دەستکەفتیێن تێکۆشینا چینانا سەدسالێ د بن خەتەرا وندابوونێ دە نە.
نێرینەک ب لەز ل جوداھیا ھێز و دەولەمەندیێیا مەزنا د ناڤبەرا چینا کاپیتالیست و چینا کارکەر دە نیشان ددە کو فەیدەیێن “پەیمانێن” کو د ناڤبەرا ھەر دو ئالیان دە ھاتنە کرن، ژ وەکھەڤیێ دوورن. والتەر بلۆجک، ئیدەۆلۆگێ سەرەکەیێ “رامان-تانکا”یا راست-ئازادییا کانادایییا ئەنستیتویا فراسەر، دەما کو ل جیھێ کار ل سەر دەستدرێژیا زایەندی نیقاش دکە، جووداھیێن ھێز و بەرژەوەندیان ئەشکەرە دکە:
“تاجیزا زایەندییا کو ب دۆمداری د ناڤبەرا سەکرەتەر و سەرۆکەک دە چێدبە بھەسبینن… ھەر چەند ژ گەلەک ژنان رە نەرازییە، [ئەو] نە کریارەک ب زۆرێیە. بەلێ ئەو بەشەک ژ پەیمانەک پاکەتێیە کو تێ دە سەکرەتەر ھەمی ئالیێن پەیمانێ دپەژرینە. دەما کو ئەو قەبوول دکە کو کار بپەژرینە، و ب تایبەتی ژی دەما کو ئەو رازییە کو کار بمینە ، ھەر تشتی، سەکرەتەر نە ھەوجەیە کو بمینە ھەکە عب زۆرێع بە. [ژ ھێلا ئەنگلەر، ئۆپ. جت. ، ر. ١٠١]
ئارمانجا بنگەھینا ئەنستیتویا فراسەر ئەوە کو مرۆڤان قانھ بکە کو دڤێ ھەمی مافێن دن ل سەر مافێ کێفا دەولەمەندیێ بن. د ڤێ رەوشێ دە، بلۆجک ئەشکەرە دکە کو د بن ملکێ تایبەت دە، تەنێ پاترۆن خوەدی “ئازادیا” نە، و پرانیا وان ژی دخوازن کو ئەو خوەدی “ئازادیا” دەستوەردانا ڤی مافی بن.
ژ بەر ڤێ یەکێ، دەما کو سەرمایەدار ل سەر “ئازادیا”یا د بن کاپیتالیزمێ دە پەیدا دبە، تشتێ کو ئەو ب راستی ل سەر دفکرن ئازادیا وانا ژ ھێلا دەولەتێ ڤە ھاتی پاراستنە کو ب خوەدیدەرکەتنا ل مال و ملکێ کارکەران ئیستیسمار بکن و تەپەسەر بکن. کو د ئەنجامێ دە ھێز و ئیمتیازێن وانێن دۆمدار مسۆگەر دکە. کو چینا کاپیتالیست د دەولەتێن لیبەرال-دەمۆکراتیک دە مافێ گوھەراندنا ئاخایان ددە کارکەران (تەڤی کو ئەڤ یەک د بن کاپیتالیزما دەولەتێ دە نە راستە) دوورە کو نیشان بدە کو کاپیتالیزم ل سەر بنگەھا ئازادیێیە، ژ بەر کو پەتەر کرۆپۆتکن راست دەستنیشان دکە، “ئازادی نایێن دایین . ، تێنە گرتن.” [پەتەر کرۆپۆتکن، گۆتنێن سەرھلدێرەکی ، ر. ٤٣] د کاپیتالیزمێ دە، ھوون “ئازاد”ن کو ھوون ھەر تشتێ کو ھوون دەستوور ددن ئاخایێن خوە بکن، کو ئەڤ یەک ب کولم و زەنجیرەیێ “ئازادی”یە.
وەرگەرا ماکینە
نا. تەڤی کو چەند ئالیگرێن کاپیتالیزمێ دزانن کو ملکیەتا تایبەت، ب تایبەتی ل سەر ئاخێ، ب بکارانینا ھێزێ ھاتیە ئافراندن ژی، پرانیا وان دپارێزن کو ملکیەتا تایبەت ئادلە. پاراستنا ھەڤپارا ملکیەتا تایبەت د خەباتا رۆبەرت نۆزجک (ئالیگرێ کاپیتالیزما “بازارا ئازاد” ) دە تێ دیتن. ژ بۆ نۆزجک، بکارانینا ھێزێ بدەستخستنا نەقانوونی دکە و ژ بەر ڤێ یەکێ ھەر سەرناڤەک ھەیییا ملکێ نە رەوایە (ب گۆتنەک دن، دزی و بازرگانیا تشتێن دزین خوەدیێ ڤان تشتان قانوونی ناکە). ژ بەر ڤێ یەکێ، ھەکە دەستکەفتیا دەستپێکێیا ئاخێ نە رەوا بوو، وێ ھنگێ ھەمی سەرناڤێن ھەیی ژی نە رەوا نە. و ژ بەر کو خوەدیتیا تایبەتا ئاخێ بنگەھا کاپیتالیزمێیە، کاپیتالیزم ب خوە ژی وێ بێ قانوونی بێ کرن.
ژ بۆ کو ل دۆرا ڤێ پرسگرێکێ بگرە، نۆزجک خەباتا لۆجکە ( “تھە لۆجکەان پرۆڤسۆ” ) بکار تینە کو دکارە وھا وەرە کورت کرن:
١. مرۆڤ خوەدی ل خوە و ژ بەر ڤێ یەکێ کەدا خوەیە.
٢. جیھان د دەستپێکێ دە ھەڤپارە (ئان ژی د رەوشا نۆزجک دە بێخوەدییە.)
٣. مرۆڤ ب خەباتا ل سەر چاڤکانیێن ھەڤپار (ئان نەخوەدی) رە، ژ بەر کو خوەدیێ کەدا خوە نە، وێ ڤەدگوھەرینن ملکێ خوە.
٤. ھەکە ھوون رەوشایێن دن خەراب نەکن، ھوون دکارن ل سەر پارەک ژ ناڤینی مەزنتر ل جیھانێ مافێن موتلەق بستینن.
٥. دەما کو مرۆڤ ملکێ تایبەت ب دەست خست، ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە بازارەک ئازادا سەرمایە و کەدێ تێ خوەستن.
لێبەلێ، د ڤێ تەۆریێ دە گەلەک خەلەتی ھەنە.یا ھەری دیار ئەڤە کو چما تەڤلھەڤکرنا تشتێ کو ھوون خوەدان (خەبات دکن) ب تشتێ کو خوەدیێ ھەمییانە (ئان نەخوەدی) وێ د ملکێ وە دە ڤەدگەرینە؟ بێ گومان ئەوێ ب ھێسانی وەرە ڤێ واتەیێ کو وە کەدا کو وە خەرج کریە وندا کریە (میناک، ھندک کەس دکارن ببێژن کو وە خوەدیێ چەمەک تەنێ ژ بەر کو وە تێ دە ئاڤژەنی کریە ئان ژی ماسیگریێ کریە). ھەر چقاس ئەم راستبوونا نیقاشێ بھەسبینن و بپەژرینن کو ب خەباتا ل سەر پەرچەیەک ئەرد خوەدیتیێ دافرینە ژی، چما ئەم بفکرن کو دڤێ ئەڤ خوەدیدەرکەتن ل سەر بنگەھا مافێن ملکیەتا کاپیتالیست بە؟ گەلەک چاندان ب ڤی رەنگی فۆرمێن ملکیەتێیێن “موتلەق” ناس نەکرنە ، مافێ ملکیەتێیێ کو تێ ھلبەراندن قەبوول کرنە لێ نە ئاخا خوە.
ژ بەر ڤێ یەکێ، تەخمینا کو خەرجکرنا کەدێ ئاخ ڤەدگوھەرینە ملکێ تایبەت، بخوەبەر پێک نایێ. ھوون دکارن بەرەڤاژیێ ڤێ یەکێ ژی نیقاش بکن، ئانگۆ کەد، دەما کو خوەدیدەرکەتنا ل تشتێن کو ھاتنە ئافراندن ھلدبەرینە، نە ملکێ ل ئاخێ، تەنێ خوەدیتیێ ھلدبەرینە. ب گۆتنێن پرۆودھۆن:
“ئەز دپەژرینم کو خوەدێگراڤی ژ بۆ تەنگاھی و پیشەسازیا خوە ھەقێ خوە دستینە… لێ ئەو تو مافێ ئاخێ ب دەست ناخە. عبلا کەدکار ژ بەر کەدا خوە دەرکەڤە.” پر باشە، لێ ئەز فام ناکم کو ملکێ د بەرھەمان دە ب خوە رە مالزەمەیا خام ھلدگرە، ما ژێھاتیبوونا ماسیگر، کو ل ھەمان پەراڤێ دکارە ژ ھەڤالێن خوە زێدەتر ماسی بگرە، وی دکە خوەدیێ زەڤیێن ماسیگران پسپۆریا نێچیرڤانەکی ژ دارستانا لیستکێ رە وەکی سەرناڤەک بێکێماسی تێتە ھەسباندن، – گەریدەیا کەدکار خەلاتا پیشەسازیا خوە د پربوون و سەروەریا چاندنیا خوە دە دبینە ئاخ، مافێ وییێ تەرجیھکرنێ ھەیە، تو جاری، د بن تو شەرت و مەرجان دە، ژ بەر ژێھاتیا خوەیا جۆتکار نایێ دەستوور کرن کو ژ ئاخا کو ئەو دچلمسینە.
“ژ بۆ گوھەراندنا ملک و ملکێ، ژ بلی کەدێ تشتەک لازمە، بێیی ڤێ یەکێ مرۆڤ گاڤا کو ژ کەدکاریێ راوەستیا وێ دەڤ ژ خوەدێگراڤی بەردە. نھا، قانوون ملکێ خوەدانیا کەڤنار و بێ گومان بنگەھ دگرە؛ ئانگۆ رەچەتە. کار تەنێ نیشانا ئاقلانەیە، کریارا فزیکییە، کو ب وێ داگیرکەری تێ خویانگ کرن. ئەگەر، وێ دەمێ، چاندنی پشتی کو دەڤ ژ کەد و ھلبەرینێ بەردە، خوەدیێ وێ بمینە، گەر کو ملکێ وی پێشی قەبوول بکە، پاشێ وەرە تەھاموولکرن، د داویێ دە ببە نەناس ب دەستوورا قانوونا مەدەنی پێک تێ، و ل گۆری پرەنسیبا داگرکرنێ ئەڤ یەک راستە، کو نە فاتوورەیا فرۆتانێ، نە کرێیا چاندنیێ ھەیە، لێ تێ واتەیا.
“مرۆڤ ھەر تشت ئافراندیە – ھەر تشت ژ بلی ماتەریالێ بخوە. نھا، ئەز دپارێزم کو ئەڤ ماتەریال ئەو تەنێ دکارە ب شەرتێ کەدا دایمی خوەدی بکە و بکار بینە، — دایینا مافێ خوەیێ ملکیەتێ د تشتان دە. کو وی ھلبەراندیە.
“ژ بەر ڤێ یەکێ، ئەڤ خالا یەکەمە کو ھاتی چارەسەر کرن: ملکێ د ھلبەرێ دە، ھەکە ئەم ئەو قاس بدن، د ناڤگینێن ھلبەرینێ دە ملکێ خوە ب خوە رە ناگرە؛ ژ من رە خویا دکە کو ھەوجەداریا خوە نیشانی زێدە تونە. د ناڤبەرا لەشکەران دە جووداھی تونە.یێ کو خوەدیێ چەکێن وییە، ماسۆنێ کو خوەدیێ مالزەمەیێن کو ژ بۆ لێنێرینا وی نە، ماسیگرێ کو خوەدیێ ئاڤێیە، نێچیرێ کو خوەدیێ زەڤی و دارستانانە، و جۆتکارێ کو خوەدیێ زەڤیانە: ھەموو، ھەکە ھوون وەھا ببێژن، ھەمی خوەدیێن بەرھەمێن وان — نە یەک خوەدانێ ئاموورێن ھلبەرینێیە . [ تایبەتمەندی چیە؟ ، رووپ. ١٢٠-١]
ئارگومانا پرۆودھۆن ژیا نۆزجک پرتر راستداریا دیرۆکی ھەیە. خوەدیدەرکەتنا ھەڤپارا ئاخێ ب کارانینا کەسانە رە ب دەھ ھەزاران سالن فۆرما سەردەستا مافێن ملکیەتێیە دەما کو تەۆریا “قانوونا خوەزایی”یا نۆزجک ڤەدگەرە خەباتا لۆجکەیا د سەدسالا ھەفتەمین دە (ب خوە ھەولدانەک ژ بۆ پاراستنا دەستدرێژیا نۆرمێن کاپیتالیست. خوەدیتیا ل سەر یاسایا ھەڤپارا بەرێ). تەۆریا نۆزجک تەنێ دەرباسدار خویا دکە ژ بەر کو ئەم د جڤاکەک دە دژین کو فۆرما سەردەستا مافێن ملکیەتێ کاپیتالیستە. ب ڤی رەنگی، نۆزجک پرسێ دپرسە – ئەو تشتێ کو ئەو ھەول ددە ئیسبات بکە تەخمین دکە.
ب پاشگوھکرنا ڤان مژارێن ئەشکەرە، نیقاشا راستینا نۆزجک چیە؟
تشتا کو پێشی لێ تێ گرتن ئەڤە کو ئەو چیرۆکەکە، ئەفسانەیە. سیستەما ملکیەتێیا ھەیی و پارڤەکرنا وێیا چاڤکانی و مافێن خوەدیتیێ بەرھەما ب ھەزاران سالانا ناکۆکی، زۆرێ و توندیێیە. ژ بەر ڤێ یەکێ، ل گۆری ئارگومانێن نۆزجک، ئەو نە رەوایە و خوەدیێن ھەیی مافێ وان تونە کو کەسێن دن ژ گھاندنا وان بێپار بھێلن ئان ژی ل ھەمبەر باج ئان دەستەسەرکرنێ ئیتیراز بکن. لێبەلێ، ب راستی ئەڤ ئەنجامە کو نۆزجک دخوازە ب چیرۆکا خوە ژ ھۆلێ راکە. ب پێشکێشکرنا جەرباندنەک رامانا نەھستۆریکی، ئەو ھێڤی دکە کو خوەندەڤان رازی بکە کو دیرۆکا راستینا ملکێ پاشگوھ بکە دا کو خوەدیێن ھەیییێن ملکێ ژ نووڤەبەلاڤکرنێ بپارێزە. تەۆریا نۆزجک تەنێ ب جددی تێ گرتن ژ بەر کو، یەکەم، ئەو تشتێ کو ئەو ھەول ددە رەوا بکە (ئانگۆ مافێن ملکیەتا کاپیتالیست) دھەسبینە و د ئەنجامێ دە خوەدان ھەڤگرتنەک رووپییە ویا دویەمین ژی، ژ بۆ دەولەمەندان خوەدان کێرھاتیبوونا سیاسییا ئەشکەرەیە. .
تشتا دویەمین کو دڤێ وەرە زانین ئەڤە کو ئارگومان بخوە کوور خەلەتە. ژ بۆ کو ھوون ببینن کا چما، (وەک میناک) دو کەسێن کو ئاخا ھەڤپار پارڤە دکن بگرن. نۆزجک دەستوورێ ددە یەک کەس کو ئاخا خوە وەکییا خوە بخوازە ھەیا کو “پێڤاژۆیا کو ب گەلەمپەری د تشتەک بەرێ نەخوەدی دە مافەک ملکێ وەسیەتکرییێ دۆمدار چێدکە دێ ووسا نەکە ھەکە پۆزیسیۆنا کەسێن دن ئێدی نە د ئازادیا کارانینا تشتێ دە بە. ژ بەر ڤێ یەکێ خرابتر بوویە.” [ ئانارشی، دەولەت و ئوتۆپیا ، ر. ١٧٨] ژ بەر ڤێ یەکێ، یەک ژ ھەر دو ھەڤپارێن مە، ھەیا کو کاربە مەاشەکی ژیا کو د ئەسلێ خوە دە ھلدبەراندیە زێدەتر بدەیێ دن، دکارە زەڤی ب دەست بخە. گەر ئەڤ رەوش بگھیژە وێ ھنگێ، ل گۆری نۆزجک، ڤەقەتاندنا دەستپێکێ راست بوو و ھەر وەھا ھەمی دانووستەندنێن بازارێیێن پاشین ژی وسا نە. ب ڤی ئاوایی جیھانا بێخوەدی دبە خوەدی و پەرگالەک بازارێیا کو ل سەر بنگەھا مافێن ملکیەتا کاپیتالیست د چاڤکانیێن ھلبەرینێ (ئەرد) و کەدێ دەیە پێش دکەڤە.
بالکێشە، ژ بۆ ئیدەۆلۆژیەک کو ژ خوە رە “ئازادی” ب ناڤ دکە، تەۆریا نۆزجک ب شەرت و مەرجێن کو ل سەر بنگەھا کارانینا ھەڤپار د ناڤ جڤاکێ دە ھەبوون، “خرابتر” ب تەنێ رەفاھا مادی پێناسە دکە. لێ راستی ئەڤە کو کەسەک ئەرد ب دەست خستبە،یێ دن نکاربە ژ ئاخا مایی بژی، وێ دەمێ پرسگرێکەک مە ھەیە. کەسێ دن نەچارە کو بپەژرینە کو ببە خوەدیێ ئاخێ. راستیا کو خوەدیێ ئەردێ نوو مەاشەکی ددەیێ دن دا کو ئاخا خوە بخەبتینە کو ژیا کۆلەیێ نوویێ مەاشێ کو د ئەسلێ خوە دە ھلبەراندیە زێدەتر دکە، دبە کو ب “پێوستیا لۆجکەان” رە وەرە دیتن. مژارا گرینگ ئەوە کو کۆلەیێ نوویێ مەاش ژ بلی کارکرنێ ژ بۆ یەکی دن رە بژارەک نەمایە و د ئەنجامێ دە ژی دبە بندەستێ دەستھلاتداریا وی کەسی. ب گۆتنەکە دن، “خرابتر” بوونا د وارێ ئازادیێ دە (ئانگۆ خوەسەری ئان خوەبرێڤەبرنێ) ژ بۆ نۆزجک نە گرینگە، ھەلوەستەک کو مەرڤ دکارە بگرە.
نۆزجک ئیدا دکە کو د ئیدەۆلۆژیا خوە دە گرانیێ ددە سەر خوە-خوەدانیێ ژ بەر کو ئەم فەردێن جھێ نە، ھەر یەک ب ژیانا خوەیا کو رێڤە دبە. ژ بەر ڤێ یەکێ ئەجێبە کو مەرڤ دبینە کو نۆزجک د ڤەگۆتنا خوەیا دەستگرتنێ دە بالێ ناکشینە سەر کاپاسیتەیا مرۆڤان کو ل گۆری تێگینا خوەیا ل سەر خوە تەڤبگەرن. ب راستی، ئیتیرازەک ل ھەمبەر دەستەسەرکرنا کو کەسەک بخە ناڤ رەوشەک نەھەوجە و نەخوەستییا بندەستی و گرێدانا ب ئیرادەیا کەسێن دن رە تونەیە.
بالا خوە بدنێ کو راستیا کو کەس ناھا د بن بریارێن کەسێن دن دە نە ژ ھێلا نۆزجک ڤە د نرخاندنا دادمەندیا ڤەقەتاندنێ دە نایێ ھەسباندن. راستیا کو ئافراندنا ملکێ تایبەت دبە سەدەما ئینکارکرنا ئازادیێن گرینگ ژ بۆ کۆلەیێن مەاش (ئانگۆ، کۆلەیێ مەاش ل سەر ستاتوویا ئاخا کو بکار دانین و نەبێژە کا کەدا وان چاوا تێ بکار ئانین). بەریا ئاڤاکرنا ملکیەتا تایبەت، ھەموویان کارێ خوە ب رێ ڤە دبرن، د ھەموو وارێن ژیانا خوە دە خوەدی رێڤەبەریا خوەسەر بوون. پشتی ڤەقەتاندنێ، کۆلەیێ نوویێ مەاش خوەدان ئازادییەک ووسا نینە و ب راستی دڤێ شەرت و مەرجێن کار کو تێ دە ئەو دەڤ ژ کۆنترۆلێ بەرددن کو ئەو پر وەختێ خوە چاوا دەرباس دکن قەبوول بکە. کو ئەڤ مژار ژ بۆ پێشنیارا لۆجکەان نە گرینگە، نیشان ددە کو ب راستی کاپیتالیزما ئازادیێ چقاسی ب فکارە.
گەلەک ئیدایێن نۆزجکێن د بەرژەوەندیا خوە-خوەدیتیێ دە و چما ئەو گرینگە ل بەر چاڤان بگرن، ھوونێ بفکرن کو خوەسەریا کۆلەیێن مەاشێن کو نوو ھاتنە دەرخستن دێ ژ بۆ وی گرینگ بە. لێبەلێ، خەمەک ووسا نایێ دیتن — خوەسەریا کۆلەیێن مەاش وەکی کو نە گرینگ بە تێ ھەسباندن. نۆزجک ئیددیا دکە کو خەما ئازادیا مرۆڤانا کو ژیانا خوە ب رێ ڤە ببن بنگەھێ تەۆریا وییا مافێن ملک-نەسینۆرکرییە، لێ، خویایە کو ئەڤ ژ کۆلەیێن مەاش رە دەرباس نابە. راستکرنا وییا ژ بۆ ئافراندنا ملکێ تایبەت تەنێ خوەسەریا خوەدیێ ئاخێ وەکی تێکلدار دبینە. لێبەلێ، وەکی کو پرۆودھۆن راست دبێژە:
“ئەگەر ئازادیا مرۆڤ پیرۆز بە، ئەو د ھەمی کەسان دە ب ھەمان رەنگی پیرۆزە؛ ھەکە ژ بۆ چالاکیا خوەیا ئۆبژەکتیڤ، ئانگۆ ژ بۆ ژیانا خوە پێدڤی ب ملک ھەبە، دەستەسەرکرنا ماددەیان ژ بۆ ھەمی کەسان ب ھەمان رەنگی پێدڤییە … ما نە ووسایە. ل پەی وێ یەکێیە کو کەسەک نکاربە رێ ل بەر یەکی دن بگرە کو ب قاسییا خوە مالزەمەیێ ب دەست بخە. [ ئۆپ. جت. ، رووپ. ٨٤-٨٥]
ئەنجامێن ئارگومانا نۆزجک ئەشکەرە دبن دەما کو ئەم ژ کریارێن دەستپێکێیێن دەستگرتنێ بەرب رەوشا ئابۆرییا کاپیتالیستا پێشکەفتی ڤە بچن. د رەوشەکە وھا دە ھەموو زەڤیێن بکێرھاتییێن بەردەست ھاتنە دەستەسەرکرن. جووداھیێن مەزن د ناڤ کی دە خوەدیێ چیە و ئەڤ جوداھی دەرباسی نفشێ دن دبن. ب ڤی رەنگی چینەک (کێمنەتەوە) مرۆڤێن کو خوەدیێ جیھانێ نە و چینەک مرۆڤان (پرانیا) ھەنە کو تەنێ دکارن ب شەرتێن کویێن بەرێ قەبوول دکن بگھیژن ناڤگینێن ژیانێ. ما ب راستی چاوا دکارە وەرە گۆتن کو پڕانی خوەدیێ خوە نە، ھەکە ئەو بێیی دەستوورا کەسێن دن (کێماھیا خوەدان) تشتەک نەکن.
د بن کاپیتالیزمێ دە تێ ئیداکرن کو مرۆڤ خوەدیێ خوە نە، لێ ئەڤ یەک ب تەنێ فەرمییە ژ بەر کو پرانیا مرۆڤان خوەدان چاڤکانیا سەربخوە نە. و ژ بەر کو ئەو مەجبوورن کو چاڤکانیێن گەلێن دن بکار بینن، ئەو د بن کۆنترۆلا کەسێن کو چاڤکانیێن خوە دە نە. ب گۆتنەکە دن، ملکیەتا تایبەت خوەسەریا پرانیا نفووسێ کێم دکە و رەژیمەکە دەستھلاتداریێ ئاڤا دکە کو گەلەک دشبن کۆلەتیێ. وەکی کو ژۆھن ستوارت مڵ گۆت:
“ئێدی ب زۆرا قانوونێ نە کۆلە و نە گرێدایی نە، پڕانیا مەزن ئەو قاس ب زۆرا ملکن؛ ئەو ھین ژی ب جیھەک، ب کارەکی و ل گۆری ئیرادەیا کاردێرەکی ڤە گرێدایی نە و ژ بەر قەزایا ژدایکبوونێ ھەم ژ کێفان، ھەم ژی ژ ئاڤانتاژێن دەروونی و ئەخلاقی،یێن کویێن دن بێیی زۆر و زەھمەتی و بێیی چۆلێ میراس دستینن، کو ئەڤ خرابیەکە کو ھەما ھەما ھەر یەک ژ وانێن کو ھەیا نھا مرۆڤاھیێ ل دژی وان تێدکۆشە، خزان د باوەریێ دە نە. ” [ “بەشێن ل سەر سۆسیالیزمێ” ، پرەنسیبێن ئابۆریا سیاسی ، رووپەل ٣٧٧-٨]
کاپیتالیزم، ھەر چەندی ئیدایا خوەداوەندیا فەرمی بکە ژی، د ئەسلێ خوە دە نە تەنێ خوەبرێڤەبرنا مرۆڤێن چینا کارکەر سینۆردار دکە، ژ بۆیێن دن ژی دکە چاڤکانیەک.یێن کو پشتی کو کەسێن دن ھەموو مال و ملکێ بەردەست ب دەست خستنە، دکەڤن سووکێ، ب خێرخوازی ئان ژ بۆ کەسێن دن دخەبتن تێنە سینۆردار کرن.یا پاشین، وەکی کو ئەم د بەشا ج دە نیقاش دکن ، ژ بەر کو کەدا کارکەر ژ بۆ دەولەمەندکرنا کەسێن دن تێ بکار ئانین، ئەنجام ددە ئیستیسمارێ. کەسێن کەدکار نەچارن کو ب پلانا ھەیییا ملکیەتێ رە ھەڤکاریێ بکن و نەچارن کو سوودێ ژیێن دن وەربگرن. ئەڤ تێ وێ مانەیێ کو ژ بۆ دیارکرنا چارەنووسێ چاڤکانیان و ھەم ژی مافێن ل سەر ھەبوونا لاشی و دەروونی ھەوجە دکە. خەمگینیا چارەنووسا خوە (ئانگۆ خوەدیدەرکەتنا ل خوەیا ب واتە) مە دگھینە ملکێ ھەڤپار و کۆنترۆلا ھلبەرینێیا کارکەران و ژ بەر ڤێ یەکێ رەنگەکی سۆسیالیزما ئازادیخواز – نە ملکیەتا تایبەت و کاپیتالیزمێ.
و ھەلبەت ژ بۆ دەستەسەرکرنا ئاخێ پێویستی ب دەولەتەکێ ھەیە کو پاراستنا وێ ل ھەمبەر کەسێن بێخوەدی و ھەروھا دەستوەردانا بەردەوام د ژیانا مرۆڤان دە بکە. دەما کو مرۆڤ ل بەر خوە بھێلن، مرۆڤ دێ ب سەربەستی چاڤکانیێن ل دۆرا خوەیێن کو وان ب نەھەقی ژ ھێلا کەسێن دن ڤە ھاتنە دەستەسەر کرن بکار بینن و ئەو تەنێ دەستوەردانا دەولەتێیا دۆمدارە کو وێ ھنگێ پێشی ل بنپێکرنا پرەنسیبێن دادوەریێیێن نۆزجک دگرە (ژ بۆ بکارانینا تەرمینۆلۆژیا نۆزجک، “پێشڤەچوونا لۆجکەان ” تەۆریەک قالبکری، ئیدایێن وی وەکی دن نە ل بەر خوە ددن).
ب سەر دە، دڤێ ئەم زانبن کو خوەدانیا تایبەتا ژ ئالیێ کەسەکی ڤە، نە-خوەدیبوونا کەسێن دن فەرز دکە ( “ئەم کو ژ چینا پرۆلەتەرن، ملک مە دەردخینە!” [ پرۆودھۆن، ئۆپ. جت. ، ر. ١٠٥]) و وھا بازارا ئازاد” وەکی ھەر سیستەمەکە دنا ئابۆری ئازادیان سینۆردار دکە و دافرینە. ژ بەر ڤێ یەکێ ئیدیایا کو کاپیتالیزم “ئازادیا ئابۆری” پێک تینە ، ئەشکەرە دەرەوە. ب راستی، ئەو ل سەر ئینکارکرنا ئازادیێ ژ بۆ پرانیەک مەزن د دەما دەمژمێرێن کار دە (و ھەر وەھا باندۆرێن جدی ل سەر ئازادیێ ل دەرڤەیی دەمژمێرێن خەباتێ ژ بەر باندۆرێن بەرھەڤکرنا دەولەمەندیێ ل سەر جڤاکێ) بنگەھ دگرە .
دبە کو نۆزجک دکارە ئیدا بکە کو زێدەبوونا بەرژەوەندییێن ماددییێن ملکێ تایبەت، کرینێ رەوا دکە. لێبەلێ، ئەجێب خویا دکە کو تەۆریەک کو “ئازادی” پشتگری دکە دڤێ کۆلەیێن باش ژ مێر و ژنێن ئازادێن بەلەنگاز چێتر بھەسبینە. وەکی کو نۆزجک ئیدیا دکە کو رازیبوونا کۆلەیێن مەاش ژ بۆ بدەستخستنا دەستپێکێ نە ھەوجەیە، ژ بەر ڤێ یەکێ دبە کو ئەو ئیدا بکە کو قەزەنجا د رەفاھا ماددی دە ژ ونداکرنا خوەسەریێ زێدەترە و ژ بەر ڤێ یەکێ دەستوور ددە چالاکیا دەستپێکێ وەکی کریارەک باڤپارێزیێ. لێ ژ بەر کو نۆزجک ل دژی باڤپارێزیێیە دەما کو ئەو مافێن ملکیەتا تایبەت سینۆردار دکە، ئەو ب زۆر نکارە بانگ ل وێ بکە دەما کو پێدڤییە کو ڤان مافان بافرینە. و گەر ئەم باڤپارێزیێ دەرخن ھۆلێ و گرانیێ بدن سەر ئۆتۆنۆمیێ (وەکی کو نۆزجک ئیدیا دکە کو ئەو ل جیھەک دن د تەۆریا خوە دە دکە)، وێ ھنگێ راستدارکرنا دامەزراندنا دەستپێکێیا ملکیەتا تایبەتی پر دژوارتر دبە، ھەکە نە نە گەنگاز بە.
و ئەگەر سەرناڤێ ھەر خوەدیێ ملکێ وان سیبەرا دیرۆکییا شەریەتا لۆجکەانیا ل سەر دەستگرتنێ ھەبە، وێ دەمێ سەرناڤێن وەھا نەدەرباسدارن. ھەر سەرناڤێ کو مرۆڤ ل سەر چاڤکانیێن نەوەکھەڤ ھەبن، دێ ب راستیێن کو “مال دزییە” و “مالی دەسپۆتیزمە” وەرە ھەسباندن. ئیدایا کو ملکیەتا تایبەت ئازادیا ئابۆرییە، ئەشکەرە نە راستە، ھەر وھا ئیدایا کو ملکیەتا تایبەت دکارە ژ بلی “ھێزکرن راستە” ب ھەر تشتی رە راستدار بە.
ب کورتی، “[ئ]ئەگەر مافێ ژیانێ وەکھەڤ بە، مافێ کەدێ ژی وەکھەڤە و مافێ داگیرکرنێ ژی وەکھەڤە.” ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو “یێن کو ئیرۆ نە خوەدیێن وانن، ب ھەمان سەرناڤێ خوەدیێن وانن؛ لێ ژ دێڤلا کو ئەز ژ ڤێ یەکێ دەربخم کو دڤێ ئەو ملک ژ ھەمییان رە وەرە پارڤە کرن، ئەز ل سەر ناڤێ ئەولەھیا گشتی، تەڤاھی راکرنا وێ داخواز دکم.” [پرۆودھۆن، ئۆپ. جت. ، ر. ٧٧ و رووپ. ٦٦] ب تەنێ، ھەکە راستە کو دەستوەردانا دەستپێکێیا چاڤکانیان وەرە کرن، وێ ھنگێ، ژ بەر ھەمان سەدەمێ، ژ بۆیێن دن د ھەمان و نفشێن پاشەرۆژێ دە راستە کو د بەرژەوەندیا پەرگالەک کو رێزێ ژ ئازادیێ رە دگرە، ملکێ تایبەت ژ ھۆلێ راکن. ژ ھەموویان بێتر ژ چەند.
ژ بۆ بێتر ئانالیزێن ئانارشیستێن ل سەر ملکێ تایبەت و چما ئەو نکارە وەرە رەوا کرن (چ ژ ھێلا داگیرکەری، کەد، مافێ خوەزایی، ئان ھەر تشتێ دن ڤە بە) ل خەباتا کلاسیکا پرۆودھۆن بنھێرن تایبەتمەندی چیە؟. ژ بۆ نیقاشێن زێدەتر ل سەر مافێن ملکیەتا کاپیتالیست ل بەشا ف.٤ بنێرە .
وەرگەرا ماکینە
کرۆپۆتکن گۆت کو دەولەت “ئاموورا سازکرنا یەکدەستداریێیە ژ بۆ کێمنەتەوەیێن دەستھلاتدار.” [ ئانارشیزم ، ر. ٢٨٦] د ھەر پەرگالا ئیستسمارکرنا چینی دە، چینەکە سەردەست گھاندنا ئاموورێن ھلبەرینێ کۆنترۆل دکە دا کو باجا ژ کەدێ بگرە. کاپیتالیزم نە ئیستیسنایە. د ڤێ پەرگالێ دە دەولەت جووربەجوور جووربەجوور “مۆنۆپۆلێن چینی” (ب گۆتنا توجکەر) دپارێزە دا کو کارکەر “مەاشێ خوەیێ خوەزایی”، بەرھەما تاما کەدا خوە نەستینن . دگەل کو ھن ژ ڤان یەکدەستداران دیارن (وەک تاریف، یەکدەستدارێن بازارێیێن کو دەولەتێ ددە و ھود)، پرانیا وان “ل پشت پەردەیێ” نە و دخەبتن کو سەردەستیا کاپیتالیست ژ بۆ دۆماندنا ھێزەک بەرفرەھ نە ھەوجە بە.
د بن کاپیتالیزمێ دە، چار جورەیێن سەرەکەیێن ملک، ئان ژی یەکدەستدارێن ئیستیسمارکەر ھەنە، کو دەولەت وان دپارێزە:
(١) ھێزا دەرخستنا کرەدی و پەرەیان، بنگەھا بانکنگیا کاپیتالیست؛
(٢) ئەرد و ئاڤاھی، بنگەھێ ئاخاتیێ؛
(٣) ئاموور و ئاموورێن ھلبەرینێ، بنگەھا کاپیتالیزما پیشەسازیێ؛
(٤) رامان و ئیجاد، بنگەھا مافێ کۆپی و پاتەنتێ ( “مالداریا رەوشەنبیری” ) رۆیال.
دەولەت ب سەپاندنا ڤان ئاوایێن ملکیەتێ، مسۆگەر دکە کو شەرت و مەرجێن ئۆبژەکتیفێن د ناڤا ئابۆریێ دە ل سەر کاپیتالیستن، ب کارکەران رە تەنێ ژ بۆ قەبوولکرنا پەیمانێن زۆردار و ئیستیسمارکەرێن کو د ناڤ وان دە خوەسەریا خوە ژ دەست ددە و سۆزا ئیتااتیێ ددە ئان ژی ب بەلەنگازی و فەقیریێ رە روو ب روو دمینە. ژ بەر ڤان “دەستپێکرنا ھێزێ” کو بەرێ ژ بۆ پەیمانەک تایبەتی ھاتی ئیمزەکرن، ھاتنە کرن ، سەرمایەدار ل سەر ھەسابێ مە خوە دەولەمەند دکن، ژ بەر کو ئەم “مەجبورن کو بەردێلەک گران بدن خوەدیێن ملک ژ بۆ مافێ چاندنیا ئاخێ ئان ژی کرنا ماکینەیان.” [کرۆپۆتکن، فەتھ نان ، ر. ١٠٣] ئەڤ شەرت و مەرج ئەشکەرە ژی تنازێن خوە ب پەیمانا ئازاد دکن (ل بەشا ب.٤ بنێرە ).
ئەڤ جووربەجوور جووربەجوور دەستوەردانا دەولەتێ ژ بەر ڤێ یەکێ نۆرمال تێنە دیتن کو گەلەک کەس وان ژی وەکی وان نافکرن. ژ بەر ڤێ یەکێ ئەم پارێزڤانێن کاپیتالیزما “بازارا ئازاد” دبینن کو ل دژی فۆرمێن “دەستوەردانا دەولەتێ” کو ژ بۆ ئالیکاریا بەلەنگازان ھاتنە سێوراندن د ھەمان دەمێ دە د پاراستنا مافێن ملکیەتا رەوشەنبیر، پارگیدانی، خوەدیێن خانیان و گەلەک قانوون و باجێن سەرمایەدار و وان دە تشتەک خەلەت نابینن. سییاسەتمەداران پرتووکێن قانوونێ ب جھ کرنە و ل سەر وان دپارێزن دا کو بازارا کاری ل بەرژەوەندیا خوە بخاپینن ( ل بەشا ف.٨یا ل سەر رۆلا دەولەتێیا د پێشدەبرنا کاپیتالیزمێ دە ل رێزا یەکەم بنێرە).
ھێژایی گۆتنێیە، تەڤی کو د کۆنترۆلکرنا چینا کارکەر دە رۆلا قاشۆ سڤکا زەختێن ب ڤی رەنگییێن “ئۆبژەکتیف” ھەیە ، بەرخوەدانا چینا کارکەران ئەو قاس بوویە کو سەرمایە تو جاری نەکاریە دەست ژ ھێزێن دەولەتێ، راستەراست و نەراستەراست، بەردە. دەما کو رێگەزێن کۆنترۆلێیێن “ئۆبژەکتیف” تێک بچە، سەرمایەدار ژ بۆ ڤەگەراندنا نیزاما “خوەزایی” دێ ھەر دەم سەری ل زۆرداریا دەولەتێ بدن . وێ دەمێ دەستێ “نەدیتبار”ێ بازارێ ب کولمەک خویایا دەولەتێ تێ گوھەزتن و رێیێن نەراستەراستێن دابینکرنا قازانج و ھێزێیێن چینا سەردەست ب فۆرمێن راستەراستێن دەولەتێ تێنە تەمام کرن. وەکە کو ئەم د بەشا د.١ دە ژی دیار دکن ، دەستوەردانا دەولەتێ ژ چەسپاندنا ڤان شێوازێن ملکیەتا تایبەت وێدەتر نۆرما کاپیتالیزمێیە، نە ئیستیسنایە و ژ بۆ ئەولەکرنا ھێز و قازانجا چینا کاپیتالیست تێ کرن.
ژ بۆ کو ئەم گرینگیا ڤان یەکدەستداریێن ب دەستەکا دەولەتێ نیشان بدن، ئەمێ باندۆرا وان خێز بکن.
یەکدەستداریا کرەدیێ، کو دەولەت کۆنترۆل دکە کا کی دکارە و کی نکارە پەرەیان بدە ئان دەین بدە، شیانا مرۆڤێن چینا کارکەر کو ئالتەرناتیفێن خوەیێن ل ھەمبەر کاپیتالیزمێ بافرینن کێم دکە. ب گرتنا میقدارێن بلندێن فایزێیێن ل سەر دەینان (کو تەنێ ژ بەر کو پێشبازی سینۆرکرییە گەنگازە) ھندک کەس دکارن دەبارا خوە بکن کو کۆۆپەراتیفان ئان پارگیدانیێن یەک کەسی ئاڤا بکن. ب سەر دە، ڤەگەراندنا دەینێن ب فایزێ بلند ژ بانکێن کاپیتالیست رە مسۆگەر دکە کو کۆۆپەراتیف گەلەک جاران نەچارن کو پرەنسیبێن خوە خەرا بکن، ژ بۆ کو دەبارا خوە بکن (ل بەشا ژ.٥.١١ بنێرە ). ژ بەر ڤێ یەکێ نە ئەجێبە کو کۆۆپەراتیفێن مۆندراگۆنێن پر سەرکەتییێن ل وەلاتێ باسک یەکیتیا خوەیا کرەدیێ ئاڤا کرن کو ب گرانی ژ سەرکەفتنا جەرباندنێ بەرپرسیارە.
چاوا کو زێدەکرنا مەاشان د ناڤ کاپیتالیزمێ دە تێکۆشینەک گرینگە، پرسا کرەدیێ ژی وسایە. پرۆودھۆن و شاگرتێن وی پشتگری دان فکرا بانکەیا گەل. گەر چینا کارکەر کاربوویا زێدەیی میقدارێن پەرەیان بگرتا و کۆنترۆل بکە، وێ دکاربوو ھێزا کاپیتالیست تێک ببە دەما کو نیزاما خوەیا جڤاکییا ئالتەرناتیف ئاڤا بکە (ژ بەر کو پەرە د داویێ دە واتەیا کرینا ھێزا کەدێیە، و ژ بەر ڤێ یەکێ دەستھلاتداریا ل سەر کەدکاران – کو مفتەیا زێدەبوونێیە. ھلبەرینا نرخێ). پرۆودھۆن ھێڤی کر کو ب کرەدی ژ بۆ لێچوون (ئانگۆ خەرجێن رێڤەبرنێ) کێم ببە، کارکەر دێ کاربن ئاموورێن ھلبەرینێیێن کو ھەوجە دکن بکرن. دگەل کو پرانیا ئانارشیستان ئیدا دکن کو زێدەکرنا گھاندنا کرەدیێ ژ چینا کارکەران وێ ژ زێدەبوونا مووچەیان وێدەتر نەکەڤە کاپیتالیزمێ، ھەمی ئانارشیست دزانن کا کرەدیا ئەرزانتر، مینا مووچەیێن زێدەتر، دکارە ژیانا مرۆڤێن کەدکار ھێسانتر بکە و چاوا تەکۆشینا ژ بۆ کرەدیەک وەھا، مینا تێکۆشینا ژ بۆ مووچەیان، دبە کو د پێشکەفتنا ھێزا چینا کارکەرا د ناڤا کاپیتالیزمێ دە رۆلەک کێرھاتی بلیزە. بوویەرێن ئەشکەرەیێن کو تێنە بیرا مرۆڤ ئەون کو د وان دە پەرە ژ ھێلا کارکەران ڤە ژ بۆ فینانسەکرنا تەکۆشینا خوەیا ل دژی سەرمایەیێ ھاتنە بکار ئانین، ژ فۆنێن گرەڤێ و چەکان بگرە ھەیا دوورکەتنا پەریۆدیک ژ کار کو ب داھاتا دراڤییا تێرا خوە زێدە پێکانە. زێدەبوونا گھیشتنا کرەدیا ئەرزان دێ ژ مرۆڤێن چینا کارکەر رە ھنەکی زێدەتر ڤەبژارکان بدە ژ فرۆتنا ئازادیا خوە ئان رووبرووبوونا بەلەنگازیێ (وەک کو زێدەبوونا مووچە و بەتالیێ ژی بێتر ڤەبژارکان ددە مە).
ژ بەر ڤێ یەکێ، یەکدەستداریا کرەدیێ پێشبازیا کاپیتالیزمێیا ژ کۆۆپەراتیفان (کو ب گشتی ژ فیرمایێن کاپیتالیست بەرھەمدارترن) کێم دکە و د ھەمان دەمێ دە ب زۆرێ مووچەیێن ھەموو کارکەران دادخینە ژ بەر کو داخوازا کەدێ ژیا دن کێمترە. ئەڤ، د ئەنجامێ دە، دھێلە کو کاپیتالیستان ترسا ژ کیسێ بکار بینن دا کو ئاستێن بلندترێن نرخێ زێدە ژ کارمەندان دەرخینن، ب ڤی رەنگی ھێزا کاپیتالیست (ل ھوندور و دەرڤەیی جیھێ کار) و بەرفرەھتر (زێدەکرنا لێچوونێن سازکرنێ و ب ڤی رەنگی ئافراندنا بازارێن ئۆلیگارشیکێن کو ژ ھێلا سەردەستیێ ڤە تێنە سەردەست کرن). چەند فیرما). وەکی دن، رێژەیێن فایزێیێن بلند ھاتنا راستەراست ژ ھلبەرینەران ڤەدگوھەزینن بانکان. کرەد و پەرە ھەم د تێکۆشینا چینان دە وەکی چەک تێنە بکار ئانین. ژ بەر ڤێ یەکێ، دیسا و دیسا، ئەم دبینن کو چینا سەردەست بانگا بانکا ناڤەندی دکە و چالاکیا دەولەتێ بکار تینە (ژ رێزکنامەیا راستەراستا دراڤێ بخوە، ھەیا ھەولدانا برێڤەبرنا ھەرکینا وێ ب مانیپولاسیۆنا بەرژەوەندیێ) ل ھەمبەر گەفێن دوبارە. ژ خوەزایا (و رۆلا) پەرەیان د ناڤا کاپیتالیزمێ دە.
یەکدەستداریا کرەدیێ ژ بۆ ئەلیتان خوەدی ئاڤانتاژێن دنە. سالێن ١٩٨٠-ئان ب زێدەبوونا بارگرانیا دەینێ ل سەر مالباتان و ھەر وەھا زێدەبوونا گرانیا دەولەمەندیێ ل دەولەتێن یەکبوویی ھاتە دەستنیشان کرن. ھەردو ب ھەڤ ڤە گرێدایی نە. ژ بەر “کێمبوونا مووچەیێن راستینێن ساەتان، و راوەستانا د داھاتێن مالباتێ دە، چینێن ناڤین و ژێرین بێتر دەین دانە کو ل جھێ خوە بمینن” و وان “ژ دەولەمەندێن پر دەولەمەندێن کو [بوویە] دەولەمەندتر دەین کرنە.” د سالا ١٩٩٧ دە، مالباتێن دەولەتێن یەکبوویی ١ تریلیۆن دۆلار (ئان ١٧% ژ داھاتێن پشتی باجێ) ل سەر کارووبارێ دەین خەرج کرن. “ئەڤ یەک ژ نوو ڤە دابەشکرنا داھاتێیا بەر ب ژۆر ڤە تەمسیل دکە.” و چما ئەو دەین کرن؟ ژ سەدی ٤٠-ێ ژێرینێ دابەشکرنا داھاتێ “دەین ژ بۆ تەلافیکرنا داھاتێن راوەستایی ئان داکەتنێ” لێ ژ سەدی ٢٠-ێ ژۆرین “ب پرانی ژ بۆ ڤەبەرھێنانێ” دەین کر. ژ بەر ڤێ یەکێ “کرەدیا خەریدار دکارە وەکی رێیەک ژ بۆ دۆماندنا سەرفکاریا گرسەیی ل ھەمبەر مووچەیێن راوەستاندی ئان داکەتی وەرە ھەسباندن. لێ ژ نێرینا چینا دەیندێر ڤە بۆنوسەک جڤاکی و سیاسییا دن ژی ھەیە: ئەو زەختا ژ بۆ مووچەیێن بلند کێم دکە. رێ ددە مرۆڤان کو تشتێن کو ب ئاوایەکی دن نەکارن بکرانا، د دەما پۆلاریزاسیۆنێ دە ھەم خویانگێ و ھەم ژی راستیا ستانداردا ژیانێیا کو تێ دە ھەیە، دبە ئالیکار / ئان فاتوورەیا ماستەرجارد، گرەڤ و ئاوایێن دنێن ئالۆزیێ ژیێن دن کێمتر بالکێش خویا دکن.” [دۆوگ ھەنوۆۆد، واڵ سترێت ، رووپەل ٦٤-٦]
ژ بەر ڤێ یەکێ کرەدی “فۆرمەک گرینگا زۆردەستیا جڤاکییە؛ کارکەرێن ئیپۆتەککری بێتر خوەدانپارێزن.” [ھەنوۆۆد، ئۆپ. جت. ، ر. ٢٣٢] پەرە ھێزە و ھەر ئاموورەک کو ب زێدەکرنا ڤەبژارکێن کارکەران وێ ھێزێ کێم بکە ژ ھێلا چینا کاپیتالیست ڤە وەکی خەتەرەیەک تێ ھەسباندن — چ ئەو بازارێن کار تەنگ بە، چ بەخشەیا بێکاریێ ژ دەولەتێ رە تێ دایین، چ ئەرزان بە، ب خوە برێخستنکری بە، کرەدیەک — دێ ل بەرخوە بدن. ژ بەر ڤێ یەکێ، یەکدەستداریا کرەدیێ تەنێ دکارە وەکی بەشەک ژ ئێریشەک بەرفرەھا ل دژی ھەر جوورە ھێزا جڤاکییا کاپیتالیست وەرە شەر کرن.
ب کورتی، یەکدەستداریا کرەدیێ، ب سینۆرکرنا ب سوونی ڤە ڤەبژارکا کو ئەم ژ بۆ خوە بخەبتن، پشتراست دکە کو ئەم ژ بۆ سەرۆکەک دخەبتن د ھەمان دەمێ دە چەند کەسان ژی ل سەر ھەسابێ گەلەکان دەولەمەند دکن.
یەکدەستداریا ئاخێ ژ پێکانینا سەرناڤێن ئاخێیێن کو ل سەر داگرکرن و کارانینا کەسانە نامینە ژ ھێلا ھوکوومەتێ ڤە پێک تێ. د ھەمان دەمێ دە ئەڤ ژی دھەوینە کو چەوساندنا خانیێن تەرکاندی و جەلەبێن دنێن ملک نەقانوونی دکە. ئەڤ دبە سەدەما کرێیا ئاخێ، کو ب ڤێ یەکێ خوەدان ئەرزان ژ بۆ کو کەسێن دن ئاخا خوە بکار بینن لێ ب راستی چاندنی و بکار نەینن، دستینن. د ھەمان دەمێ دە دەستوور ددە خوەدیکرن و کۆنترۆلکرنا چاڤکانیێن خوەزایییێن وەکی نەفت، گاز، کۆمر و دار. ئەڤ یەکدەستداری ب تایبەتی ئیستیسمارە، ژ بەر کو خوەدیێ وێ نکارە ئیدیا بکە کو ئەرد ئان ژی چاڤکانیێن وێ ئافراندیە. ئەو ژ ھەمییان رە پەیدا بوو ھەیا کو خوەدان خانی ئەو ئیدا کر کو ئەو دۆرپێچ کر و نەھشت کویێن دن بکار بینن.
ھەیا سەدسالا نۆزدەھان، کۆنترۆلکرنا ئاخێ بەلکی فۆرما ھەری گرینگا ئیمتیازێ بوو کو ژ بەر ڤێ یەکێ مرۆڤێن کارکەر نەچار بوون کو ژ بەرھەما وێ کێمتر وەکی مەاش قەبوول بکن. دەما کو ئەڤ یەکدەستداری د جڤاکا مۆدەرنا کاپیتالیست دە کێمتر گرینگە (وەکی ھندک کەس دزانن چاندنیێ بکن)، دیسا ژی رۆلەک دلیزە (ب تایبەتی د وارێ خوەدیکرنا چاڤکانیێن خوەزایی دە). ب کێمانی، ھەر مال و جیھێ کار ھەوجەدارێ زەڤییە کو ل سەر وەرە چێکرن. ژ بەر ڤێ یەکێ دەما کو چاندنیا ئاخێ کێم گرینگ بوویە، کارانینا ئاخێ گرینگ دمینە. ژ بەر ڤێ یەکێ یەکدەستداریا ئاخێ مسۆگەر دکە کو مرۆڤێن خەباتکار نە ئەردەک ژ بۆ چاندنیێ، نە جیھەک ژ بۆ دانینا دکانان و نە جیھەک رازانێ ببینن بێیی کو پێشی ل خوەدیێ خانی بەردێلەک بدن ژ بۆ ئیمتیازا دانینا لنگێ ل سەر ئاخا کو ئەو خوەدی لێ نە ژی ئافراندنە. نە ژی بکار بینن.یا ھەری باش، کارکەر ب دەھسالان ژیانا خوە ئیپۆتەک کریە دا کو پچەک ئاخا خوە بگرە ئان ژییا خەرابتر کرێیا خوە بدە و وەکی بەرێ بێ ملک مایە. ب ھەر ئاوایی، خوەدان خانی ژ بۆ دانووستەندنێ دەولەمەندترن.
وەکی دن، یەکدەستداریا ئاخێ د ئافراندنا کاپیتالیزمێ دە رۆلەک گرینگ لیست (ل بەشا ف.٨.٣ ژی بنێرە ). ئەڤ دو فۆرمێن سەرەکە گرت.یا یەکەم، دەولەتێ ب دارێ زۆرێ خوەدیێ ملکێن مەزنێن د دەستێ مالباتەکێ دە بوو. ئەردێ ھەری باش ب دارێ زۆرێ گرتن، ڤان خوەدان ئاخێن مەزن کرن پارک و نێچیرێ، ژ بەر ڤێ یەکێ گوندی نەچار کرن کو ڤەبژارکەک ھندک بە ژ بلی کو ل سەر تشتێ مایی ل ھەڤ بجڤن. ژ بەر ڤێ یەکێ گھیشتنا ئاخا بلند تەنێ ب دایینا کرێیا ژ بۆ ئیمتیازێ گەنگاز بوو، ھەکە ھەبە. ژ بەر ڤێ یەکێ ئەلیتەکێ ئیدیا کر کو خوەدیێ ئەردێن ڤالایە، و ب کۆنترۆلکرنا گھیشتنا وێ (بێیی کو خوە راستەراست ئەو داگر بکن ئان بخەبتن) چینێن کارکەرێن وێ دەمێ کۆنترۆل کرن.یا دویەمین، ئەلیتا دەستھلاتدار ژی ب تەنێ ئاخا کو ب کەڤنەشۆپی د دەستێ جڤاکێ دە بوو دزین. ژ ڤێ رە دگۆتن دۆرپێچکرن، پێڤاژۆیا کو ئەردێ ھەڤپار ڤەدگوھەرە ملکێ تایبەت. ئابۆریناس وڵام لازۆنجک ڤێ پێڤاژۆیێ کورت دکە:
“ژ نوو ڤە ئۆرگانیزەکرنا ئەردێن چاندنیێ [تەڤگەرا دۆرپێچکرنێ]… ب نەچاری زندیبوونا چاندنیا کەڤنەشۆپییا گوندیان خەرا کر… [ئەو] ھێزەکە کارکەرا مەزنا گوندیێن بێمراس ب تەنێ گرێدانێن کێم ب ئاخێ ڤە ئافراند. ژ بۆ دەبارا ژیانێ، گەلەک ژ ڤان گوندیان ڤەگوھەری “پیشەسازیا ناڤمالین” – ھلبەرینا کەلووپەلان د سەدسالا ١٨ان دە ھلبەرینا تەکستیلێ ھات گوھەرتن. [ رێخستنا کارسازیێ و میتا ئابۆریا بازارێ ، رووپ. ٣-٤]
چینا ئاخایان ب ئیمکانا کو “قانوونی” مرۆڤان ژ ملکێ “وان” دوور بخە ، یەکدەستداریا ئاخێ بکار ئانی دا کو بافرینە چینەک مرۆڤان کو ژ بلی کەدا وان (ئانگۆ ئازادی) تشتەک تونە کو بفرۆشە. ئەرد ژ وان کەسێن کو ب کەڤنەشۆپی ئەو ب کار دانین، بنپێکرنا مافێن ھەڤپار، و ژ ھێلا خوەدێگراڤی ڤە ژ بۆ بەرژەوەندیا خوە ھلبەراندن ھاتە بکار ئانین (د ڤان دەمێن داوی دە، پێڤاژۆیەک ب ڤی رەنگی ل جیھانا سێیەمین ژی ددۆمە). داگرکەریا کەسانە ب ئاخا و کۆلەتیا مەاشێ چاندنیێ ڤەگوھەری، و ژ بەر ڤێ یەکێ “قانوونێن دۆرپێچکرنێ … نفووسا چاندنیێ بەرب بەلەنگازیێ ڤە بر، ئەو خستن بەر دلۆڤانیا خوەدان ئەردان، و ھەژمارەکە مەزن ژ وان نەچار کرن کو کۆچی باژارێن کو لێ وەک پرۆلەتەر، ئەو تەسلیمی رەھمەتا چێکەرێن چینا ناڤین ھاتن کرن.” [پەتەر کرۆپۆتکن، شۆرەشا مەزنا فرانسی ، جل. ١، رووپ. ١١٧-٨]
گوھەرینەک ژ ڤێ پێڤاژۆیێ ل وەلاتێن مینا ئامەریکا پێک ھات، کو ل ور دەولەتێ خوەدیتیا ریێن مەزنێن ئاخێ گرت و پشترە ئەو فرۆت جۆتکاران. وەکی کو ھۆوارد زنن دەستنیشان دکە، قانوونا ھۆمەستەاد “١٦٠ ھەکتار ئەردا رۆژاڤایی، بێ داگرکرن و خوەدی گشتی، دا ھەر کەسێ کو وێ پێنج سالان چاندنیێ بکە. ھەر کەسێ کو بخوازە ١،٢٥ دۆلار ژ ھەکتارەکێ بدە، دکارە مالەک بکرە. کێم مرۆڤێن ئاسایی ٢٠٠ دۆلارێن پێویست ھەبوون. ژ بۆ ڤێ یەکێ سپەکولاتۆران بار کر و گەلەک ژ ئەردێ کرین.” [ا پەۆپلەعس ھستۆری ئۆف تھە ئونتەد ستاتەس ، ر. ٢٣٣] ئەو جۆتکارێن کو دراڤ ددن، گەلەک جاران نەچار دبوون کو دەیندار بن دا کو ویا بکن، و بارەک زێدە دانی سەر کەدا خوە. رێیێن ئەردێن بەرفرەھ ژی راستەراست (ب دیاری ئان ب فرۆتنا ئەرزان) ئان ژی ب کرێ (ب ئاوایێ گھاندنا ئیمتیازێ ژ ئاخا دەولەتێ رە ژ بۆ دەرخستنا مادەیێن خاڤێن مینا دار و نەفتێ) دانە رێیێن ھەسنی و پارگیدانیێن دن. ب ھەر ئاوایی، گھیشتنا ئاخێ ھاتە قەدەخە کرن ویێن کو ب راستی ئەو کار دکرن، ب رەنگەکی ئان یەکی دن باجەک ژ خوەدیێ خانی رە دانین (ئان راستەراست د کرێ دە، ئان ژی نەراستەراست ب ڤەگەراندنا دەینەک).
ئەڤ یەکدەستداریا ئاخێ د چالاکیێ دە بوو (ژ بۆ ھوورگولیێن زێدەتر ل بەشێن ف.٨.٣ ، ف.٨.٤ و ف.٨.٥ ژی بنێرە ) و یەکدەستداریا ئالاڤ و ئالاڤان ژ وێ دەرکەت، ژ بەر کو پیشەسازیا ناڤخوەیی ل بەر کاپیتالیزما پیشەسازیێ نکاریبوو بژی. ل ھەمبەر پێشبازیا ھلبەرینا پیشەسازییا کو ل سەر قازانجێن کو ژ کەدا ئەرزان تێنە ھلبەراندن دەولەمەند دبە، ب دەمێ رە شیانا کارکەرانا خوەدیکرنا ئاموورێن خوەیێن ھلبەرینێ کێم بوو. ژ رەوشەکێ کو پرانیا کارکەران خوەدیێ ئاموورێن خوە بوون و ژ بەر ڤێ یەکێ ژی ژ بۆ خوە کار دکرن، نھا ئەم ب رەژیمەک ئابۆری رە رووبروو نە، کو ئالاڤ و ئالاڤێن کو ژ بۆ خەباتێ ھەوجە نە د دەستێ سەرمایەداران دە نە و ژ بەر ڤێ یەکێ، کارکەر نھا ژ بۆ پاترۆنان دخەبتن.
یەکدەستداریا ئالاڤ و ئالاڤان دشبھە یەکدەستداریا ئاخێ، ژ بەر کو ل سەر بنگەھێ کاپیتالیستە کو ژ کارکەران رە دەستوور نادە سەرمایا خوە، ھەیا کو کەدکار باجا خوە نەدە خوەدیێ وێ کو بکار بینە. دەما کو سەرمایە “ب تەنێ کەدا ئەمبارکرییە کو بەرێ ھەقێ خوە ب تەڤاھی ستەندیە” و ژ بەر ڤێ یەکێ “مافێ دەیندێرێ سەرمایەیێیە کو ئەو ساخلەم ڤەگەرە، و نە تشتەک دن” (کو گۆتنێن توجکەر بکار بینن)، ژ بەر ئیمتیازێن قانوونییێن کاپیتالیستە. د رەوشەکێ دە کو ژ بۆ کارانینا وێ “خەرجێ” دستینە . ژ بەر کو، دگەل کو چینا کارکەر ب قانوونی ھەم ژ ئاخ و ھەم ژی ژ سەرمایەیا بەردەست (ئاموورێن ژیانێ) ھاتنە قەدەخە کرن، ئەندامێن وێ چینێ بژاردەیا ھندکە ژ بلی رازیکرنا پەیمانێن مووچەیێ کو دەستوورێ ددە سەرمایەداران ژ بۆ کارانینا وان “بەردێل” بستینن. ئالاڤێن ( ل بەشا ب.٣.٣ بنێرە ).
ژ بەر ڤێ یەکێ یەکدەستداریا سەرمایە ژی، مینا یەکدەستداریا ئاخێ، ژ ئالیێ دەولەت و قانوونێن وێ ڤە تێ مەشاندن. گەر ھوون ل فۆرما سەرەکەیا کو ئیرۆ سەرمایەیا وەھا تێ دە تێ گرتن، ل پارگیدانیێ بنێرن، ئەڤ یەکا ھەری زەلال تێ دیتن. ئەڤ ژ بلی ئاڤاھیەکە قانوونی نە تشتەکی دنە. “د ڤان ١٥٠ سالێن داوین دە،” ژۆەل باکان دەستنیشان دکە، “پارگیدانی ژ نەزەلالیێ رابوویە و بوویە سازیا ئابۆرییا سەردەستا جیھانێ.” قانوون ھاتە گوھەزتن دا کو “بەرپرسیاریا تخووبدار” و ئالیەیێن دن بدە پارگیدانیان دا کو “کارسازیا تەڤلێبوونێیا ھێژا بکشینە… ب راکرنا قەدەخەیێن نە پۆپولەر [ژ بۆ سەرمایەداران] ژ قانوونێن پارگیدانیێ.” د داویێ دە، دادگەھان “ب تەڤاھی پارگیدانی ڤەگوھەراندن “کەسەک”، ب ناسنامەیا خوە … و ھێز کرن، مینا کەسەک راستین، کو ل سەر ناڤێ خوە کارسازیێ بمەشینە، مالوومانان ب دەست بخە، کارکەران بخەبتینە، باج بدە و ھەرە دادگەھ مافێ خوە ب دەست بخە و کریارێن خوە بپارێزە.” ل ئامەریکا، ئەڤ ب کارانینا گوھەرینا ١٤-ئان (کو ژ بۆ پاراستنا کۆلەیێن ئازاد ھاتە پەژراندن!) ھاتە بدەستخستن. ب کورتاسی، پارگیدانی “ب ماف، ھەوجەداری و داخوازێن خوە نە عکەسەکعەک سەربخوەیە… ژ بۆ پێشدەبرنا سییاسەتا جڤاکی و ئابۆری ئاموورەک ژ ھێلا دەولەتێ ڤە ھاتی ئافراندنە.” [ تھە جۆرپۆراتۆن ، ر. ٥، رووپ. ١٣، رووپ. ١٦ و رووپ. ١٥٨]
ھەر وەھا مرۆڤ نکارە بێژە کو ئەڤ یەکدەستداری بەرھەما کەد و تەسەرووفێیە. سەرمایە-یەکدەستدار پێشڤەچوونەک ڤێ داوییێیە و ئەڤ رەوش چاوا پێشکەت ب گەلەمپەری تێ پاشگوھ کرن. گەر وەکی نە گرینگ نەیێ رۆنی کرن، ھن چیرۆکەک پەری تێ خێز کرن کو تێ دە چەند مرۆڤێن باقل خلاس کرن و ژ بۆ بەرھەڤکرنا سەرمایێ گەلەک خەبتین و پرانیا تەمبەل ھەرکین کو ژ ھێلا ڤان ژەنۆسیدێن (ھەما ھەما سەرمرۆڤ) ڤە وەرن خەبتاندن. د راستیێ دە، سەرمایا دەستپێکێیا ژ بۆ ڤەبەرھێنانا د پیشەسازیێ دە ژ دەولەمەندیا کو ژ دەرڤە ھاتیە تالانکرن ئان ژی ژ داھاتێن ئیستیسمارا فەۆدال و ئاخایان دھات. وەکی دن، وەک کو ئەم د بەشا ف.٨ دە نیقاش دکن ، دەستوەردانا دەولەتێیا بەرفرەھ ھەوجە بوو کو چینەک کارکەرێن مەاش چێبکە و دەستنیشان بکە کو سەرمایە ژ بۆ ئیستسمارکرنا وان د پۆزیسیۆنا چێترین دەیە. دەما کو سەرمایە-یەکدەستداریا خوە لنگێن خوە دیت، ئەڤ دەستوەردانا ئەشکەرەیا دەولەتێ ھات کێمکرن.
پشتی کو ئەڤ یەک پێک ھات، تەڤگەرا دەولەتێ کێمتر ئەشکەرە بوو و ل سەر پاراستنا مافێن ملکیەتا سەرمایەداران ھوور دبە. ژ بەر ڤێ یەکێیە کو “بەردێلا” کو ژ کارکەران رە تێ داین، بەشەک ژ نوو ڤە ڤەبەرھێنانێ ل سەرمایەیێ بوو، کو بوھایێن کەلووپەلان کێم کر، پیشەسازیا ناڤخوەیی خەرا کر و ژ بەر ڤێ یەکێ ڤەبژارکێن کو ل بەر کارکەرێن د ئابۆریێ دە پەیدا دبن تەنگ کرن. ب سەر دە، ڤەبەرھێنانێ ھەر وەھا لێچوونێن سازکرنێیێن ھەڤرکێن پۆتانسیەل زێدە کر، کو ئەڤ یەک دۆماندنا بێپارکرنا چینا کارکەر ژ ناڤگینێن ھلبەرینێ کر ژ بەر کو ڤان ئاستەنگێن “خوەزایی”یێن ژ بۆ کەتنا بازاران گارانتی دکرن کو چەند ئەندامێن وێ چینێ خوەدی فۆنێن ھەوجە نە کو چێبکن. جیھێن کارێن کۆۆپەراتیفێن مەزناھیا گونجاو. ژ بەر ڤێ یەکێ دەما کو یەکدەستداریا ئاخێ ژ بۆ ئافراندنا کاپیتالیزمێ گرینگ بوو، یەکدەستداریا “ئالاڤ و ئاموور”ا کو ژێ دەرکەتبوو زوو بوو کانیا سەرەکەیا پەرگالێ.
ب ڤی ئاوایی فایز ب خوە رە بوو دۆمدار، ب ئەشکەرەیی “دانووستاندنێن ئازاد” بوو ناڤگینا کو سەردەستیا کاپیتالیست بژی. ب گۆتنەکە دن، “دەستپێکرنا ھێزێیا بەرێ” ب پاراستنا دەولەتێیا نھایا ملکیەتێ رە مسۆگەر دکە کو سەردەستیا کاپیتالیستا ل سەر جڤاکێ تەنێ ب بکارانینا ھێزا “پاراستنێ” (ئانگۆ شیدەتا کو ژ بۆ پاراستنا ھێزا خوەدان ملک ل دژی سەندیکایان، گرەڤ تێ بکارانین، بدۆمینە. کار، ھود.). ” خەرجێن ” کو ژ نفشێن بەرێیێن کارکەران ھاتنە دەرخستن، پشتراست کریە کویێ نھا نە د رەوشەک دەیە کو ب “پێشبازیا ئازاد” خوە ژ نوو ڤە ب ئاموورێن ژیانێ رە بکە یەک (ب گۆتنەک دن، دایینا فایزێ مسۆگەر دکە کو فایز بەردەوام دکە). ھێژایی گۆتنێیە کو زێدەبوونا ڤی نفشی دێ ژ بۆ زێدەکرنا سەرمایا سەرمایێ وەرە بکار ئانین و ب ڤی ئاوایی بێ خوەدیکرنا نفشێن پاشەرۆژێ وەرە مسۆگەر کرن و ب ڤی رەنگی رەفاز ژی خوە دۆمدار دبە. و ھەلبەت پاراستنا دەولەتێیا ل ھەمبەر “دزیێ”یا کەسێن کەدکار مسۆگەر دکە کو مال دزی بمینە و دزێن راست ژی تالانا خوە بپارێزن.
ھەیا کو یەکدەستداریا “ئیدەان”ە، ئەڤ یەک ژ بۆ دەولەمەندکرنا پارگیدانیێن کاپیتالیست ل سەر ھەسابێ رایا گشتی و داھێنەر تێ بکار ئانین. پاتەنت جووداھیەک بھایێ ئاسترۆنۆمیکی دکە. میناکی، ھەیا دەستپێکا سالێن ١٩٧٠-ئان، ئیتالیا پاتەنتێن دەرمانان ناس نەدکر. وەکی ئەنجامەک، رۆچە پرۆدوجتس کارووبارێن تەندورستیا نەتەوەیییا بریتانی ژ بۆ پێکھاتەیێن پاتەنتەدێن لبروم و ڤالوم زێدەتری ٤٠ قات زێدەتر ژیا کو ژ ھێلا پێشبازێن ل ئتالیتالیایێ ڤە ھاتی بارکرن، خەرج کر. وەکی کو توجکەر گۆت، یەکدەستداریا پاتەنتێ “د پاراستنا ڤەبەرھێنەر و نڤیسکاران دە ل ھەمبەر پێشبازیێ ژ بۆ دەمەک تێرا خوە درێژە کو ئەو بکارن ژ گەل خەلاتەک پر زێدە ژ پیڤانا کەدێیا کارووبارێن وان بستینن، – ب گۆتنەک دن، د دایینا ژ بۆ ھن کەسان مافێ ملکیەتێ ژ بۆ سالەکێ و راستیێن خوەزایێ، و ھێزا کو ژیێن دن باجێ بستینن ژ بۆ بکارانینا ڤێ دەولەمەندیا خوەزایییا کو دڤێ ژ ھەر کەسی رە ڤەکری بە.” [ تھە ئندڤدوالست ئانارچستس ، ر. ٨٦]
باندۆرا نەتیجەیا ڤێ یەکێ دکارە ترسناک بە. دانووستاندنێن بازرگانییێن جیھانییێن رۆوندا ئوروگوای “مافێن ملکێ رەوشەنبیری خورت دکە. پارگیدانیێن دەرمانێن ئامەریکی ویێن دنێن رۆژاڤایی ئێدی دکارن پارگیدانیێن دەرمانانێن ل ھندستان و برەزیلیایێ ژ عدزیناع ملکێ وانێن رەوشەنبیری راوەستینن. لێ ڤان پارگیدانیێن دەرمانانێن ل جیھانا پێشکەفتی ڤان ژیان-رزگارکرنێ دکرن. دەرمانێن کو ژ ئالیێ شیرکەتێن دەرمانێن رۆژاڤایی ڤە دھاتن فرۆتن، کێم بوون. ژ بەر کو ھندک کەس دکارن نارکۆتیکێ ب دەست بخن . [ژۆسەپھ ستگلتز، گلۆبالزاتۆن ئاند ئتس دسجۆمتەنتس ، ر. ٧-٨] دەما کو ھێرسا ناڤنەتەوەیییا ل سەر دەرمانێن ئادس-ێ د داویێ دە شرکەتێن دەرمانان نەچار کر کو دەرمانان ب بھایێ بھایێ د داویا ٢٠٠١ دە بفرۆشن، رەژیما بنگەھینا مافێن ملکیەتا رەوشەنبیری ھین ل جھێ خوە بوو.
ئیرۆنیا کو ئەڤ رەژیم د پێڤاژۆیەکە ب ئیدایا سەربەستکرنا بازرگانیێ دە ھاتیە ئافراندن، دڤێ ژ نەدیتی ڤە نەیێ. “مافێن ملکێ رەوشەنبیری،” وەکی نۆام چۆمسکی راست دەستنیشان دکە، “پیڤانەک پاراستنێیە، ت تێکلیا وان ب بازرگانیا ئازاد رە نینە — ب راستی، ئەو تام بەرەڤاژیێ بازرگانیا ئازادن.” [ فێمکرنا ھێزێ ، ر. ٢٨٢] بێدادیا بنگەھینا “یەکدەستداریا رامانان” ژ ھێلا ڤێ راستیێ ڤە زێدە دبە کو گەلەک ژ ڤان ھلبەرێن پاتەنتکری ئەنجاما فینانسەکرنا لێکۆلین و پێشکەفتنێیا ھوکوومەتێ نە، دگەل کو پیشەسازیا تایبەتی تەنێ ژ تەکنۆلۆژیێ قەزەنجێن یەکدەستداریێ دستینە کو ئەو ژ بۆ پێشکەفتنێ قونجەک خەرج نەکر. . د راستیێ دە، درێژکرنا ئالیکاریا ھوکوومەتێ ژ بۆ لێکۆلین و پێشکەفتنێ ژ ھێلا ھوکوومەت و پارگیدانیێن کو ب دەڤکی ب رۆژەڤا نەۆ-لیبەرال ڤە گرێدایی نە، ھەرێمەک گرینگ و قەبوولکرییا دەستوەردانا دەولەتێیە.
“یەکدەستداریا رامانان” ب راستی ل دژی ئاقلێ خوە دخەبتە. پاتەنت ب قاسی کو ئەو تەشویق دکن نووبوونێ دتەپسینن. زانیارێن لێکۆلینێیێن کو ب راستی کارێ داھێنانێ دکن، پێدڤییە کو مافێن پاتەنتێ وەکی شەرتێ کار ئیمزا بکن، د ھەمان دەمێ دە پاتەنت و بەرنامەیێن ئەولەھیا پیشەسازیێ کو ژ بۆ بھێزکرنا بەرژەوەندیا پێشبازیێ ل سووکێ تێنە بکار ئانین ب راستی پێشی ل پارڤەکرنا ئاگاھداریان دگرن، ژ بەر ڤێ یەکێ نووبوونێ کێم دکە (ئەڤ خراب ب تایبەتی ل زانینگەھان تێ ھیسکرن ژ بەر کو رەژیما نوویا “مافێن رەوشەنبیری” ل ور بەلاڤ دبە). زێدەتر لێکۆلین دسەکنە ژ بەر کو نووبوونەک زێدەیا کو ل سەر بنگەھا پاتەنتێن کەسێن دن تێ ئاستەنگ کرن دەما کو خوەدیێ پاتەنتێ دکارە ل سەر لنگێن خوە بسەکنە ژ بەر کو ترسا وان ژ ھەڤرکەک کو ئیجادێ باشتر بکە تونەیە. ئەو ھەر وەھا پێشکەفتنا تەکنیکی ئاستەنگ دکن ژ بەر کو، ژ ھێلا جەوھەرێ خوە ڤە، رێ ل بەر ڤەدیتنا سەربخوە ڤەدگرن. د ھەمان دەمێ دە، بێ گومان، ھن پارگیدان خوەدان پاتەنتەک ئەشکەرە نە کو وێ بکار بینن لێ تەنێ ژ بۆ کو کەسەک دن نەھێلە کو ویا بکە.
وەکی کو نۆام چۆمسکی دەستنیشان دکە، ئیرۆ پەیمانێن بازرگانیێیێن مینا گاتت و نافتا “تەڤلھەڤیەک لیبەرالیزاسیۆن و پاراستنێ فەرز دکن، کو ژ بازرگانیێ وێدەتر دچن، ژ بۆ کو دەولەمەندی و ھێز ب ھشکی د دەستێن ئاخایان دە بھێلن ھاتنە چێکرن.” ژ بەر ڤێ یەکێ “مافێن سەرمایەدار بێنە پاراستن و زێدەکرن” و داخوازەک سەرەکە “زێدەکرنا پاراستنا عمولکێ رەوشەنبیریعیە، تەڤی نەرمالاڤێ و پاتەنتان، دگەل مافێن پاتەنتێ کو ل سەر پێڤاژۆیێ و ھەم ژی ھلبەرێ درێژ دبە” دا کو “تەمین بکە کو بنگەھا دەولەتێن یەکبوویی پارگیدانی تەکنۆلۆژیا پێشەرۆژێ کۆنترۆل دکن” و ژ بەر ڤێ یەکێ “پرانیا بەلەنگاز د گرێدانا ب ھلبەرێن بھایێن چاندنیا رۆژاڤایی، بیۆتەکنۆلۆژی، پیشەسازیا دەرمان و ھود ڤە گرێددن.” [ ئەمرێن جیھانێ، کەڤن و نوو ، ر. ١٨٣، رووپ. ١٨١ و رووپ ١٨٢-٣] ئەڤ تێ ڤێ واتەیێ کو ھەکە پارگیدانیەک رێیەک نوو، بکێرتر،یا ھلبەرینا دەرمانەک کفش بکە، وێ ھنگێ “یەکدەستیا رامانان” دێ وان راوەستینە و ژ بەر ڤێ یەکێ “ئەڤ نە تەنێ تەدبیرێن پر پاراستنێ نە … ئەو” ژ نوو ڤە دەربەک ل دژی کاربدەستیا ئابۆری و پێڤاژۆیا تەکنۆلۆژیک – ئەڤ تەنێ نیشانی وە ددە کو ب راستی چقاس عبازرگانیا ئازادع ب ڤان ھەمییان رە تێکلدارە.” [چۆمسکی، تێگھشتنا ھێزێ ، ر. ٢٨٢]
ھەمی تێ ڤێ واتەیێ کو پارگیدانی (و ھوکوومەتێن وان) ل جیھانا پێشکەفتی ھەول ددن کو ب کۆنترۆلکرنا ھەرکینا تەکنۆلۆژیێ ژیێن دن رە پێشی ل دەرکەتنا پێشبرکێ بگرن. پەیمانێن “بازرگانیا ئازاد” ژ بۆ ھلبەرینا یەکدەستداریا ھلبەرێن وان تێنە بکار ئانین و ئەڤ یەک دێ مەزنبوونا پێشبازیێ ئاستەنگ بکە ئان ژی ھێدی بکە. دەما کو پرۆپاگاندیستێن پارگیدانی ب دلسۆزی چالاکڤانێن “دژ-گلۆبالیزمێ” وەکی دژمنێن جیھانا پێشکەفتی شەرمەزار دکن، لێ دگەرن کو ئاستەنگێن بازرگانیێ بکار بینن دا کو شێوازێن ژیانا خوە (رۆژاڤایی) ل سەر ھەسابێ نەتەوەیێن بەلەنگاز بپارێزن، راستی جوودایە. ” یەکدەستداریا رامانان” ب توندی تێ بکار ئانین دا کو چالاکیا ئابۆرییا جیھانا پێشکەفتی بتەپسینە ئان ژی کۆنترۆل بکە دا کو باشوور، ب باندۆر، وەکی کارگەھەک مەزن بمینە. دگەل کو راستەراست قازانجێن یەکدەستداریێ وەردگرە، خەتەرەیا پێشبازیا “کێم-مەاش” ژ جیھانا پێشکەفتی دکارە وەرە بکار ئانین دا کو کۆلەیێن مەاشێن جیھانا پێشکەفتی د بن کۆنترۆلێ دە بمینە و ژ بەر ڤێ یەکێ ئاستا قەزەنجێ ل مالێ بپارێزە.
ئەڤ نە ھەموویە. مینا جوورەیێن دنێن ملکیەتا تایبەت، فایزێ کو ژ ھێلا وێ ڤە ھاتی ھلبەراندن دبە ئالیکار کو ئەو بخوە-دۆمدار ببە. سەرمایەدار ب ئافراندنا یەکدەستدارێن موتلەق “قانوونی” و قەزەنجکرنا زێدەیا کو ڤان دافرینن، نە تەنێ خوە ل سەر ھەسابێیێن دن دەولەمەند دکن، د ھەمان دەمێ دە سەردەستیا خوەیا ل بازارێ ژی مسۆگەر دکن. ھن قەزەنجێن زێدەیێن کو ژ بەر پاتەنت و مافێن خوەروو تێنە بەرھەڤ کرن دیسا ل پارگیدانیێ تێنە ڤەبەرھێنان، ب ئافراندنا ئاستەنگیێن جھێرەنگێن “خوەزایی” ژ بۆ تێکەتنێ ژ بۆ ھەڤرکێن پۆتانسیەل ڤە ئاڤانتاژان پەیدا دکن. ب ڤی رەنگی پاتەنت باندۆرێ ل ئاڤاھیا کارسازیێ دکن، دامەزراندن و سەردەستیا کارسازیا مەزن تەشویق دکن.
د داویا سەدسالا نۆزدەھان دە، یەکدەستداریا رامانان د پێشڤەبرنا کارتەلان دە رۆلەک سەرەکە لیست و د ئەنجامێ دە بنگەھەک ژ بۆ کو د سەدسالا بیستان دە ببە کاپیتالیزما پارگیدانی دانی. پاتەنت د ئاستەک گرسەیی دە ژ بۆ پێشڤەبرنا بەرھەڤکرنا سەرمایێ، راکرنا ئاستەنگێن تێکەتنێ، و دۆماندنا یەکدەستداریا تەکنۆلۆژیا پێشکەفتی د دەستێ پارگیدانیێن رۆژاڤایی دە ھاتن بکار ئانین. ڤەگوھەزتن ئان بەرھەڤکرنا پاتەنتان د ناڤبەرا ھەڤرکان دە، ژ ھێلا دیرۆکی ڤە، ژ بۆ ئافراندنا کارتەلان د پیشەسازیێ دە رێبازەک سەرەکەیە. ئەڤ ب تایبەتی ژ بۆ ئاموورێن ئەلەکتریکێ، راگھاندنێ، و پیشەسازیێن کیمیەوی راست بوو. میناکی، د سالێن ١٨٩٠-ئان دە، دو پارگیدانیێن مەزن، گەنەرال ئەلەجترج و وەستنغۆوسە، “بەشەک گرینگا پیشەسازیا ھلبەرینا ئەلەکتریکێیا ئامەریکی یەکدەستدار کرن، و سەرکەفتنا وان ب پیڤانەک مەزن ئەنجاما کۆنترۆلا پاتەنتێ بوو.” ھەردو ھەڤرکان ب تەنێ پاتەنتێن خوە بەرھەڤ کرن و “دیسا رێگەزەک دنا پاتەنتێ و کۆنترۆلکرنا بازارێ پێش کەتبوو: پەیمانێن بەرھەڤکرنا پاتەنتا پارگیدانی. ژ بۆ کێمکرنا لێچوون و نەدیاریێن ناکۆکیێن د ناڤبەرا دێو دە ھاتنە سێوراندن، وان پۆزیسیۆنا ھەر یەکی پر خورت کر – – ل ھەمبەر ھەڤرکێن ھندکتر و کەسێن نوویێن ل قادێ.” [داڤد نۆبلە، ئامەرجان بی دەسگن ، ر. ١٠]
دەما کو پەرگالا پاتەنتێ، د تەۆریێ دە، ژ بۆ پاراستنا داھێنەرێ پچووکتر تێ پێشڤە خستن، د راستیێ دە ئەو بەرژەوەندییێن پارگیدانی نە کو سوود وەردگرن. وەکی کو داڤد نۆبلە دەستنیشان دکە، “داھێنەر، ناڤەندا بنگەھینا پەرگالا پاتەنتێ، د بەردێلا ئەولەھیا پارگیدانی دە ھەر کو دچە زێدە دبە کو “تەرکا” پاتەنتا خوە بکە؛ وی مافێن خوەیێن پاتەنتێ ژ پارگیدانیێن پیشەسازیێ رە فرۆت ئان دەستوور دا، ئان ژی وان ژ پارگیدانیێ رە داتینە. کو ئەو بوو کارمەندەک، ژەنینا خوە ب مەاش کر، د ھەمان دەمێ دە، ب ریا کۆنترۆلکرنا پاتەنتێیا کو ب کرین، ھەڤگرتن، ھەوزێن پاتەنتێ، و پەیمانێن خاچ-لیسانسێ ب دەست خستیە، و ھەر وەھا ب رێگەزکرنا ھلبەرینا پاتەنتێ ب ریا لێکۆلینا پیشەسازیێیا برێکووپێک. شیرکەتان ب بەردەوامی عیەکدەستداریا خوەیا یەکدەستداریێع بەرفرەھ کرن.” وەکی دن، پارگیدانیان “پاتەنتان بکار ئانین دا کو قانوونێن دژ-باوەرمەندیێ دۆرپێچ بکن.” ڤێ بەرھەڤکرنا قازانجێن یەکدەستداریێ ل سەر ھەسابێ خەریدار د ناڤبەرا سالێن ١٩٠٠ و ١٩٢٩-ئان دە “گاڤێن پر مەزن” چێکر و “ب قاسی کو باندۆرێن دادوەری و قانوونییێن پاشین پەیدا کر دا کو یەکدەستداریا پارگیدانی ب ریا کۆنترۆلکرنا پاتەنتێ پر دەرەنگ وەرە کۆنترۆل کرن.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ٨٧، رووپ. ٨٤ و رووپ. ٨٨]
ژ بەر کو ئەدون پرندلە، پارێزەرەک پاتەنتێیا پارگیدانی، د سالا ١٩٠٦-ئان دە نڤیساند کو:
“پاتەنت رێگەزێن ھەری باش و بباندۆرێن کۆنترۆلکرنا پێشبازیێ نە. ئەو جارنان فەرمانا موتلەقا سووکێ ددن، کو خوەدیێن وان دکارن بێیی کو نرخێ لێچوونێن ھلبەرینێ بنرخینە ب ناڤ بکە… پاتەنت یەکانە فۆرما قانوونییا یەکدەستداریا موتلەقە. . . . ھێزا کو خوەدیێ پاتەنتە کو شەرت و مەرجێن کو یەکدەستداریا خوە تێ دە بکار بینە، ژ بۆ پێکانینا پەیمانێن بازرگانی ل سەرانسەرێ پیشەسازیێن پراتیکی ھاتە بکار ئانین.” [ژ ھێلا نۆبلە، ئۆپ. جت. ، ر. ٨٩]
ژ بەر ڤێ یەکێ، چینا سەردەست، ب ریا دەولەتێ، ب بەردەوامی ھەول ددە کو فۆرمێن نوویێن ملکیەتا تایبەت ب ئافراندنا کێماسی و یەکدەستداریێن چێکری پێش بخە، میناکی، ب ھەوجەداریا لیسانسێن گرانبھا ژ بۆ تەڤلێبوونا جوورەیێن تایبەتییێن چالاکیان، وەک وەشان ئان ھلبەرینا ھن جەلەبێن دەرمان ئان ھلبەر. د “سەردەما ئاگاھداریێ” دە، رووخاندن (بەردێلێن بکار ئانینێ) ژ ملکێ رەوشەنبیری ژ بۆ ئەلیتان دبە چاڤکانیەک داھاتێیا پر گرینگتر، وەکی کو د بالداریا کو ل سەر خورتکرنا مەکانیزمایێن ژ بۆ بجھانینا ماف و پاتەنتان د پەیمانێن گاتت-ئێیێن ڤێ داویێ دە، ئان ل دەولەتێن یەکبوویییێن ئامەریکایێ، تێ خویانگ کرن. زەختا ل سەر وەلاتێن بیانی (مینا چینێ) ژ بۆ رێزگرتنا قانوونێن وەھا.
ئەڤ رێ ددە پارگیدانیان کو ھەڤرکێن پۆتانسیەل ھلوەشینن و پێ ئەولە ببن کو بھایێن وان ب قاسی کو گەنگاز تێنە دانین (و بەرژەوەندییێن یەکدەستدار بێداوی وەرە دۆماندن). د ھەمان دەمێ دە ئەو دھێلە کو ئەو ھەر گاڤ میراتەیا ھەڤپارا مرۆڤاھیێ دۆرپێچ بکن، وێ بخن بن ملکیەتا تایبەتی و ژ بکارھێنەرێن بەرێ رە دراڤ بدن دا کو بگھیژن وێ. وەکی کو چۆمسکی دەستنیشان دکە، “پارگیدانیێن دەولەتێن یەکبوویی دڤێ تۆڤ، جەلەبێن نەباتان، دەرمان و ب گەلەمپەری ئاموورێن ژیانێ کۆنترۆل بکن.” [ ئەمرێن جیھانێ، کەڤن و نوو ، ر. ١٨٣] ژ ڤێ رە “بۆ-کۆرسانی” ھاتە بناڤ کرن (تێگەھەک چێتر دبە کو دۆرپێچێن نوو بن) و ئەو پێڤاژۆیەکە کو ب وی ئاوایی “شیرکەتێن ناڤنەتەوەیی [پاتەنتا دەرمان ئان خوارنێن کەڤنەشۆپی” دکن.” ئەو “ھەول ددن کو ژ عچاڤکانیێنع و زانینا کو ب مافی ئایدی وەلاتێن پێشکەفتی نە، پەرەیان قەزەنج بکن” و “ب ڤێ یەکێ ئەو فیرمایێن ناڤخوەیییێن کو ژ مێژ ڤە ھلبەران پەیدا کرنە، دفەتسینن. دگەل کو نە دیارە گەلۆ دێ ئەڤ پاتەنت ل دادگەھێ بمینن. ھەکە ئەو ب باندۆر ھاتن ئیختلاف کرن، دیارە کو وەلاتێن کێم پێشکەفتی گەلەک نە خوەدیێ چاڤکانیێن قانوونی و دارایییێن کو ھەوجە نە ژ بۆ ئیخلالکرنا پاتەنتێ نە.” [ژۆسەپھ ستگلتز، ئۆپ. جت. ، ر. ٢٤٦] د ھەمان دەمێ دە دبە کو ئەو ل ھەمبەر زەختێن ئابۆرییێن کو ئەو بجەربینن راناوەستن ھەکە بازارێن ناڤنەتەوەیی بگھیژن ئەنجامێ کو کریارێن وەھا رەژیمەک کو ژ کارسازیێ کێمتر دۆستانە نیشان ددە. کو مرۆڤێن کو ب دەرمانێن گەلەمپەری ئان نەباتان ڤە گرێدایی بوون ئێدی نکاربن وان ب دەست بخن، ب قاسی ئاستەنگیێن ل پێشیا پێشکەفتنا زانستی و تەکنۆلۆژیک کو ئەو دافرینن نە گرینگە.
ب گۆتنەکە دن، سەرمایەدار دخوازن کو “بازارا ئازاد” د بەرژەوەندیا خوە دە بخاپینن، ژ بەر کو قانوون بەرژەوەندییێن وان نیشان ددە و دپارێزە، ئانگۆ “مافێن وانێن ملکی”. ب ڤێ پێڤاژۆیێ ئەو پشتراست دکن کو مەیلێن ھەڤکاریێیێن د ناڤ جڤاکێ دە ژ ھێلا “ھێزێن بازارێ”یێن کو ژ ھێلا دەولەتێ ڤە تێنە پشتگری کرن تێنە شکاندن. وەکی کو نۆام چۆمسکی دبێژە، کاپیتالیزما نووژەن “پاراستنا دەولەتێ و ئالیکاریا گشتی ژ بۆ دەولەمەندان، دیسیپلینا بازارێ ژ بۆ فەقیرانە”. [ “رۆڵباجک، پارت ئ” ، کۆڤارا ز ] پارێزڤانێن خوەبەخشکرییێن کاپیتالیزما “بازارا ئازاد” ب گەلەمپەری نە تشتەک ژ ڤی رەنگی نە، لێ ھندک کەسێن کو ب راستی پشتگریێ ددن وێ تەنێ ل ھەمبەر “ئالیکاریا گشتی”یا کاپیتالیزما نووژەن نەرازی نە و ب کێفخوەشی پشتگری دکن. پاراستنا دەولەتێ ژ بۆ مافێن ملکیەتێ.
ھەمی ڤان یەکدەستدار دخوازن ل سەر ھەسابێ کەدکاران کاپیتالیست دەولەمەند بکن (و سەرمایەیا وان زێدە بکن)، شیانا وانا تێکبرنا ھێز و دەولەمەندیا ئەلیتێن سەردەست بسینۆر بکن. ھەمی ئارمانج ئەوە کو ھەر ڤەبژارکەک کو ئەم ژ بۆ خوە بخەبتن (چ فەردی ئان ژی کۆلەکتیف) ب گوھەزتنا قادا لیستکێ ل دژی مە وەرە سینۆردار کرن، پشتراست بکن کو بژاردەیا مە ھندک ھەیە ژ بلی فرۆتنا کەدا خوە ل سەر “بازارا ئازاد” و وەرە ئیستسمار کرن . . ب گۆتنەکە دن، مۆنۆپۆلێن جھێرەنگ پشتراست دکن کو ئاستەنگێن “خوەزایی”یێن تێکەتنێ (ل بەشا ج.٤ بنێرە ) چێدبن، بلنداھیێن ئابۆریێ د بن کۆنترۆلا کارسازیا مەزن دە دھێلن، دەما کو ئالتەرناتیفێن کاپیتالیزمێ ل کێلەکا وێ تێنە مارژینال کرن.
ژ بەر ڤێ یەکێ ئەڤ جورە ملک و تێکلیێن جڤاکییێن ئۆتۆریتەرێن کو دەولەت ژ بۆ پاراستنا وان دافرینەیە. دڤێ وەرە زانین کو ڤەگوھەرتنا ملکیەتا تایبەت بۆ دەولەتبوونێ (ئانگۆ نەتەوکرن) جەوھەرێ تێکلیێن ملکیەتێ د بنگەھ دە ناگوھەرینە؛ ئەو تەنێ کاپیتالیستێن تایبەت ژ ھۆلێ رادکە و بورۆکراتان دخە شوونا وان (وەک کو ئەم د بەشا ب.٣.٥ دە نیقاش دکن ).
وەرگەرا ماکینە
ئەرکا سەرەکەیا دەولەتێ ئەوە کو تێکلیێن جڤاکییێن ھەیی و چاڤکانیێن وانێن د ناڤا جڤاکەکێ دە ب رێیا دەستھلاتداریا ناڤەندی و یەکدەستداریا توندیێ گارانتی بکە. ژ بۆ بکارانینا گۆتنێن مالاتەستا، دەولەت د ئەساسێ خوە دە ” ژەندرمێ خوەدیێن مال و ملکە. ” ژ بەر کو “دو ئاوایێن زۆردەستکرنا مێر [و ژنان] ھەنە : ئان راستەراست ب زۆرا ھۆڤ، ب شیدەتا فزیکی؛ ئان ژی نەراستەراست ب ئینکارکرنا وان. ژیانێ و ب ڤی ئاوایی وان دگھینە رەوشا تەسلیمبوونێ.” چینا خوەدان، “ھێدی ھێدی د دەستێن خوە دە ئاموورێن ھلبەرینێ، چاڤکانیێن راستینێن ژیانێ، چاندنی، پیشەسازی، بارتەری و ھود.، د ئەنجامێ دە دەستھلاتداریا خوە ئاڤا دکە، کو ژ بەر سەردەستیا ئیمکانێن خوە … ھەر تم … دقەدە کێم-زێدە ب ئەشکەرەیی دەستھلاتداریا سیاسی، کو ھکوومەتە، و دکە جەندرمەیا خوە. جت. ، ر. ٢٣، رووپ. ٢١ و رووپ. ٢٢]
ژ بەر ڤێ یەکێ دەولەت “ئیفادەکرنا سیاسییا پێکھاتەیا ئابۆری”یا جڤاکێیە و ژ بەر ڤێ یەکێ ژی “نوونەرێ مرۆڤێن خوەدی دەولەمەندیا جڤاکێیە ئان ژی د دەستێ وان دەیە و زۆردەستێ مرۆڤێن کو کارێ کو دەولەمەندیێ دافرینە دکە.” .” [نچۆلاس والتەر، ئابۆوت ئانارچسم ، ر. ٣٧] ژ بەر ڤێ یەکێ نە زێدەگاڤییە کو مرۆڤ بێژە دەولەت ئاموورا دەرخستنا پارازیتێن جڤاکێیە.
دەولەت ئیمتیازێن ئیستیسمارکەرێن ئەلیتا خوەیا دەستھلاتدار ب پاراستنا ھن مۆنۆپۆلێن ئابۆرییێن کو ئەندامێن وێ دەولەمەندیا خوە ژێ دگرن، مسۆگەر دکە. خوەزایا ڤان ئیمتیازێن ئابۆری ب دەمێ رە دگوھەرە. ل گۆری پەرگالا ھەیی، ئەڤ تێ واتەیا پاراستنا مافێن ملکیەتا کاپیتالیست (ل بەشا ب.٣.٢ بنێرە ). ئەڤ خزمەت وەکی “پاراستنا ملکێ تایبەت” تێ بناڤکرن و تێ گۆتن کو یەک ژ دو فۆنکسیۆنێن سەرەکەیێن دەولەتێیە،یا دن ژی ئەوە کو مەرڤ “د شەخسێ خوە دە ئەولەدار” بە. لێبەلێ، ھەر چەند ئەڤ ئارمانجا دویەمین تێتە پەژراندن ژی، د راستیێ دە پرانیا قانوون و سازیێن دەولەتێ ب پاراستنا ملکێ رە تێکلدارن (ژ بۆ پێناسەیا ئانارشیستا “مولکێ” بنێرە ل بەشا ب.٣.١ ).
ژ ڤێ یەکێ ئەم دکارن تێبگھیژن کو رەفەرانسێن ل سەر “ئەولەھیا کەسان”، “پێشیلێگرتنا سووجان” ھود.، ب پرانی راسیۆنالیزەکرنا ھەبوونا دەولەتێ و پەردەیا دوومانێ نە ژ بۆ دۆماندنا ھێز و ئیمتیازێن ئەلیتان. ئەڤ نایێ وێ واتەیێ کو دەولەت ڤان پرسگرێکان چارەسەر ناکە. ھەلبەت وسایە، لێ، ب گۆتنا کرۆپۆتکین، ھەر “قانوونێن کو ژ ناڤۆکێ ئادەتێن کو ژ بۆ جڤاکێن مرۆڤی بکێرھاتی نە… ژ ھێلا سەردەستان ڤە ھاتنە ھەسباندن دا کو سەردەستیا خوە پیرۆز بکن.”یا گەل، و تەنێ ب ترسا جەزاکرنێ تێ پاراستن.” [ ئانارشیزم ، ر. ٢١٥]
ب ھێسانی، ھەکە دەولەتێ “ژ بلی بەرھەڤۆکەک دەرمانێن کو ژ سەردەستان رە خزمەت نە تشتەک نەدابە، ئەوێ د بیمەکرنا پەژراندن و گوھدانێ دە ھن دژواری ببینە” و ژ بەر ڤێ یەکێ قانوون ئادەتێن “ژ بۆ ھەبوونا جڤاکێ بنگەھین” نیشان ددە، لێ ئەڤ “ب زانەیی تەڤلھەڤن. ب کارانینا کو ژ ھێلا کاستا دەستھلاتدار ڤە ھاتی فەرز کرن و ھەر دو ژی ژ گرسەیێ رە رێزگرتنا وەکھەڤ دگرن.” ژ بەر ڤێ یەکێ قانوونێن دەولەتێ خوەدی “کاراکتەرەک دوالی” نە. دگەل کو “ئەسلێ وێ خوەستەکا چینا سەردەستە کو دۆمداری بدە ئادەتێن کو ژ ھێلا خوە ڤە ژ بۆ بەرژەوەندیا خوە ھاتنە فەرز کرن” ئەو د ھەمان دەمێ دە دەرباس دبە “ئادەتێن کو ژ جڤاکێ رە بکێرھاتی نە، ئادەتێن کو ھەوجەداریا وان ب قانوونێ تونە کو رێزگرتنێ بگرە” — بەرەڤاژی وان “ئادەتێن دن تەنێ ژ بۆ سەردەستان بکێرن، زرارێ ددن گرسەیا گەل، و تەنێ ب ترسا جەزاکرنێ تێنە دۆماندن.” [کرۆپۆتکن، ئۆپ. جت. ، رووپ. ٢٠٥-٦] ژ بۆ کو ئەم میناکەک ئەشکەرە بکار بینن، ئەم دبینن کو دەولەت ژ بۆ کو مافێن ملکیەتا تایبەتا کاپیتالیست ل سەر رایا گشتی فەرز بکە و ژ بەر ڤێ یەکێ، ئەلیت و چاڤکانیا دەولەمەندیا وێ دپارێزە، پاراستنا مال و ملکێن فەردەکی دکە مەنتق. و ھێز ل ھەمبەر کەسێن کو د بن وێ دە نە.
وەکی دن، ھەر چەند دەولەت ژ بۆ پاراستنا ئەولەھیا کەسان (ب تایبەتی کەسێن ئەلیت) بەرژەوەندیەک دویەمین دگرە ژی، پرانیا تاوانێن ل دژی مرۆڤان ژ بەر خزانی و ژیانیبوونا ژ بەر ئیستیسمارا کو ژ ھێلا دەولەتێ ڤە تێ پشتگری کرن و ھەر وەھا ژ بەر بێھەسباندنا توندووتووژیا ھاتی ئافراندن پێک تێ. ب رێبازێن شیدەتێیێن دەولەتێیێن پاراستنا ملکێ تایبەت. ب گۆتنەکە دن، دەولەت ب ئیشارەتکرنا خەرابیێن جڤاکییێن کو ئەو ب خوە ئالیکاریا دروستکرنا (دروست ئان نەراستەراست) دکە، ھەبوونا خوە ئاقل دکە. ژ بەر ڤێ یەکێ، ئانارشیست ئیدا دکن کو بێیی دەولەت و شەرت و مەرجێن سووجدارێن کو ئەو ژێ رە چێدکە، دێ ژ بۆ کۆمەلەیێن جڤاتییێن نەناڤەندی، دلخواز ب دلۆڤانی (نە جەزاکرن) ب چەند مرۆڤێن توندووتووژێن کو دکارن بمینن رە ممکوون بە (بنھێرە بەشا ئ. .٥.٨ ).
ئانارشیست دفکرن کو پر ئەشکەرەیە کو رۆلا راستینا دەولەتا مۆدەرن چیە. ئەو مەکانیزمایێن زۆرێیێن بنگەھینێن کو کاپیتالیزم و تێکلیێن دەستھلاتداریێیێن ب ملکیەتا تایبەت ڤە گرێدایی نە، تەمسیل دکە. پاراستنا ملکێ د بنگەھێ خوە دە واتەیا مسۆگەرکرنا سەردەستیا جڤاکییا خوەدیێن ل سەر نە-خوەدییانە، ھەم د جڤاکێ دە ب تەڤاھی و ھەم ژی د رەوشا تایبەتییا پاترۆنەک تایبەتی دە ل سەر کۆمەک تایبەتییا کارکەران. سەردەستیا سنفێ دەستھلاتداریا خوەدان ملکە ل سەر کەسێن کو وێ ملکێ ب کار تینن و ئەرکا بنگەھینا دەولەتێیە کو وێ سەردەستیێ (و تێکلیێن جڤاکییێن کو وێ چێدکە) بپارێزە. ب گۆتنا کرۆپۆتکن، “دەولەمەند باش زانن کو گەر مەکینەیێن دەولەتێ دەڤ ژ پاراستنا وان بەردە، وێ ھێزا وانا ل سەر چینێن کەدکار تاڤلێ ژ ھۆلێ رابە.” [ ئەڤۆلوتۆن ئاند ئەنڤرۆنمەنت ، ر. ٩٨] پاراستنا ملکیەتا تایبەت و راگرتنا سەردەستیا چینایەتی ھەمان تشتن.
دیرۆکناس چارلەس بەارد ژی وھا دبێژە:
“ژ بەر کو ئارمانجا بنگەھینا ھوکوومەتێ، ژ تەنێ چەوساندنا شیدەتا فزیکی وێدەتر، چێکرنا قایدەیێن کو تێکلیێن مالیەتێیێن ئەندامێن جڤاکێ دیار دکەیە، چینێن سەردەستێن کو مافێن وان ب ڤی رەنگی تێنە پاراستن دڤێ ژ ھوکوومەتێ ب دارێ زۆرێ بستینن. قایدەیێن کو ب بەرژەوەندیێن مەزنتر رە ژ بۆ دۆماندنا پێڤاژۆیێن خوەیێن ئابۆری ھەوجە نە، ئان ژی دڤێ ئەو بخوە ئۆرگانێن ھکوومەتێ کۆنترۆل بکن.” [“شیرۆڤەکرنا ئابۆرییا دەستوورا بنگەھین”، کو ژ ھێلا ھۆوارد زنن ڤە ھاتی ڤەگۆتن، ئۆپ. جت. ، ر. ٨٩]
ئەڤ رۆلا دەولەتێ – ژ بۆ پاراستنا کاپیتالیزمێ و ملک، ھێز و دەستھلاتداریا خوەدیێ ملک – ژ ھێلا ئادام سمتھ ڤە ژی ھاتە دیتن:
“[ن] نەوەکھەڤیا بەختەواریێ… د ناڤ مرۆڤان دە دەرەجەک ئۆتۆریتە و بندەستیێ دەستنیشان دکە کو بەرێ نە گەنگاز بوو. ب ڤی رەنگی ھن دەرەجەیەک ژ وێ ھوکوومەتا سڤیل دەستنیشان دکە کو ژ بۆ پاراستنا وێ ب خوە پێدڤییە… [و] ژ بۆ پاراستنا وێ دەستھلاتداری و بندەستیێ، ب تایبەتی زەنگین ئەلەقەدارن کو پشتگریێ بدن وێ نیزاما تشتێن کو ب تەنێ دکارن وان د بندەستیا دەولەمەندیێن خوە دە بپارێزن خوەدیدەرکەتنا ل ملکێن وان، ژ بۆ کو کەسێن خوەدی سەروەت بگھێژن ھەڤ و وان د دەستێ وان دە بپارێزن. ھێزا وییا کو مەرڤێن خوەیێن ژێرین د بندەستیا وان دە بھێلە ئەو جەلەبەک ئەسلزادەیا پچووک پێک تینن، کو خوە ژ بۆ پاراستنا ملک و پشتگریکرنا دەستھلاتداریا سەروەرێ خوەیێ پچووک، ژ بۆ کو بکاربە بەرەڤانیێ ل ملکێ وان بکە و ژ بۆ کو ئەو بکاربە بەرەڤانیێ بکە. پشتگریا دەستھلاتداریا وان بکن. ھکوومەتا سڤیل، ھەیا کو ژ بۆ ئەولەھیا مال و ملکێ ھاتی دامەزراندن، د راستیێ دە ژ بۆ پاراستنا دەولەمەندان ل ھەمبەر بەلەنگازان، ئانیێن کو ھن مال و ملکێن وان ھەنە ل دژییێن کو قەت تونە نە، ھاتی دامەزراندن.” [ دەولەمەندیا نەتەوەیان ، پرتووک ٥، رووپ ٤١٢-٣]
ئەڤ ھەم د تەۆری و ھەم ژی د دیرۆکا دەولەتا مۆدەرن دە خوە ددە دەر. تەۆریسیەنێن دەولەتا لیبەرالێن مینا ژۆھن لۆجکە، ژ پێشخستنا تەۆریا دەولەتێیا کو پاراستنا ملکیەتا تایبەت د دلێ خوە دە ب جھ دکە، تو دودلی نەبوو. ئەڤ پەرسپەکتیف د شۆرەشا ئامەریکی دە خویا بوو. میناکی، گۆتنێن ژۆھن ژای (سەرۆکێ یەکەمێ دادگەھا بلند) ھەیە، ئانگۆ “مرۆڤێن کو خوەدان وەلاتن دڤێ وی ئیدارە بکن.” [ژ ئالیێ نۆام چۆمکسی ڤە ھاتیە ڤەگۆتن، تێگھیشتنا ھێزێ ، ر. ٣١٥] ئەڤ ماکسما باڤێن دامەزرینەرێن “دەمۆکراسیا” ئامەریکی بوو و ژ وێ ھنگێ ڤە بەردەوام کر.
ژ بەر ڤێ یەکێ، ب کورتاسی، دەولەت ناڤگینا کو چینا سەردەست ب رێ ڤە دبەیە. ژ بەر ڤێ یەکێ باکونن:
“دەولەت دەستھلاتداری، سەردەستی و ھێزە، کو ژ ئالیێ چینێن خوەدان ملک و ب ناڤێ رۆناکبیران ڤە ل دژی گرسەیان ھاتیە ئۆرگانیزەکرن… سەردەستیا دەولەتێ… [تەمین دکە] کو چینێن خوەدی ئیمتیاز کو ئەو ب تەنێ تەمسیل دکە.” [ تھە باسج باکونن ، ر. ١٤٠]
ل گۆری پەرگالا ھەیی، ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو دەولەت ژ بەر “ناڤەندیبوونا وێ ، قانوون (ھەر گاڤ ژ ھێلا ھندکاھیەک ڤە د بەرژەوەندیا وێ ھندکاھیێ دە ھاتی نڤیساندن) و دادگەھێن دادوەریێ (ب تایبەتی ژ بۆ پاراستنا وێ ھاتنە دامەزراندن ، “کەلەھا سەرەکەیا سەرمایەیێ پێک تینە”. دەستھلاتداری و سەرمایە).” ژ بەر ڤێ یەکێ ئەو “پەیورا ھەمی ھوکوومەتانە. . . ئەوە کو ب زۆرێ ئیمتیازێن چینێن خوەدان بپارێزن و بدۆمینن.” ژ بەر ڤێ یەکێ، دەما کو “[ئ]د تێکۆشینا د ناڤبەرا فەرد و دەولەتێ دە، ئانارشیزم… فەرد ل دژی دەولەتێ، جڤاکێ ل دژی دەستھلاتداریا کو زۆردەستی دکە، دگرە”، ئانارشیست باش دزانن کو دەولەت نە ل سەر جڤاکێ، ژ چینێن کو وێ پێک تینن، سەربخوە نە. [کرۆپۆتکن، ئانارشیزم ، ر. ١٤٩-٥٠، ر. ٢١٤ و رووپ ١٩٢-٣]
د ئەنجامێ دە ئانارشیست ڤێ فکرێ رەد دکن کو رۆلا دەولەتێ تەنێ تەمسیلکرنا بەرژەوەندییێن گەل ئان ژی “نەتەوە”یە. ژ بەر کو “دەمۆکراسی ژ بەر کو ھلبەرین، مالی و بازرگانی – و پێ رە، پێڤاژۆیێن سیاسییێن جڤاکێ ژی – د بن کۆنترۆلا عکۆمکرنا ھێزا تایبەتع دە نە، دەمۆکراسی ھێمانەک ڤالایە. بەرژەوەندیێن نەتەوەیییێن کو ل سەر جڤاکان سەردەستن، د بن ڤان شەرت و مەرجان دە تەنێ دکارە ببە ئالیکار. [نۆام چۆمسکی، رادجال پرۆرتەس ، ر. ٥٢] وەکی کو ئەم د بەشا د.٦ دە نیقاش دکن ، نەتەوەپەروەری ھەر گاڤ بەرژەوەندییێن ئەلیتان نیشان ددە، نەیێن کو نەتەوەیەکێ پێک تینن و، ژ بەر ڤێ یەکێ، ئانارشیست ڤێ تێگینێ ژ خەینی خەلەتیەکێ (ئانگۆ بکارانینا ئەڤینداریا ل جھێ کو ھوون لێ دکن) رەد دکن. بژی ژ بۆ ئارمانج و ھێزا چینا سەردەست بێتر).
ب راستی، بەشەک ژ رۆلا دەولەتێیا وەکی پارێزڤانێ ئەلیتا دەستھلاتدار ئەوە کو د قادا ناڤنەتەوەیی دە، پاراستنا بەرژەوەندیێن “نەتەوەیی” (ئانگۆ ئەلیت) ل دژی ئەلیتێن نەتەوەیێن دن بکە. ژ بەر ڤێ یەکێ ئەم دبینن کو ل ئمف و بانکا جیھانی، نەتەوە ژ ھێلا وەزیران ڤە تێنە تەمسیل کرن کو “ژ نێز ڤە ب پێکھاتەیێن تایبەتییێن د ناڤ وەلاتێن خوە دە تێکلدارن. وەزیرێن بازرگانیێ فکارێن جڤاتا کارسازیێ نیشان ددن” دەما کو “وەزیرێن دارایی و رێڤەبەرێن بانکا ناڤەندی ژ نێز ڤە نە. ئەو ب جڤاکا دارایی ڤە گرێدایی نە، و پشتی ھەیاما خوەیا د کارووبارێ دە، ئەو جیھان ب چاڤێ جڤاکا دارایی دبینن. نە ئەجێبە، “بریارێن ھەر سازی ب خوەزایی پەرسپەکتیف و بەرژەوەندییێن کەسێن کو بریاران دگرن نیشان ددە” و ژ بەر ڤێ یەکێ “سیاسەتێن سازیێن ئابۆرییێن ناڤنەتەوەیی پر جاران ب بەرژەوەندییێن بازرگانی و دارایییێن کەسێن ل وەلاتێن پیشەسازییێن پێشکەفتی رە تێکلدارن.” .” [ژۆسەپھ ستگلتز، گلۆبالیزاسیۆن و نەرازیبوونێن وێ ، رووپەل ١٩-٢٠]
ئەڤ یەک، دڤێ وەرە دەستنیشانکرن، د دەولەتا ب ناڤێ دەمۆکراتیک دە ناگوھەرە. لێ ل ڤر ئەرکا دەولەتێیا بنگەھین ب روویێ “دەمۆکراتیک”یێ پەرگالا ھلبژارتنێیا تەمسیلی ڤە تێ نخوماندن، کو ب رێیا وێ خویا دکە کو گەل بخوە خوە برێڤە دبە. ژ بەر ڤێ یەکێ باکونن دنڤیسە کو دەولەتا نووژەن “دو شەرتێن کو ژ بۆ گەشبوونا ئابۆریا کاپیتالیست ھەوجە نە د ناڤا خوە دە یەک دکە: مەرکەزیبوونا دەولەتێ و ب راستی ژی بندەستکرنا… گەل… ژ ھندکاییێ رە کو قاشۆ نوونەرتیا وێ دکە، لێ ب راستی ژی وێ برێڤە دبە.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ٢١٠] ئەڤ چاوا تێ بدەستخستن د بەشا ب.٢.٣ دە تێ نیقاش کرن .
وەرگەرا ماکینە
بەشا – ئانارشیزم چیە؟
پێشکێش
ئا.١ ئانارشیزم چیە؟
ئا.١.١ واتەیا “ئانارشی” چیە؟
ئا.١.٢ واتەیا “ئانارشیزم” چیە؟
ئا.١.٣ چما ژ ئانارشیزمێ رە سۆسیالیزما ئازادیخواز ژی تێ گۆتن؟
ئا.١.٤ ما ئانارشیست سۆسیالیستن؟
ئا.١.٥ ئانارشیزم ژ کو تێ؟
ئا.٢ ئانارشیزم ژ بۆ چ رادوەستە؟
ئا.٢.١ ئەساسێ ئانارشیزمێ چیە؟
ئا.٢.٢ چما ئانارشیست گرینگیێ ددن ئازادیێ؟
ئا.٢.٣ گەلۆ ئانارشیست ئالیگرێ رێخستنێ نە؟
ئا.٢.٤ گەلۆ ئانارشیست ئالیگرێ ئازادیا “موتلەق”ن؟
ئا.٢.٥ چما ئانارشیست ئالیگرێ وەکھەڤیێ نە؟
ئا.٢.٦ چما ھەڤگرتن ژ ئانارشیستان رە گرینگە؟
ئا.٢.٧ چما ئانارشیست ژ بۆ خوە-رزگاریێ نیقاشان دکن؟
ئا.٢.٨ ما بێیی دژبەریا ھیەرارشیێ مەرڤ دکارە ئانارشیست بە؟
ئا.٢.٩ ئانارشیست جڤاکەک چاوا دخوازن؟
ئا.٢.١٠ راکرنا ھیەرارشیێ وێ چ بگھێژە چ واتەیێ؟
ئا.٢.١١ چما پرانیا ئانارشیستان پشتگریا دەمۆکراسیا راستەراست دکن؟
ئا.٢.١٢ گەلۆ لھەڤھاتن ئالتەرناتیفەک ژ بۆ دەمۆکراسیا راستەراستە؟
ئا.٢.١٣ ئانارشیست فەردپەرەستن ئان کۆلەکتیڤیستن؟
ئا.٢.١٤ چما دلخوازی نە بەسە؟
ئا.٢.١٥ د دەربارێ خوەزایا مرۆڤ دە چ؟
ئا.٢.١٦ ما ئانارشیزم ژ بۆ خەباتێ ژ مرۆڤێن “کامل” ھەوجە دکە؟
ئا.٢.١٧ ما پرانیا مرۆڤان ئەو قاس گێژ نە کو جڤاکەک ئازاد کار بکە؟
ئا.٢.١٨ ئانارشیست پشتگرییا تەرۆرێ دکن؟
ئا.٢.١٩ ئانارشیست خوەدی کیژان نێرینێن ئەخلاقی نە؟
ئا.٢.٢٠ چما پرانیا ئانارشیستان ئاتەیستن؟
ئا.٣ چ جورەیێن ئانارشیزمێ ھەنە؟
ئا.٣.١ جووداھیا د ناڤبەرا ئانارشیستێن فەردپەرەست و جڤاکی دە چ نە؟
ئا.٣.٢ گەلۆ جورەیێن جودایێن ئانارشیزما جڤاکی ھەنە؟
ئا.٣.٣ چ جورەیێن ئانارشیزما کەسک ھەنە؟
ئا.٣.٤ ما ئانارشیزم پاسیفیستە؟
ئا.٣.٥ ئانارچا-فەمینیزم چیە؟
ئا.٣.٦ ئانارشیزما چاندی چیە؟
ئا.٣.٧ ئانارشیستێن ئۆلی ھەنە؟ئا.٣.٨ “ئانارشیزما بێ رەنگدێر”
چیە ؟
ئا.٣.٩ ئانارکۆ-پرمیتیڤیزم چیە؟
ئا.٤ رامانوەرێن ئانارشیستێن سەرەکە کی نە؟
ئا.٤.١ ما رامانوەرێن نێزیکی ئانارشیزمێ ھەنە؟
ئا.٤.٢ ما رامانوەرێن لیبەرال نێزی ئانارشیزمێ نە؟
ئا.٤.٣ ما رامانوەرێن سۆسیالیستێن نێزیکی ئانارشیزمێ ھەنە؟
ئا.٤.٤ ما رامانوەرێن مارکسیست نێزی ئانارشیزمێ نە؟
ئا.٥ چەند میناکێن “ئانارشیا د چالاکیێ” دە چ نە؟
ئا.٥.١ کۆمونا پاریسێ.
ئا.٥.٢ شەھیدێن ھایمارکەت.
ئا.٥.٣ ئاڤاکرنا سەندیکایێن سەندیکالیست.
ئا.٥.٤ ئانارشیست د شۆرەشا رووسیایێ دە.
ئا.٥.٥ ئانارشیستێن د داگرکەرێن کارگەھا ئیتالی دە.
ئا.٥.٦ ئانارشیزم و شۆرەشا سپانی.
ئا.٥.٧ سەرھلدانا گولان-ھەزیرانێ ل فرانسا، ١٩٦٨.
www.facebook.com/anarkistan.net ***** sekoy-anarkistani-kurdiy-zman@riseup.net ***** https://i-f-a.org
Anarkistan ئەنارشیستان 