ئەرشیفەکانى تاگ: ئازادی ئازادیخواز ئازادیخوازی ئازادیخوازان کۆمەڵ ، کۆمەڵگە، ئازادی، یەکسانی، بەڕێوەبەری، ئانارشی، ئەنارکی

ب.٤ کاپیتالیزم چاوا باندۆرێ ل ئازادیێ دکە؟

وەرگەرا ماکینە

تایبەتمەندی ژ گەلەک ئالیان ڤە مینا رەنگەکی تایبەتا دەولەتێیە. خوەدی دیار دکە کو چ دقەومە د ناڤ دەڤەرا کو ئەو “خوەدی”یە و ژ بەر ڤێ یەکێ یەکدەستداریا دەستھلاتداریێ ل سەر وێ دکە. دەما کو ئیکتیدار ل سەر نەفسێ وەرە کرن چاڤکانیا ئازادیێیە، لێ د بن کاپیتالیزمێ دە چاڤکانیا دەستھلاتداریا ب زۆرێیە. وەکی کو بۆب بلاجک د تھە ئابۆلتۆن ئۆف وۆرک دە دەستنیشان دکە :
“لیبەرال و موھافەزەکار و ئازادیخوازێن کو گازنان ژ تۆتالیتاریزمێ دکن، فێلباز و دوروو نە… ھوون د کارگەھەک ئان کارگەھەکێ دە ھەمان ھیەرارشیێ و دیسیپلینێ دبینن کو ھوون ل زندانەک ئان کەشیشخانەیەکێ دکن… کارکەر کارەکی نیڤدەمە. خولام دبێژە کەنگێ دەرکەڤە، و د ڤێ ناڤبەرێ دە چ بکی، ئەو ئازادە کو بگھیژە ئاستا ھەری نزم مینا وێ، کنجێن کو ھوون ل خوە دکن ئان ژی چەند جاران ھوون دچن سەرشۆکێ، ئەو دکارە وە ژ بەر ھەر سەدەمەکێ ژ کار دەرخە، ئان ژی بێ سەدەم، ئەو ژ وە رە سیخوریێ دکە، ئەو ل سەر ھەر کارمەندەک دۆسیایەکێ بەرھەڤ دکە. ئاخافتنا پاشڤەروو ژێ رە تێ گۆتن، مینا کو کارکەرەک زارۆکەک نەباش بە، و ئەو نە تەنێ وە ژ کار دەردخە، ژ بۆ تەزمیناتا بەتالیێ ژی وە ژ کار دوور دخە پرانیا ژنان و پرانیا مێران ب دەھان سالان، ژ بۆ پرانیا تەمەنێن وان. ژ بۆ ھن ئارمانجان نە زێدە خاپاندنە کو مەرڤ ژ پەرگالا خوە رە ببێژە دەمۆکراسی ئان کاپیتالیزم ئان – ھین چێتر – ئیندوستریالیزم، لێ ناڤێن وێیێن راستین فاشیزما فابریکەیێ و ئۆلیگارشیا ئۆفیسێیە. ھەر کەسێ کو دبێژە ئەڤ مرۆڤ عازاد ئنع دەرەوان دکە ئان ژی ئەھمەقە . ”
ل ھەمبەری ڤێ یەکێ، پارێزڤانێن کاپیتالیزمێ ب گەلەمپەری تشتەک ل سەر خەتا “بازارەک ئازادە و ھەکە ھوون ژێ ھەز ناکن، کارەکی دن ببینن” دبێژن. بێ گومان، د ڤێ بەرسڤێ دە گەلەک پرسگرێک ھەنە.یا ھەری ئەشکەرە ئەڤە کو کاپیتالیزم نە “بازارا ئازاد”ە و نە ژی بوویە. وەکە کو مە د بەشا ب.٢ دە ژی دیار کر ، رۆلەکە سەرەکەیا دەولەتێ پاراستنا بەرژەوەندیێن چینا کاپیتالیست بوویە و ژ بەر ڤێ یەکێ ژی جار ب جار دەستوەردان کریە دا کو بازارێ ل سەر بەرژەوەندیا پاترۆنان خەرا بکە. ژ بەر ڤێ یەکێ، ژ مە رە ئاگاھدار بکن کو کاپیتالیزم تشتەکە کو ئەو جاری نەبوویە کو ژ رەخنەگریێ بپارێزە، نەباوەرە.
لێبەلێ، د بەرسڤێ دە پرسگرێکەک دنا بنگەھین ھەیە، ئەوە کو تێ تەخمین کرن کو زولم رەنگەک پەژراندییا تێکلیا مرۆڤییە. ژ بۆ کو ھوون ببێژن ڤەبژارکا وە ئەڤە کو ھوون ڤی سەرکارێ خوە تەھەممول بکن ئان ل یەکی دن بگەرن (ھێڤیدارم کو لیبەرالترە) یەک کێماسیەک بێکێماسییا تێگھیشتنا ئازادی چیە پێشنیار دکە. ئازادی نە دەرفەتا بژارتنا سەردەستە، ئۆتۆنۆمیبوونا ل سەر خوەیە. تشتێ کو ئیدەۆلۆژیا کاپیتالیست ب دەست خستیە ئەوە کو شیانا بژارتنا سەردەست ب ئازادیێ رە تەڤلھەڤ بکە، کو رازیبوون وەکھەڤیا ئازادیێیە — بێیی کو شەرت و مەرجێن ئۆبژەکتیفێن کو بژارتنێن تێنە چێکرن ئان ژی جەوھەرێ تێکلیێن جڤاکییێن ڤان ھلبژارتنان چێدکن.
دەما کو ئەم د بەشا ب.٤.٣ دە ڤەگەرن سەر ڤێ ئارگومانا خوە ، نھا چەند گۆتن گونجاو خویا دکن. ژ بۆ کو ئەم ببینن کا چما بەرتەکا کاپیتالیست ژ خالێ دوور دکەڤە، تەنێ ھەوجەیە کو ئەم نیقاشێ ژ رەژیما ئابۆری ڤەگوھەریننیا سیاسی. ئەم سیستەمەکە دەولەتێن دیکتاتۆرێن ل گراڤەکێ بھەسبینن. ھەر رەژیم مۆنارشییەک (ئانگۆ دیکتاتۆری)یە. پادیشاھێ ھەر وەلاتەکی بریار ددە کو بندەستێن وی چ بکن، ب کێ رە تێکلی داینن و ژ بلی ڤێ، فێکیێ کەدا وان د بەردێلا خوارن، جل و بەرگ و ستارگەھێ دە ھەر چەند دەمژمێران رۆژێ بخوازە (پادیشاھ ب جۆمەردییە و دەستوورێ ددە بندەستێن خوە. ئێڤار و داویا ھەفتەیێ ھنەک دەم ژ خوە رە). ھن پادیشاھ ژی بریار ددن کو بندەستێن وان وێ چ ل خوە بکن و ئەوێ چاوا سلاڤان بدن ھەڤوەلاتیێن خوە. کێم کەس دکارن ببێژن کویێن کو د بن ئارانژمانێن وەھا دە نە بەلاشن.
ناھا، ھەکە ئەم شەرتێ لێ زێدە بکن کو ھەر وەلاتەک ئازادە کو ژ پادیشاھیا خوە دەرکەڤە لێ تەنێ ھەکە پادیشاھەک دن رێ بدە وان بەشداری رەژیما وی ببە، گەلۆ ئەو وێ بێتر ئازاد دکە؟ ب ھندک، لێ نە پر. مژارێن کو بژارتنەکە وانا بسینۆر ھەیە کو کی دکارە وان برێڤە ببە، لێ جەوھەرێ رەژیما کو د بن دە نە ناگوھەرە. تشتێ کو ئەم ل بەندێ نە کو بقەومە ئەڤە کو ئەو مژارێن کو ژێھاتیبوونا وان تێ خوەستن دێ ژیێن دن چێتر، لیبەرالتر، شەرت و مەرجێن (ھەتا کو ئەو داخوازن) ببن. ژ بۆ پرانیێ شەرت و مەرجێن کو ئەو نەچارن قەبوول بکن دێ وەکی بەرێ خراب بن و ب ھێسانی وەرن گوھەرتن. لێبەلێ، ھەر دو کۆمێن مژاران ھین ژی د بن سەروەریا ئۆتۆکراتیکا پادیشاھان دە نە. ھەر دو ژی نە ئازادن، لێ ئەندامێن یەک کۆمێ ژیێن دن رەژیمەک لیبەرالترن، کو گرێدایی دلخوازێن ئۆتۆکراتان و ھەوجەداریا وان ب کەدێیە.
ئەشکەرەیە کو ئەڤ جەرباندنا رامانێ ئاوایێ خەباتا کاپیتالیزمێ نیشان ددە. نە ئەجێبە کو ئانارشیستان گلیێ پرۆودھۆن دوبارە کرنە کو “کۆمەلێن مەیێن کاپیتالیستێن مەزن ب روھێ فەۆدالیزما بازرگانی و پیشەسازی ھاتنە ئۆرگانیزەکرن.” [ نڤیسێن ھلبژارتییێن پەڕە-ژۆسەپھ پرۆودھۆن ، ر. ٧٢] ب ئاوایەکی ئیرۆنیکی، ل شوونا کو ئیدایا ئانارشیست ئینکار بکن، پارێزڤانێن کاپیتالیزمێ ھەول دان کو مە قانھ بکن کو رەژیمەک وەھا ئازادییا خوەروویە. لێ دیسا ژی جەوھەرێ دەولەتپارێزییێ ملکیەتا تایبەت دکارە د خەباتێن (راستگرێن) “لبەرتاران” (ئانگۆ لیبەرال “کلاسیک”) دە کو توندووتووژیێن کاپیتالیزما لاسسەز-فارە تەمسیل دکن دە وەرە دیتن:
“[ئەز] ھەکە مرۆڤ دەست ب باژارۆکەک تایبەت بکە، ل سەر ئاخا کو بدەستخستنا وی شەرتێ لۆجکەان [نەخوەدیدەرخستنێ] بنپێ ناکە و ناکە، کەسێن کو ھلبژارتبوون کو بچن ور ئان پاشێ ل ور بمینن، مافێ وان تونە کو ببێژن کا چاوا باژار دھاتە برێڤەبرن، ھەیا کو ب رێگەزێن بریارا باژارێ کو خوەدێگراڤی ئاڤا کربوو، ژ وان رە نەیێ دایین.” [رۆبەرت نۆزجک، ئانارچی، ستاتە ئاند ئوتۆپا ، ر. ٢٧٠]
ئەڤ فەۆدالیزما دلدارە، نە تشتەکی دنە. و، ب راستی، ئەو بوو. باژارێن ب ڤی رەنگییێن تایبەت ھەبوون، نەمازە باژارێن پارگیدانیێن ناڤدارێن دیرۆکا دەولەتێن یەکبوویی. ھۆوارد زنن شەرت و مەرجێن “باژارێن تایبەت”ێن ل زەڤیێن کانێن کۆلۆرادۆیێ کورت دکە:
“ھەر کامپەکە مادەنێ سەردەستیەکە فەۆدال بوو، ب شیرکەتا خوەدێ و ئاخا بوو. ل ھەر کامپەکێ مارەشالەک، ئەفسەرێ قانوونێیێ کو ژ ئالیێ شیرکەتێ ڤە دھات دایین ھەبوو. عقانوونع رێزکێن شیرکەتێ بوون. قەدەخە ھاتن دانین، خەریبێن عگومانبارع دەستوور نەدان کو بچن مالان، دکانا پارگیدانیێ ل سەر مالێن کو ل کامپێ دفرۆشن یەکدەستدار بوو ئەڤ تێ ڤێ واتەیێ کو دەستھلاتداریا کارووبارێن کانزایێیێن کۆلۆردۆیێ ب راستی سەروەر بوو. [ تھە جۆلۆرادۆ جۆال سترکە، ١٩١٣-١٤ ، رووپەل ٩-١١]
نەخاسم دەما کو کارکەران ل دژی ڤێ زلمێ سەری ھلدان، ژ مالێن خوە ھاتن دەرخستن و ھێزێن ھقووقییێن تایبەت د تەپەسەرکرنا چالاکگەران دە پر ب باندۆر بوون: “د داویا گرەڤێ دە پرانیا کوشتی و برینداران کارکەرێن مادەنێ و مالباتێن وان بوون. ” گرەڤ د دەمەک کورت دە تایبەتمەندیێن شەر گرت، ب شەرێن د ناڤبەرا داربەکاران و پشتگرێن وان و چەتەیێن پارگیدانی دە. ھێژایی گۆتنێیە، دەما کو پاراستنا نەتەوەیی ھات شاندن ژ بۆ “سازکرنا نیزامێ”، “مینەرێن مادەنێ، کو د پێنج ھەفتەیێن ئەولێن گرەڤێ دە ب تشتێ کو وان وەکی سەروەریا تەرۆرێ د دەستێن پاسەوانێن تایبەت دە دھەسبینن، … ل بەندێ بوون ” ھاتنا وان. ” وان نزانبوو کو والی ڤان لەشکەران دشینە د بن زەختا ئۆپەراتۆرێن مایینان دە.” ب راستی، بانک و پارگیدانیان دەین دانە دەولەتێ دا کو ژ بۆ ملیسان بدە. ئەڤ ھۆڤێن شرکەتێ بوون، کو جل و بەرگێن میلیسێن دەولەتێ ل خوە کربوون،یێن کو ژن و زارۆک د کۆمکوژیا لودلۆوێیا نامووسێیا ٢٠ێ ئاڤرێل، ١٩١٤ دە قەتل کرن. [ ئۆپ. جت. ، ر. ٢٢، ر. ٢٥، ر. ٣٥]
بێیی ئیرۆنیەک ئەدیتۆریا نەو یۆرک تمەس گۆت کو “ملیس ب قاسی قانوونێ بێشەخسی و بێالی بوو.” پارگیدانی بخوە ئڤی لێ ( “باڤێ تێکلیێن گەلەمپەری ل دەولەتێن یەکبوویی” ) کر کو پشتی قرکرنێ رایا گشتی بگوھەزینە. پر گرینگە، لێ رێزەک بەلاڤۆکێن ب ناڤێ “راستیێن تێکۆشینا ل جۆلۆرادۆ ژ بۆ ئازادیا پیشەسازیێ” ئامادە کر. سەرۆکێ شرکەتێ (رۆجکەفەڵەر) تەپەسەرکرنا خوەیا ل دژی گرەڤێ وەک دەربەیەک ژ بۆ ئازادیا کارکەران، ژ بۆ “پاراستنا مافێ کارکەرانا خەباتێ” نیشان دا. [ژ ھێلا زنن ڤە ھاتی ڤەگۆتن، ئۆپ. جت. ، ر. ٤٤، رووپ. ٥١ و رووپ. ٥٠] ژ بەر کو کاپیتالیزم تەشەیێ ئازادیێیە.
بێ گومان، مەرڤ دکارە ئیدا بکە کو “ھێزێن بازارێ” دێ ببە سەدەم کو خوەدیێن ھەری لیبەرال ببنیێن ھەری سەرکەتی، لێ ئاخایەکی خوەش ھین ژی سەروەرە (و، بێ گومان، کاپیتالیزم وێ دەمێ ژ ئیرۆ “بازارا ئازاد”تر بوو، پێشنیار دکە. کو ئەڤ تەنێ رامانەک دلخوازە). ژ بۆ کو تۆلستۆی تەواندیە، “کاپیتالیستێ لیبەرال مینا خوەدیێ کەرێ دلۆڤانە. ئەوێ ژ بۆ کەرێ ھەر تشتی بکە — لێ خەم بکە، بدە خوارن، بشۆ. ژ بلی کو ژ پشتا خوە ڤەقەتە!” و وەک کو بۆب بلاجک دەستنیشان دکە، “ھن کەس فەرمانان ددن ویێن دن گوھ ددن وان: ئەڤ ئەسلێ کۆلەتیێیە… لێ ئازادی ژ مافێ گوھەرتنا ئاخایان بێتر تێ واتەیا.” [ تھە لبەرتاران ئاس جۆنسەرڤاتڤە ، تھە ئابۆلتۆن ئۆف وۆرک ئاند ئۆتھەر ئارتجلەس ، ر. ١٤٧] کو ئالیگرێن کاپیتالیزمێ ب گەلەمپەری ئیدیا دکن کو ئەڤ “مافێ” گوھەزتنا سەردەستان جەوھەرا “ئازادی”یە ، ئیدیایەک ئەشکەرەیا تێگینا کاپیتالیستا “ئازادی”یە.
ھێژایی گۆتنێیە کو ئۆتۆریتەریزما کاپیتالیزمێ تەنێ ل جھێ کار نامینە. کاپیتالیست ب رێیا دەولەتێ، دخوازن ھێزا خوە د ناڤا جڤاکێ دە ب گشتی خورت بکن. سەرمایەدار دەما کو دەولەت ل گۆری بەرژەوەندیێن وان تەڤدگەرە و دەما دەستەکێ ددە دەستھلاتداری و ھێزا وان بانگ ل دەولەتێ دکن و پشتگریێ ددن وان . د ناڤبەرا دەولەت و سەرمایەیێ دە ھەر “ناکۆکیەکە” ئەشکەرە دشبە دو چەتە کو ل سەر داھاتێن دزیێ شەر دکن: ئەوێ ل سەر تالان و ھێزا کێ زێدەتر د ناڤ چەتەیان دە بقەورینن، لێ ژ بۆ کو مال و ملکێ خوە ب دەست بخن و پاراستنا “مال و ملکێ خوە” بکن، ژ ھەڤ رە لازمن. “ل دژییێن کو ئەو ژ وان دزین.
بەلێ، بەرەڤاژی شرکەتەکێ، دەولەتا دەمۆکراتیک دکارە ژ ھێلا ھەموەلاتیێن خوە ڤە وەرە باندۆر کرن،یێن کو دکارن ب ئاوایێن کو (ھەتا رادەیەکێ) ھێزا ئەلیتا سەردەست بھێلن کو ژ ھێزا خوە “ب تەنێ بھێلن” تەڤبگەرن. د ئەنجامێ دە، دەولەمەند ژ ئالیێن دەمۆکراتیکێن دەولەتێ و ھەموەلاتیێن وێیێن ئاسایی نەفرەت دکن، وەکی خەتەرەیێن پۆتانسیەلێن ل سەر دەستھلاتداریا وان. ئەڤ “پرسگرێک” ژ ھێلا ئالەخس دە تۆجقوەڤڵە ڤە د دەستپێکا سەدسالا ١٩-ئان دە ئامەریکی ھاتە دەستنیشان کرن:
“ب ھێسانی تێ فێھمکرن کو ئەندامێن دەولەمەندێن جڤاکێ دلگرانیا سازیێن دەمۆکراتیکێن وەلاتێ خوە دکن. گەل د ھەمان دەمێ دە جھێ رەزیل و ترسا وانە.”
ئەڤ ترس نەگوھەری، نە ژی بچووکخستنا رامانێن دەمۆکراتیک. ب گۆتنا یەک رێڤەبرێ پارگیدانیا دەولەتێن یەکبوویی، “یەک زلام، یەک دەنگ دێ ببە سەدەما تێکچوونا داوییا دەمۆکراسیێیا کو ئەم پێ دزانن.” [ل. سلک و د. ڤۆگەل، ئەتھجس ئاند پرۆفتس: تھە جرسس ئۆف جۆنفدەنجەن ئامەرجان بوسنەسس ، ر. ١٨٩ف]
ئەڤ بچووکخستنا دەمۆکراسیێ نایێ وێ واتەیێ کو کاپیتالیست ئانتی -دەولەتن. دوور ژ وێ. وەکە کو بەرێ ژی ھات دیارکرن، کاپیتالیست ب دەولەتێ ڤە گرێدایی نە. لەورە “لیبەرالیزما [کلاسیک]، د تەۆرییێ دە جەلەبەک ئانارشییەکە بێ سۆسیالیزمە، و ژ بەر ڤێ یەکێ ب تەنێ دەرەوە، ژ بەر کو ئازادی بێیی وەکھەڤییێ نە مومکنە… رەخنەیا لیبەرالان کو راستەراست ل ھوکوومەتێ دکە، تەنێ ئەوە کو ئەو دخوازن ھندەک ژێ بێپار بکن. فۆنکسییۆنێن وێ و بانگ ل سەرمایەداران بکن کو د ناڤ خوە دە شەر بکن، لێ ئەو نکارە ئێریشی فۆنکسیۆنێن تەپەسەرکرنێیێن کو ئەساسێ وێ نە: ژ بەر کو بێیی جەندرمە خوەدیێ ملک نکاریبوویا ھەبە.” [ئەڕجۆ مالاتەستا، ئانارچی ، ر. ٤٧]
مە د بەشا ب.٢ دە بەھسا دەولەت و چاوانیا کۆنترۆلکرنا ئەلیتا دەستھلاتدار کریە و ئەمێ ل ڤر نەکن. نە ژی ئەمێ ل سەر ئاوایێن کو ئەلیت وێ دەولەتێ بکار تینە ژ بۆ سەپاندنا ملکێ تایبەت (ل بەشا ب.٣ بنێرە ) ئان ژی دەولەتێ ژ بۆ دەستوەردانا جڤاکێ بکار تینە (ل بەشا د.١ بنێرە ) نیقاش بکن. بەلێ، مایییا ڤێ بەشێ دێ نیقاش بکە کا کاپیتالیزم چاوا باندۆرێ ل ئازادی و خوەسەریێ دکە و چما لێبۆرینێن ستانداردێن پارێزڤانێن کاپیتالیزمێ تێک دچن.

پێشانگەی کتێبی ئەنارکیستی ڕیگا – نمایشگاه کتاب آنارشیست ریگا – معرض ريغا للكتب الأناركي – Fûara Pirtûkan a Anarşîst a Rigayê – Riga Anarchist bookfair

Kurdish-sorani

[وەرگێڕانی ماشینی]

پێشانگەی کتێبی ئەنارکیستی ڕیگا
بانگەوازی کراوە بۆ پێشانگای کتێبی ئەنارکیستی ڕیگا ٢٠٢٥!
ئێمە کۆمەڵێک خوێندکار و چالاکوان و تەنها کەسانی بێباکین کە بنکەکەی لە شاری ڕیگا لە لاتڤیایە و لە ژێر بیرۆکەکانی دژە سەرمایەداری و ئەنارکۆ-کۆلێکتیڤیزم و بیرۆکە چەپە ئازادیخوازەکانی دیکەدا یەکگرتووین. لە ساڵی ٢٠٢٤ بۆ یەکەمجار کۆبووینەوە بۆ وەڵامدانەوەی بەرزبوونەوەی کۆنەپەرستی و نیولیبرالیزمی جیهان و وڵاتەکەمان بە تایبەتی بە ڕێکخستنی پێشانگای کتێبی ئەنارکیستی لە شارەکەماندا. ئەوەی سەرەتا وەک بۆنەیەکی بچووکی بێگەرد دەستی پێکرد، گۆڕا بۆ فێستیڤاڵێکی سێ ڕۆژە کە ٤ شوێن و سەردانکەر و بەشداربووان لە ١٠ وڵاتی جیاوازەوە، میوزیکێکی ڕاستەوخۆ و گفتوگۆ و وتار و وۆرک شۆپەکانی تێدابوو. دوای ئەوەی پشتگیرییەکی باوەڕپێنەکراومان وەرگرت، پلانمان نییە بوەستین و لە ساڵی ٢٠٢٥دا بەردەوامین لەگەڵ پێشانگای کتێب!

بانگهێشتی هەموو بڵاوکەرەوە ئەنارکیست/ئازادیخواز و سۆسیالیستەکان دەکەین بۆ پێشکەشکردن و فرۆشتنی کتێب و گۆڤار و ڕۆژنامە و کارتۆن و هتد و هەموو ئەوانەی ئارەزووی ئەوە دەکەن کۆتایی هەفتە لەگەڵ ئێمە بەسەر بەرن، بەشداری لە گفتوگۆ و سیمینارەکاندا بکەن. چالاکییەکە کراوەیە بۆ ئەوەی هەمووان ئامادەبن بەبێ ئەوەی پێشوەخت ناوی خۆیان تۆمار بکەن. وردەکارییەکانی بەرنامەکە دواتر دێت.

ئەگەر دەتەوێت چاپکراوەکەت بفرۆشیت/پێشکەشی بکەیت، وتارێک، گفتوگۆیەک، نمایشێک یان پێشکەشکردنێک ئەنجام بدەیت، تکایە، بۆ ئەم ئیمەیڵەی خوارەوە بنووسە. ژمارەیەکی سنووردار لە خشتە و کاتەکانمان هەیە، پێشوەختە داوای بکەن.

بۆ rigaanarchistbookfair@protonmail.com بنووسە
دوا وادە 01.04.2025 یە.

پێشانگاکە لە ٢٣-٢٥ی ئایاری ٢٠٢٥ لە شاری ڕیگا لە لاتڤیا بەڕێوەدەچێت.

لەمەش زیاتر زانیاری وردترمان داناوە کە بانگهێشتت دەکەین بۆ خوێندنەوە ئەگەر پلانت هەیە بەشداری لە پێشانگای کتێب بکەیت!

دەربارەی ئێمە
کەشوهەوای سیاسی زیاتر و زیاتر پڕ دەبێت لە نائومێدی و نامۆبوون. خەڵک هەست بە کەمی دەسەڵاتی تەواو دەکەن بەسەر دەوڵەت و کۆمپانیا بێ لێپرسینەوەکان و بەم شێوەیە بەدوای وەڵامی ئاساندا دەگەڕێن کە لەلایەن نیولیبراڵەکان و ڕاستڕەوە توندڕەوەکانەوە پێشکەش دەکرێن. لەم کاتەدا زۆر گرنگە کە زەبری هێز لەدەست نەدەیت و هیوا دروست بکەیت، بە ڕێکخستنی چالاکانە و پەروەردەکردنی خۆت و خەڵکی دەوروبەر. گوتاری چەپ هێشتا تا ڕادەیەکی زۆر لە وڵاتەکەماندا نییە، بەڵام ئێمە بەردەوامین لە بنیاتنانی و دەبینین خەڵکی هاوسۆزی زیاتر و زیاتر بەشداری دەکەن. لە ساڵی ٢٠٢٤ دواجار ناوەندێکی کۆمەڵایەتی سیاسیی چەپی ئۆتۆنۆمی “مایزنیکا”مان کردەوە، کە تێیدا گفتوگۆی سیاسی ئەنجام دەدەین و شێوازی ڕێکخستنی دیموکراسی پراکتیزە دەکەین.

ئێمە لە ساتێکی مێژووییدا بەردەوام دەبین لە ژیان، لە کاتێکدا چالاکانە بۆشایی سیاسی باڵی چەپ پڕ دەکەینەوە. ئامانجی پێشانگاکە هێشتا بنیاتنانی تۆڕی هاوکاریی هاوبەشی نێودەوڵەتی، دیدار، هاوکاری، گوێگرتن و هاوبەشکردنی زانیاری و دیدگا لەگەڵ زۆرێک لە هەڤاڵانی سەرتاسەری یەکێتی ئەوروپا و دەرەوەی ئەو وڵاتە، هەروەها نیشاندانی خەڵکی لاتڤیا کە شێوازی تری بیرکردنەوە و ژیان و هاوکاریکردن هەیە. ئەمە بانگەوازێکی کراوەیە بۆ وانەبێژان، کتێبفرۆشان، نووسەران، دەرهێنەران، هونەرمەندان و چالاکوانان کە لە مانگی ئایاری ٢٠٢٤ بێنە ڕیگا و بەشداری پێشانگاکە بکەن، سەردانکەرانی پێشانگاکە باسی کارەکانیان/ڕێکخراوەکانیان بکەن و هاوکاری بکەن لە بڵاوبوونەوەی تیۆری سیاسی ڕەخنەگرانە و کردەی ڕاستەوخۆ لە لاتڤیا.

یارمەتیدەرمان بن بۆ دۆزینەوەی کەس و زانیاری زیاتر
ئێمە هەر یارمەتیەک یان زانیارییەک و هەروەها پەیوەندییەکانی ڕێکخراوەکانی تر، دابەشکەرانی کتێبی چەپ لە سەرانسەری یەکێتی ئەوروپا و دەرەوەی ئەوروپا کە دەتوانن ئارەزووی بەشداریکردن یان یارمەتیدانمان بکەن بە ئامۆژگاری بەرز دەنرخێنین.

هەروەها ئێمە پێزانینمان بۆ وتار و یان یارمەتیدان لە توێژینەوە / کەرەستە لەسەر ئەم بابەتانەی خوارەوە:
-ڕێکخراوەکانی بنەڕەتی و کردەی ڕاستەوخۆ.
-پەروەردەی هاوبەش و مشتومڕی کراوە و میانڕەوی گفتوگۆ.
-جەنتریفیکاسیۆن و چەقۆکێشان و بەرخۆدانی شارەکان.
-دیموکراسی لە خوارەوە بۆ سەرەوە، هاوکاری یەکتر vs دیموکراسی پەرلەمانی.
-کۆدەنگی و مایکرۆ دیموکراسی لە دەستەجەمعی کاردا.

دەربارەی ڕیگا
ڕیگا، پایتەختی لاتڤیا، دەکەوێتە دەریای باڵتیک و شوێنێکی گونجاوە بۆ کۆبوونەوە بۆ هەموو ئەوانەی ئارەزووی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا دەکەن.
لاتڤیا مێژوویەکی ئەنارکیستی شکۆمەندی هەیە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەم و چاپی ئەنارکیستی و سۆسیالیستی ئازادیخوازانەی هەیە بە زمانە جیاوازەکان، لەوانە لاتڤیا، ڕووسی و ییدیش.
سروشتی لاتڤیا زۆر جوانە و مانگی ئایار باشترین کاتە بۆ هاتن. ئەو کاتەیە کە گەشتیار زۆر نییە و تا ئەو کاتە گەرم بووە. لاتڤیا مێژوویەکی زۆر دەوڵەمەندی بیرەخانەکانی هەیە و هەندێک لە باشترین بیرەکانی ئەوروپا.
سەردەمانێک بەشێک بوو لە یەکێتیی هانسا (بەیەکەوە لەگەڵ هامبۆرگ و نۆڤگۆرۆد) ڕیگا لە سەدەی نۆزدەهەمدا بە خەباتی چینایەتی شەڕانگێز و هەڵگیرسانی شۆڕشەکان بوو بە ناوەندێکی پیشەسازی گەورە. هەروەها ڕیگا شاری زێدی فەیلەسوفی مرۆڤدۆست و پرۆتۆ ئەنارکیست یۆهان گۆتفرید هێردەرە.

چۆن بگەیتە ئێرە
بە پاس لە ئەڵمانیا، فەرەنسا، پۆڵەندا، ڕووسیا، بێلاڕوس، ئۆکرانیا، لیتوانیا، ئیستۆنیا، کۆماری چیک.
بە بەلەم لە ئەڵمانیا، سوید، دانیمارکەوە.
بە فڕۆکە. فڕۆکەخانەکەمان گەشتی زۆرێک لە هێڵی ئاسمانی هەیە.
هەروەها دەرفەتی باشی هێچ-هیککردن هەیە، کە ساڵی ڕابردوو لەلایەن هەندێک لە میوانەکانمانەوە سەلمێندرا.
پاسکیلسواری هەمیشە بژاردەیە هەروەها 😀

ئەگەر پێویستت بە ڤیزە
لاتڤیا بەشێکە لە شنگن، هاوڵاتییانی بەریتانیا، ئەمریکا، کەنەدا، ئوسترالیا، ئیسرائیل و هەندێک وڵاتی دیکەش پێویستیان بە ڤیزە نییە.
ئەگەر پێویستت بە ڤیزە بوو دەتوانین بانگهێشتی ڤیزەت بۆ بنێرین. نرخی ١٠ یۆرۆیە و نزیکەی دوو هەفتەی دەوێت بۆ بەدەستهێنانی، بۆیە تکایە پێشوەختە ئاگادارمان بکەنەوە.

خواردن
لە شاری ڕیگا لە نزیک شوێنی کۆبوونەوەکە چەندین کافێی هەرزان هەیە. لە فێستیڤاڵەکەدا لە ڕۆژانی شەممە و یەکشەممەدا ئێمە نانی نیوەڕۆی ڤیگن پێشکەش بە هەمووان دەکەین (بۆ بەخشین).

شوێنی نیشتەجێبوون
ئێمە ئەگەری سنووردارمان هەیە بۆ میوانداریکردنی هەندێک لە بەشداربووان لە ماڵەکانماندا، هەروەها دەتوانین یارمەتیت بدەین بۆ دۆزینەوەی شوێنی نیشتەجێبوونی هەرزان لە ڕیگا. ئەگەر پێویستت بە یارمەتی هەیە ئاگادارمان بکەرەوە.

ڕاگەیاندن و سۆشیال میدیا
پێش پێشانگای کتێب، پلانمان هەیە لەسەر هەر بەشداربوویەک کەمێک پێشەکی لە ئینستاگرام و ماڵپەڕەکەماندا بڵاو بکەینەوە (بەخێربێن بۆ ماڵپەڕ!). ئەگەر دەتەوێت (و هەست بە ئاسوودەیی دەکەیت) وتار، دیسترۆ یان وۆرک شۆپەکەت بە خەڵک بناسێنیت ئەوا تکایە وەسفێک دەربارەی خۆت بدە.
بۆ ئەوەی نووسینی یەکێکیان ئاسانتر بێت، دەتوانیت وەڵامی ئەم پرسیارانە بدەیتەوە دەربارەی خۆت:
– لە پێشانگای کتێب چی دەکەیت؟ دیسترۆ/وۆرک شۆپ/کۆڕ/باس/هەر شتێکی تر لە دەرەوەی ئەم سنوورانە. وە لەسەر چی دەبێت، تەوەرەکە یان ستایلەکە، پەیوەستە بە تۆوە!
– تۆ چیت؟ لێرەدا دەتوانن هەر زانیارییەکتان بوێت بیدەن. مێژووت، چیرۆکەکەت، تۆ چییت و خۆت لە کوێوە دەژمێری (ئەگەر لە هەر شوێنێکەوە بێت).
– چ کتێبێک تۆی ڕادیکاڵ کرد؟ ئەمە نەریتێکە کە زۆرمان پێ خۆشە لە ساڵی ڕابردووەوە بەردەوام بین! ئەگەر دەتەوێت، تکایە باسی ئەو کتێبە بکە کە تۆ خاڵی ڕادیکاڵبوونت بە خۆت دەزانیت یان تەنها هەر کتێبێک کە پێشنیار دەکەیت کەسانی دیکە بیخوێننەوە.
وەسفەکانت دەتوانن ئەوەندە درێژ یان کورت بن کە دەتەوێت. هەروەها تکایە ڤیژوئال دابین بکەن کە بتوانین لە پۆستەکانماندا بەکاری بهێنین! وێنە، لۆگۆ، هێما، هەر شتێک کە ئارەزووی دەکەیت.

بەهیوای ئەوەی لە پێشانگای کتێب بتبینمەوە!

بە توڕەیی و خۆشەویستی و هاودەنگی،

هەرەوەزی RAB.

 

+++++++++++++

Persian

[ترجمە ماشینی]
نمایشگاه کتاب آنارشیست ریگا
فراخوانی برای نمایشگاه کتاب آنارشیست ریگا 2025 باز کنید!
ما گروهی از دانشجویان، فعالان و مردم غیر بی تفاوت مستقر در ریگا، لتونی هستیم که تحت ایده های ضد سرمایه داری، آنارکو-جمع گرایی و دیگر ایده های چپ آزادی خواه متحد شده ایم. در سال 2024 ما برای اولین بار دور هم جمع شدیم تا با سازماندهی یک نمایشگاه کتاب آنارشیستی در شهرمان به محافظه کاری و نئولیبرالیسم رو به رشد جهان و کشورمان به ویژه پاسخ دهیم. آنچه در ابتدا به عنوان یک رویداد کوچک شروع شد به یک جشنواره سه روزه با 4 مکان، بازدیدکنندگان و شرکت کنندگان از 10 کشور مختلف، موسیقی زنده، بحث، سخنرانی و کارگاه تبدیل شد. پس از دریافت پشتیبانی باورنکردنی، برنامه ای برای توقف نداریم و به نمایشگاه کتاب در سال 2025 ادامه می دهیم!

ما از همه ناشران آنارشیست/لیبرتارین و سوسیالیست دعوت می‌کنیم تا کتاب‌ها، مجلات، روزنامه‌ها، کارتون‌ها و غیره خود را ارائه و به فروش برسانند و از همه علاقه‌مندان دعوت می‌کنیم آخر هفته را با ما بگذرانند، در بحث‌ها و سمینارها شرکت کنند. حضور در این رویداد بدون ثبت نام قبلی برای عموم آزاد است. جزئیات برنامه متعاقبا اعلام خواهد شد.

اگر می خواهید مطالب چاپی خود را بفروشید/ارائه کنید، یک سخنرانی، بحث، اجرا یا ارائه برگزار کنید، لطفاً به ایمیل زیر بنویسید. تعداد محدودی میز و بازه زمانی داریم، آنها را از قبل سفارش دهید.

به rigaanarchistbookfair@protonmail.com بنویسید
آخرین مهلت 2025/01/04 است.

این نمایشگاه 23 تا 25 می 2025 در ریگا، لتونی برگزار می شود.

علاوه بر این، اطلاعات دقیق تری را درج کرده ایم که اگر قصد شرکت در نمایشگاه کتاب را دارید، از شما دعوت می کنیم آن ها را بخوانید!

درباره ما
فضای سیاسی روز به روز پر از ناامیدی و بیگانگی می شود. مردم نسبت به دولت ها و شرکت های غیرپاسخگو احساس کمبود قدرت کامل دارند و بنابراین به دنبال پاسخ های آسانی هستند که توسط نئولیبرال ها و راست افراطی ارائه می شود. در این زمان ضروری است که شتاب خود را از دست ندهید و با سازماندهی فعال، آموزش خود و افراد اطراف، امید ایجاد کنید. گفتمان جناح چپ هنوز تا حد زیادی در کشور ما غایب است، اما ما به ساختن آن ادامه می دهیم و شاهد پیوستن افراد همدل و همدردی بیشتر و بیشتر هستیم. در سال 2024 ما سرانجام یک مرکز اجتماعی سیاسی مستقل جناح چپ “Maiznīca” را افتتاح کردیم، جایی که بحث های سیاسی برگزار می کنیم و روش های دموکراتیک سازماندهی را تمرین می کنیم.

ما به زندگی در یک لحظه تاریخی ادامه می دهیم، زیرا به طور فعال در حال پر کردن خلاء سیاسی جناح چپ هستیم. هدف این نمایشگاه همچنان ایجاد شبکه‌های بین‌المللی کمک‌های متقابل، ملاقات، همکاری، گوش دادن و به اشتراک گذاشتن دانش و دیدگاه‌ها با بسیاری از رفقا از سراسر اتحادیه اروپا و فراتر از آن، و همچنین نشان دادن به مردم لتونی است که راه‌های دیگری برای تفکر، زندگی و همکاری وجود دارد. این یک فراخوان آزاد برای سخنرانان، فروشندگان کتاب، نویسندگان، کارگردانان، هنرمندان و فعالان است تا در ماه می 2024 به ریگا بیایند و در نمایشگاه شرکت کنند، درباره کار/سازمان‌های خود به بازدیدکنندگان نمایشگاه بگویند و به گسترش نظریه سیاسی انتقادی و اقدام مستقیم در لتونی کمک کنند.

به ما در یافتن افراد و اطلاعات بیشتر کمک کنید
ما از هرگونه کمک یا اطلاعات و همچنین تماس با سایر سازمان ها، توزیع کنندگان کتاب چپگرا در سراسر اتحادیه اروپا و فراتر از آن که می توانند علاقه مند به مشارکت یا کمک به ما با مشاوره باشند، قدردانی می کنیم.

همچنین از سخنرانی ها و یا کمک به تحقیق / مطالب در مورد موضوعات زیر قدردانی می کنیم:
-سازمان های مردمی و اقدام مستقیم.
-آموزش متقابل، بحث آزاد و تعدیل بحث.
-مقاومت، چمباتمه زدایی و مقاومت شهری.
-دموکراسی از پایین به بالا، کمک متقابل در مقابل دموکراسی پارلمانی.
– اجماع و دموکراسی خرد در یک جمع کارگری.

درباره ریگا
ریگا، پایتخت لتونی، در دریای بالتیک واقع شده است و مکانی ایده آل برای ملاقات همه علاقه مندان از شرق و غرب است.
لتونی دارای تاریخ آنارشیستی باشکوهی است که به قرن نوزدهم می رسد و چاپ سوسیالیستی آنارشیستی و آزادیخواه به زبان های مختلف از جمله لتونی، روسی و ییدیش.
طبیعت لتونی بسیار زیبا است و ماه می بهترین زمان برای آمدن است. زمانی است که گردشگران زیادی وجود ندارد و تا آن زمان هوا گرم است. لتونی دارای تاریخچه بسیار غنی از آبجوسازی ها و برخی از بهترین آبجوها در اروپا است.
زمانی که بخشی از اتحادیه هانزا (همراه با هامبورگ و نوگورود) بود، ریگا در قرن نوزدهم با مبارزه طبقاتی مبارز و وقوع انقلاب‌ها به یک مرکز صنعتی بزرگ تبدیل شد. همچنین ریگا زادگاه فیلسوف اومانیست و پروتوآنارشیست یوهان گوتفرید هردر است.

نحوه رسیدن به اینجا
با اتوبوس از آلمان، فرانسه، لهستان، روسیه، بلاروس، اوکراین، لیتوانی، استونی، جمهوری چک.
با قایق از آلمان، سوئد، دانمارک.
با هواپیما. فرودگاه ما دارای پروازهای بسیاری از خطوط هوایی است.
همچنین، فرصت‌های خوبی برای کوهنوردی وجود دارد که توسط برخی از مهمانان ما در سال گذشته ثابت شد.
دوچرخه سواری همیشه یک گزینه است 😀

اگر به ویزا نیاز دارید
لتونی بخشی از شنگن است و شهروندان بریتانیای کبیر، ایالات متحده آمریکا، کانادا، استرالیا، اسرائیل و برخی از کشورهای دیگر نیز نیازی به ویزا ندارند.
اگر به ویزا نیاز دارید، می توانیم برای شما دعوت نامه ویزا ارسال کنیم. هزینه آن 10 یورو است و حدود دو هفته طول می کشد تا تهیه شود، بنابراین لطفاً از قبل به ما اطلاع دهید.

غذا
کافه های ارزان قیمت زیادی در ریگا در نزدیکی محل برگزاری وجود دارد. در جشنواره در روزهای شنبه و یکشنبه ما همچنین به همه ناهار وگان (برای کمک های مالی) ارائه می دهیم.

محل اقامت
ما امکانات محدودی برای میزبانی از برخی از شرکت کنندگان در خانه های خود داریم، و همچنین می توانیم به شما کمک کنیم تا اقامتگاه های ارزان قیمت در ریگا پیدا کنید. اگر به کمک نیاز دارید به ما اطلاع دهید.

اطلاعیه ها و رسانه های اجتماعی
قبل از برگزاری نمایشگاه کتاب، قصد داریم در اینستاگرام و وب سایت خود، معرفی مختصری درباره هر شرکت کننده پست کنیم (به وب سایت خوش آمدید!). اگر می خواهید (و احساس راحتی می کنید) سخنرانی، توزیع یا کارگاه خود را به مردم معرفی کنید، لطفاً توضیحاتی در مورد خودتان ارائه دهید.
برای سهولت در نوشتن، می توانید به این سؤالات در مورد خودتان پاسخ دهید:
– در نمایشگاه کتاب چه خواهید کرد؟ توزیع / کارگاه / سخنرانی / بحث / هر چیز دیگری خارج از این محدوده. و اینکه در مورد چه موضوعی باشد، موضوع یا سبک، به شما بستگی دارد!
– تو چی؟ در اینجا می توانید هر اطلاعاتی را که می خواهید ارائه دهید. تاریخچه شما، داستان شما، شما چه هستید و خودتان را از کجا می شمارید (اگر اصلاً از جایی هستید).
– چه کتابی شما را رادیکال کرد؟ این سنتی است که ما دوست داریم از سال گذشته آن را ادامه دهیم! اگر می خواهید، لطفاً در مورد کتابی که به نظر شما نقطه افراط گرایی است یا هر کتابی که خواندن آن را به دیگران توصیه می کنید، بگویید.
توضیحات شما می تواند به اندازه دلخواه شما طولانی یا کوتاه باشد. همچنین لطفا تصاویری را ارائه دهید که بتوانیم در پست های خود از آنها استفاده کنیم! تصاویر، آرم، نمادها، هر چیزی که شما می خواهید.

امیدوارم شما را در نمایشگاه کتاب ببینیم!

با خشم، عشق و همبستگی،

RAB کولیتیو.

++++++++++++

Arabic

[الترجمة الآلیة]
معرض ريغا للكتب الأناركي
دعوة مفتوحة للمشاركة في معرض ريغا للكتاب الأناركي 2025!
نحن مجموعة من الطلاب والناشطين والأشخاص العاديين في ريغا، لاتفيا، متحدين تحت راية مناهضة الرأسمالية، والجماعية الأناركية، وغيرها من الأفكار اليسارية التحررية. في عام ٢٠٢٤، اجتمعنا لأول مرة لمواجهة تصاعد التيار المحافظ والليبرالي الجديد في العالم، وخاصة في بلدنا، من خلال تنظيم معرض للكتاب الأناركي في مدينتنا. بدأ الحدث كحدث صغير متواضع، ثم تحول إلى مهرجان استمر ثلاثة أيام، ضم أربعة مواقع، وزوارًا ومشاركين من ١٠ دول مختلفة، وموسيقى حية، ومناقشات، ومحاضرات، وورش عمل. بعد الدعم الكبير الذي تلقيناه، لا ننوي التوقف، وسنواصل معرض الكتاب في عام ٢٠٢٥!

ندعو جميع الناشرين الأناركيين/التحرريين والاشتراكيين لعرض وبيع كتبهم ومجلاتهم وصحفهم ورسومهم الكاريكاتورية، وغيرها، وندعو كل من يرغب بقضاء عطلة نهاية الأسبوع معنا، والمشاركة في المناقشات والندوات. الحدث مفتوح للجميع دون تسجيل مسبق. سيتم الإعلان عن تفاصيل البرنامج لاحقًا.

إذا كنت ترغب في بيع/تقديم مطبوعاتك أو إقامة محاضرة أو مناقشة أو أداء أو عرض تقديمي، فيرجى الكتابة إلى البريد الإلكتروني التالي. لدينا عدد محدود من الطاولات والفترات الزمنية، لذا اطلبها مسبقًا.

اكتب إلى rigaanarchistbookfair@protonmail.com
الموعد النهائي هو 01.04.2025.

سيقام المعرض في الفترة من 23 إلى 25 مايو 2025 في ريغا، لاتفيا.

علاوة على ذلك، قمنا بتضمين معلومات أكثر تفصيلاً ندعوك لقراءتها إذا كنت تخطط للمشاركة في معرض الكتاب!

نبذة عنا
أصبح المناخ السياسي مليئًا باليأس والاغتراب بشكل متزايد. يشعر الناس بانعدام تام للسلطة على الدول والشركات غير الخاضعة للمساءلة وبالتالي يسعون إلى إجابات سهلة يقدمها الليبراليون الجدد واليمين المتطرف. في هذا الوقت من الضروري عدم فقدان الزخم وبناء الأمل، من خلال التنظيم النشط وتثقيف الذات والناس من حولنا. لا يزال الخطاب اليساري غائبًا إلى حد كبير في بلدنا، لكننا نواصل بنائه ونرى المزيد والمزيد من المتعاطفين ينضمون. في عام 2024 افتتحنا أخيرًا مركزًا اجتماعيًا سياسيًا يساريًا مستقلاً “مايزنيكا”، حيث نجري مناقشات سياسية ونمارس طرقًا ديمقراطية للتنظيم.

نواصل عيش لحظة تاريخية، ونعمل بنشاط على ملء الفراغ السياسي اليساري. ويهدف المعرض إلى بناء شبكات دولية للمساعدة المتبادلة، والالتقاء والتعاون والاستماع وتبادل المعرفة ووجهات النظر مع العديد من الرفاق من جميع أنحاء الاتحاد الأوروبي وخارجه، بالإضافة إلى إطلاع شعب لاتفيا على وجود طرق أخرى للتفكير والعيش والتعاون. هذه دعوة مفتوحة للمحاضرين وبائعي الكتب والكتاب والمخرجين والفنانين والناشطين للحضور إلى ريغا في مايو 2024 والمشاركة في المعرض، وإطلاع زوار المعرض على أعمالهم/منظماتهم، والمساعدة في نشر النظرية السياسية النقدية والعمل المباشر في لاتفيا.

ساعدونا في العثور على المزيد من الأشخاص والمعلومات
. نقدر أي مساعدة أو معلومات، وكذلك جهات اتصال المنظمات الأخرى وموزعي الكتب اليساريين في جميع أنحاء الاتحاد الأوروبي وخارجه المهتمين بالمشاركة أو مساعدتنا بالمشورة.

كما نقدر المحاضرات أو المساعدة في البحث/المواد حول المواضيع التالية:
– المنظمات الشعبية والعمل المباشر. –
التعليم المتبادل، والنقاش المفتوح، وإدارة النقاش.
– التحديث العمراني، الاستيطان غير القانوني، والمقاومة الحضرية.
– الديمقراطية من القاعدة إلى القمة، المساعدة المتبادلة مقابل الديمقراطية البرلمانية.
– الإجماع والديمقراطية الجزئية في جماعة عاملة.

نبذة عن ريغا
ريغا، عاصمة لاتفيا، تقع على بحر البلطيق وهي ملتقى مثالي لجميع المهتمين من الشرق والغرب.
تتمتع لاتفيا بتاريخ أناركي مجيد يعود تاريخه إلى القرن التاسع عشر، ومطبوعات اشتراكية أناركية وتحررية بلغات مختلفة، بما في ذلك اللاتفية والروسية واليديشية.
طبيعة لاتفيا جميلة جدًا وشهر مايو هو أفضل وقت للزيارة. إنه الوقت الذي لا يوجد فيه الكثير من السياح، ويكون الجو دافئًا بالفعل بحلول ذلك الوقت. تتمتع لاتفيا بتاريخ غني جدًا من مصانع الجعة وبعض من أفضل أنواع الجعة في أوروبا.
أصبحت ريغا، التي كانت جزءًا من اتحاد هانزا (إلى جانب هامبورغ ونوفغورود)، مركزًا صناعيًا رئيسيًا في القرن التاسع عشر مع صراع طبقي صارم واندلاع الثورات. ريغا هي مسقط رأس الفيلسوف الإنساني والفوضوي يوهان غوتفريد هيردر.

كيفية الوصول إليها
بالحافلة من ألمانيا، فرنسا، بولندا، روسيا، بيلاروسيا، أوكرانيا، ليتوانيا، إستونيا، جمهورية التشيك.
بالقارب من ألمانيا، السويد، الدنمارك.
بالطائرة. مطارنا يستقبل رحلات جوية من العديد من شركات الطيران.
كما تتوفر فرص جيدة لطلب المساعدة، وهو ما أثبته بعض ضيوفنا العام الماضي.
ركوب الدراجات خيار متاح أيضًا 😀

إذا كنت بحاجة إلى تأشيرة.
لاتفيا جزء من شنغن، ومواطني بريطانيا العظمى والولايات المتحدة وكندا وأستراليا وإسرائيل وبعض الدول الأخرى لا يحتاجون إلى تأشيرات أيضًا.
إذا كنت بحاجة إلى تأشيرة، فيمكننا إرسال دعوة تأشيرة إليك. تبلغ تكلفتها 10 يورو وتستغرق حوالي أسبوعين للحصول عليها، لذا يرجى إعلامنا مسبقًا.

الطعام
يوجد العديد من المقاهي غير المكلفة في ريغا بالقرب من مكان الحدث. في المهرجان يومي السبت والأحد، نقدم أيضًا للجميع غداءً نباتيًا (مقابل تبرعات).

أماكن الإقامة
لدينا إمكانيات محدودة لاستضافة بعض المشاركين في منازلنا، كما يمكننا مساعدتك في العثور على أماكن إقامة غير مكلفة في ريغا. أخبرنا إذا كنت بحاجة إلى مساعدة.

الإعلانات ووسائل التواصل الاجتماعي
قبل معرض الكتاب، نخطط لنشر مقدمة قصيرة عن كل مشارك على حسابنا على إنستغرام وموقعنا الإلكتروني (مرحبًا بك في الموقع!). إذا كنت تريد (وتشعر بالراحة) تقديم محاضرتك أو توزيعك أو ورشة العمل الخاصة بك للناس، فيرجى تقديم وصف عن نفسك.
لتسهيل كتابة وصف، يمكنك الإجابة على هذه الأسئلة عن نفسك:
– ماذا ستفعل في معرض الكتاب؟ توزيع/ورشة عمل/محاضرة/نقاش/أي شيء آخر خارج هذه الحدود. وماذا سيكون موضوعه، الموضوع أو الأسلوب، متروك لك!
– ما أنت؟ هنا يمكنك تقديم أي معلومات تريدها. تاريخك، قصتك، ما أنت ومن أين تُعتبر نفسك (إن كنت من أي مكان).
– ما الكتاب الذي حوّلك إلى متطرف؟ هذا تقليد نود أن نواصله من العام الماضي! إذا أردت، يُرجى إخبارنا عن الكتاب الذي تعتبره نقطة تطرفك أو أي كتاب تنصح الآخرين بقراءته.
يمكن أن تكون أوصافك طويلة أو قصيرة حسب رغبتك. كما يُرجى تقديم صور مرئية يمكننا استخدامها في منشوراتنا! صور، شعار، رموز، أي شيء ترغب فيه.

نأمل أن نراكم في معرض الكتاب!

مع الغضب والمحبة والتضامن،

جمعیة RAB.

 

++++++++++++++++

Kurdish-Kurmanji

[Wergera Makîne]
Fûara Pirtûkan a Anarşîst a Rigayê
Ji bo Pêşangeha Pirtûkan a Anarşîst a Riga 2025 bangek vekin!
Em komek xwendekar, çalakvan û mirovên tenê ne xemsar in ku li Riga, Letonya, di bin ramanên antî-kapîtalîzm, anarko-kolektîvîzm û ramanên din ên çepgir ên azadîxwaz de bûne yek. Di sala 2024’an de em cara yekem li hev civiyan da ku bi organîzekirina Pêşangeha Pirtûkan a Anarşîst li bajarê xwe bersivê bidin mezinbûna muhafezekarî û neolîberalîzma cîhanê û welatê me. Tişta ku di destpêkê de wekî çalakiyek piçûk dest pê kir, veguherî festîvalek sê rojan bi 4 cîh, mêvan û beşdarên ji 10 welatên cihê, muzîka zindî, nîqaş, ders û atolyeyan. Piştî wergirtina destekek bêhempa, em plan nakin ku em rawestin û di sala 2025-an de bi Fûara Pirtûkan re berdewam dikin!

Em bang li hemû weşanxaneyên Anarşîst/Libertar û Sosyalîst dikin ku pirtûk, kovar, rojname, karîkatur û hwd xwe pêşkêş bikin û bifroşin û her kesên ku dixwazin dawiya hefteyê bi me re derbas bikin, beşdarî nîqaş û semîneran bibin. Çalakî ji bo her kesî vekirî ye ku bêyî qeydkirina pêşîn beşdar bibin. Agahiyên bernameyê wê piştre bên.

Heke hûn dixwazin materyalên xwe yên çapkirî bifroşin/pêşkêş bikin, ders, nîqaş, performans an pêşkêşiyekê li dar bixin, ji kerema xwe ji e-nameya jêrîn re binivîsin. Hejmarek sînorkirî ya mase û demjimêrên me hene, wan di pêş de ferman bikin.

Ji rigaanarchistbookfair@protonmail.com re binivîsin
Maweya dawî 01.04.2025 e.

Fûar dê 23-25 ​​Gulan, 2025 li Riga, Letonya pêk were.

Zêdetir, me agahdariya berfirehtir bi nav kir ku em we vedixwînin ku hûn bixwînin ger hûn plan dikin ku beşdarî pêşangehê bibin!

Der barê me de
hewaya siyasî her ku diçe zêdetir bi bêhêvîtî û xerîbiyê dagirtî dibe. Mirov li ser dewlet û pargîdaniyên bêberpirsiyar kêmbûna hêzê hîs dikin û bi vî rengî li bersivên hêsan digerin ku ji hêla neolîberal û rastgirên tund ve têne pêşkêş kirin. Di vê demê de girîng e ku meriv xwe û mirovên li dora xwe bi awayekî aktîf bi rêxistin bike, xwe û mirovên li dora xwe perwerde bike û hêviyê winda neke û hêviyê ava neke. Gotûbêja çepgir hîn jî bi giranî li welatê me tune ye, lê em avakirina wê didomînin û em dibînin ku her ku diçe bêtir sempatîzan tevli dibin. Di sala 2024an de me di dawiyê de navendeke civakî ya siyasî ya çepgir a xweser “Maiznīca” vekir, ku tê de nîqaşên siyasî li dar dixin û rêyên rêxistinkirina demokratîk pêk tînin.

Ji ber ku em valahiya siyasî ya çepgir bi awayekî aktîf tijî dikin, em di demeke dîrokî de dijîn. Armanca fûarê hîn jî avakirina torên alîkariyê yên navneteweyî, hevdîtin, hevkarî, guhdarîkirin û parvekirina zanîn û perspektîfan bi gelek hevalan re ji çar aliyên Yekîtiya Ewropî û derveyî wê ye, her weha ji gelê Letonyayê re ku rêyên din ên raman, jiyan û hevkariyê hene nîşan bide. Ev bangek vekirî ye ji mamoste, pirtûkfiroş, nivîskar, derhêner, hunermend û çalakvanan re ku di Gulana 2024-an de werin Riga û beşdarî pêşangehê bibin, ji mêvanên fûarê re behsa kar / rêxistinên xwe bikin û ji bo belavkirina teoriya siyasî ya rexneyî û çalakiya rasterast li Letonyayê bibin alîkar.

Ji me re bibin alîkar ku bêtir kes û agahdariyan bibînin
Em ê her alîkariyek an agahdarî û her weha têkiliyên rêxistinên din, belavkarên pirtûkên çepgir ên li seranserê Yekîtiya Ewropî û li derûdora wan ên ku dikarin eleqedar bibin ku beşdar bibin an jî bi şêwirdariyê bi me re bibin alîkar, teqdîr dikin.

Di heman demê de em ê ders û an jî alîkariya lêkolînan / materyalên li ser mijarên jêrîn binirxînin:
– Rêxistinên bingehîn û çalakiya rasterast.
-Perwerdeya hevdu, munaqeşeya vekirî û moderatoriya gotûbêjê.
-Jintîkirin, çewisandin û berxwedana bajaran.
-Demokrasiya ji jêr ve, Alîkariya Hevbeş li hember Demokrasiya Parlamentoyê.
-Di kolektîfeke xebatkar de lihevkirin û mîkro-demokrasî.

Li ser Riga
Riga, paytexta Letonya, li deryaya Baltîkê ye û ji bo hemî kesên ku ji Rojhilat û Rojava re eleqedar dibin cîhek civînek îdeal e.
Letonya xwedan dîrokek anarşîst a birûmet e ku ji sedsala 19-an dest pê dike û çapa anarşîst û azadîxwaz a sosyalîst bi zimanên cihê, di nav de Letonî, rûsî û yiddî.
Xwezaya Letonyayê pir xweş e û meha Gulanê dema herî baş e. Ew dem e ku turîst zêde ne, jixwe germ e. Letonya xwedî dîrokek pir dewlemend a brewerî û hin ji baştirîn bîrên li Ewropayê ye.
Carekê beşek ji sendîkaya Hansa (bi Hamburg û Novgorod re) Riga di sedsala 19-an de bi tekoşîna çîna mîlîtan û derketina şoreşan bû navendek pîşesaziyê ya sereke. Di heman demê de, Riga bajarê malê fîlozofê humanîst û proto-anarşîst Johan Gotfrid Herder e.

Meriv çawa
bi otobusê ji Almanya, Fransa, Polonya, Rusya, Belarûs, Ukrayna, Lîtvanya, Estonya, Komara Çek tê vir.
Bi keştiyê ji Almanya, Swêd, Danîmarka.
Bi balafirê. Balafirgeha me ji hêla gelek firokeyan ve firîn hene.
Di heman demê de, firsendên baş ên rêveçûnê hene, ku sala borî ji hêla hin mêvanên me ve hate îsbat kirin.
Bisiklêtan jî her dem vebijarkek e 😀

Ger hewcedariya we bi vîze hebe
Letonya beşek ji Shengen e, û hemwelatiyên Brîtanya Mezin, Dewletên Yekbûyî, Kanada, Awustralya, Israelsraîl û hin welatên din jî ne hewceyî vîzeyê ne.
Ger hewcedariya we bi vîzeyekê hebe em dikarin dawetnameyek vîzeyê ji we re bişînin. Mesrefa wê 10 euro ye û wergirtina wê bi qasî du hefte digire, ji ber vê yekê ji kerema xwe pêşiyê baş agahdar bikin.

Xwarin
Li Rigayê li nêzî cîhê gelek kafeyên erzan hene. Di festîvala Şemî û Yekşemê de jî em firavîna vegan (ji bo bexşînan) pêşkêşî her kesî dikin.

Bicihkirin
Derfetên me yên bisînor hene ku em hin beşdaran li malên xwe mêvandar bikin, her weha em dikarin ji we re bibin alîkar ku hûn li Rigayê cîhên erzan bibînin. Ger hewcedariya we bi alîkariyê hebe, me agahdar bikin.

Daxuyanî û medyaya civakî
Berî pêşangeha pirtûkan, em plan dikin ku li ser instagram û malpera xwe li ser her beşdarekî danasîna piçûk bişînin (bi xêr hatî malperê!). Ger hûn dixwazin (û xwe rehet hîs bikin) ders, belavok an atolyeya xwe ji mirovan re bidin nasîn wê hingê ji kerema xwe ravekek li ser xwe bidin.
Ji bo ku nivîsandina yekê hêsantir bibe, hûn dikarin van pirsan li ser xwe bersiv bikin:
– Hûn ê li pêşangeha pirtûkan çi bikin? Belavkirin / atolye / ders / gotûbêj / tiştek din li derveyî van sînoran. Û ew ê li ser çi be, mijar an şêwaz, li ser we ye!
– Tu çi yî? Li vir hûn dikarin agahdariya ku hûn dixwazin bidin. Dîroka we, çîroka we, hûn çi ne û hûn xwe ji ku derê dihesibînin (eger ji her derê be).
– Kîjan pirtûkê te radîkal kir? Ev kevneşopiyek e ku em ji sala borî hez dikin ku berdewam bikin! Ger hûn bixwazin, ji kerema xwe li ser pirtûka ku hûn xala xwe ya radîkalbûnê dihesibînin an tenê pirtûkek ku hûn pêşniyar dikin ku kesên din bixwînin, bibêjin.
Danasîna we dikare bi qasî ku hûn dixwazin dirêj an kurt bin. Her weha ji kerema xwe dîmenên ku em dikarin di postên xwe de bikar bînin peyda bikin! Wêne, logo, sembol, her tiştê ku hûn dixwazin.

Bi hêviya ku, we li pêşangeha pirtûkan bibînin!

Bi hêrs, hezkirin û hevgirtin,

kolektîf RAB.

 

+++++++++++++

English

Riga Anarchist bookfair
Open call for Riga Anarchist bookfair 2025!
We are a group of students, activists and just non-indifferent people based in Riga, Latvia united under ideas of anti-capitalism, anarcho-collectivism and other libertarian left-wing ideas. In 2024 we first gathered together to respond to the rising conservatism and neoliberalism of the world and our country in particular by organising an Anarchist Bookfair in our city. What initially started as a small modest event turned into a three day festival with 4 venues, visitors and participants from 10 different countries, live music, discussions, lectures and workshops. After receiving incredible support, we don’t plan to stop and are continuing with the Bookfair in 2025!

We invite all the Anarchist/Libertarian and Socialist publishers to present and sell their books, magazines, newspapers, cartoons, etc and everybody interested to spend the weekend with us, take part in discussions and seminars. The event is open for everyone to attend without prior registration. The details of the programme will come later.

If you want to sell/present your printed material, hold a lecture, discussion, performance or presentation, please, write to the following e-mail. We have a limited number of tables and timeslots, order them in advance.

Write to rigaanarchistbookfair@protonmail.com
The deadline is 01.04.2025.

The fair will happen 23-25 May, 2025 in Riga, Latvia.

Further we’ve included more detailed information that we invite you to read if you plan on participating in the bookfair!

About us
The political climate is becoming more and more filled with despair and alienation. People feel a total lack of power over unaccountable states and corporations and thus seek easy answers presented by neoliberals and far-right. In this time it’s essential not to lose momentum and build hope, by actively organising, educating oneself and the people around. Left wing discourse is still largely absent in our country, but we carry on building it and we see more and more sympathising people joining. In 2024 we finally opened an autonomous left wing political social center “Maiznīca”, where we hold political discussions and practice democratic ways of organising.

We carry on living in a historical moment, as we are actively filling in the left wing political vacuum. The goal of the fair is still to build international mutual aid networks, meet, collaborate, listen and share knowledge and perspectives with many comrades from all over the EU and beyond, as well as to show people of Latvia that there exist other ways of thinking, living and collaborating. This is an open call for lecturers, book sellers, writers, directors, artists and activists to come to Riga in May 2024 and participate in the fair, tell the fair visitors about their work / organisations and help with the spread of critical political theory and direct action in Latvia.

Help us find more people and information
We would appreciate any help or information as well as contacts of other organisations, leftist book distributors around the EU and beyond who could be interested in participating or helping us with advice.

Also we would appreciate lectures and or help with the research / materials on the following topics:
-Grassroot organisations and direct action.
-Mutual education, open debate and discussion moderation.
-Gentrification, squatting and urban resistance.
-Bottom-up democracy, Mutual Aid vs Parliamentary Democracy.
-Consensus and micro-democracy in a working collective.

About Riga
Riga, the capital city of Latvia, is situated at the Baltic sea and it is an ideal meeting place for all those interested from the East and the West.
Latvia has a glorious anarchist history dating from the 19th century and of anarchist and libertarian socialist print in various languages, including Latvian, Russian and Yiddish.
Latvia’s nature is very beautiful and May is the best time to come. It is the time when there aren’t many tourists, and it is already warm by then. Latvia has a very rich history of breweries and some of the best beers in Europe.
Once part of the Hansa union (together with Hamburg and Novgorod) Riga became a major industrial centre in the 19th century with militant class struggle and outbreaks of revolutions. Also, Riga is the home city of humanist and proto-anarchist philosopher Johan Gotfrid Herder.

How to get here
By bus from Germany, France, Poland, Russia, Belarus, Ukraine, Lithuania, Estonia, Czech Republic.
By boat from Germany, Sweden, Denmark.
By plane. Our airport has flights by many airlines.
Also, there are good hitch-hiking opportunities, which was proven by some of our guests last year.
Cycling is always an option too 😀

If you need a visa
Latvia is part of Shengen, and citizens of Great Britain, USA, Canada, Australia, Israel and some other countries do not need visas either.
If you need a visa we can send you a visa invitation. It costs 10 euro and takes about two weeks to obtain, so please let us know well in advance.

Food
There are many inexpensive cafes in Riga near the venue. At the festival on Saturday and Sunday we are also offering everybody vegan lunch (for donations).

Accommodations
We have limited possibilities to host some of the participants at our homes, as well as we can help you find inexpensive accommodations in Riga. Let us know if you need help.

Announcements and social media
Before the bookfair, we plan to post about every participant a little introduction on our instagram and website (welcome to the website!). If you want (and feel comfortable) to introduce your lecture, distro or workshop to people then please provide a description about yourself.
To make it easier to write one, you can answer these questions about yourself:
– What will you be doing in the bookfair? Distro/workshop/lecture/discussion/anything else outside of these bounds. And what will it be about, the theme or style, up to you!
– What are you? Here you can provide whatever information you want. Your history, your story, what are you and where do you count yourself from (if from anywhere at all).
– What book radicalised you? This is a tradition that we’d love to continue from last year! If you want, please tell about the book that you consider your point of radicalisation or just any book that you recommend others read.
Your descriptions can be as long or as short as you wish. Also please provide visuals that we can use in our posts! Pictures, logo, symbols, anything that you wish.

Hopefully, see you at the bookfair!

With rage, love and solidarity,

RAB collective.

https://riga-anarchist-bookfair.hotglue.me/

 

ب.٣.٥ گەلۆ ملکێ دەولەتێ ژ ملکێ تایبەت جودایە؟

وەرگەرا ماکینە

ب.٣.٥ گەلۆ ملکێ دەولەتێ ژ ملکێ تایبەت جودایە؟
نا، دووری وێ.
خوەدیدەرکەتنا دەولەتێ دڤێ ب خوەدیتیا ھەڤپار ئان ژی گشتییا کو ژ تێگەھا “مافێن ب کار ئانینێ” تێ بناڤکرن، نەیێ تەڤلھەڤکرن. دەولەت ئاموورەکە ھیەرارشیکا زۆرێیە و وەکە کو مە د بەشا ب.٢ دە ژی باھس کر ، ب ھێزا کو د ناڤ چەند دەستان دە تێ کۆمکرن تێ نیشانکرن. ژ بەر کو نفووسا گشتی، ژ ھێلا سێورانێ ڤە، ژ بریارگرتنێ د ھوندورێ وێ دە تێ دەرخستن، ئەڤ تێ ڤێ واتەیێ کو سازوومانا دەولەتێ ل سەر ملکێ مژارا گۆتنێیە. ژ بەر کو رایا گشتی و کەسێن کو مالەکێ ب کار تینن ژ کۆنترۆلکرنا وێ تێن دوورخستن، ملکێ دەولەتێ ژی وەک ملکێ تایبەتە. ل شوونا کو کاپیتالیست خوەدی دەرکەڤن، بورۆکراسیا دەولەتێ دکە.
ئەڤ یەک ب رەھەتی ژ مەسەلا دەولەتێن ب ناڤێ “سۆسیالیست”یێن وەک یەکیتییا سۆڤیەت ئان چین تێ دیتن. ژ بۆ کو نیشان بدن چما، ئەم تەنێ ھەوجە نە کو سۆسیالیستەک بازارێ کو ئیدا دکە کو چناین نە کاپیتالیستە بێژە. ل گۆری داڤد سچوەجکارت جڤاکەک کاپیتالیستە کو، “[ئ] ژ بۆ کو بگھیژە ناڤگینێن ھلبەرینێ (بێیی کو کەس نکاربە بخەبتە)، دڤێ پر کەس ب کەسێن کو خوەدیێن ڤان ئامووران (ئان ژی نوونەرتیا وان) دکن رە پەیمان بکن. د بەردێلا مەاشەکی دە، ئەو رازی دبن کو ھەژمارەک و کالیتەیا کار ژ خوەدیێن خوە رە پەیدا بکن. تایبەتمەندیەک گرینگا سازیا کەدا مەاشە کو ئەو مال و کارووبارێن کو تێنە ھلبەراندن نە ئایدێ کارکەرێن کو وان ھلدبەرینن نە. لێ ژ بۆ کەسێن کو ئاموورێن ھلبەرینێ ددن کارکەران . ب ڤی ئاوایی، ئەو راست دبێژە کو “جڤاکا جۆتکارێن پچووک و ئەسنافان… نە جڤاکەک کاپیتالیستە، ژ بەر کو کەدا مەاش ب پرانی تونە.” لێبەلێ، ئەو خەلەتە کو دبێژە کو “جڤاکا کو تێ دە پرانیا [ا] ئاموورێن ھلبەرینێ د دەستێ ھوکوومەتا ناڤەندی ئان جڤاکێن ھەرێمی دە نە – میناکا چینا ھەمدەم – نە جڤاکەک کاپیتالیستە، ژ بەر کو خوەدیتیا تایبەتە. ئاموورێن ھلبەرینێ نە سەردەستە.” [ پشتی کاپیتالیزمێ ، ر. ٢٣]
سەدەم دیارە. وەکە کو ئەمما گۆلدمان گۆتیە (ئاشکەرە دیار دکە)، گەر مال و ملک وەرە نەتەوکرن ، “ئەو ئایدی دەولەتێیە؛ ئەڤە، ھوکوومەت د دەستێ وێ دەیە و دکارە ل گۆری خوەستەک و نێرینا خوە ژێ دەرخە… رەوشەک ووسایە. دبە کو ژێ رە کاپیتالیزما دەولەتێ وەرە گۆتن، لێ دێ فانتاستیک بە کو مرۆڤ وێ ب ھەر واتەیێ کۆمونیست بھەسبینە” (ژ بەر کو پێدڤی ب “سۆسیالیزەکرنا ئاخێ و ماکینەیێن ھلبەراندن و بەلاڤکرنێ”یێن کو “ئایدێ گەلن.” ژ ھێلا کەس ئان کۆمان ڤە ل گۆری ھەوجەداریێن وان تێنە بجیھ کرن و بکار ئانین” ل سەر بنگەھا “گھیشتنا بەلاش” ). [ سۆر ئەمما سپەاکس ، رووپ. ٤٠٦-٧]
ژ بەر ڤێ یەکێ، ل گۆری پێناسەیا سچوەجکارت، سیستەمەکە کو خوە دسپێرە ملکیەتا دەولەتێ، کاپیتالیستە ، ژ بەر کو کارکەر ئەشکەرە نە خوەدیێ ئاموورێن ھلبەرینێیێن کو بکار تینن، دەولەتە. ئەو نە خوەدیێ مال و خزمەتێن کو ھلدبەرینن نە، دەولەتا کو ئاموورێن ھلبەرینێ ددە کارکەران ژی ھەیە. جوداھی ئەوە کو ل شوونا کو چەند سەرمایەدارێن جودا بن، تەنێ دەولەتەک ھەیە. چاوا کو کرۆپۆتکن ھشیاری دا، ئەو “تەنێ جیگرکرنا…یا دەولەتێ وەکی کاپیتالیستا گەردوونییا کاپیتالیستێن ئیرۆیینە.” [ ئەڤۆلوتۆن ئاند ئەنڤرۆنمەنت ، ر. ١٠٦] ژ بەر ڤێ یەکێ ئانارشیستان مەیلا ڤان رەژمان کرنە “کاپیتالیستا دەولەتێ” ژ بەر کو دەولەت د ئەساسێ خوە دە ل شوونا سەردەستێ کاپیتالیست دگرە.
دگەل کو ئەڤ یەک ژ بۆ رەژیمێن مینا چینێیێن کو دیکتاتۆری نە دیارە، مانتق ژ بۆ دەولەتێن دەمۆکراتیک ژی دەرباس دبە. دەولەت دەمۆکراتیک بە بلا ببە، خوەدیدەرکەتنا دەولەتێ رەنگەکی خوەدان ملکێ تایبەتییە کو تێکلیەک جڤاکییا کو ژ شێوازێن رەسەنێن سۆسیالیزمێ ب تەڤاھی جوودایە تێ واتەیا. مافێن خوەدیدەرکەتن و بکارانینا ھەڤپار تێکلیێن جڤاکییێن ل سەر بنگەھا ئازادی و وەکھەڤیێ چێدکە. خوەدیدەرکەتنا دەولەتێ، ھەبوونا ماکینەیەکە ھکوومەتێ، بورۆکراسیەکە ناڤەندی، کو ھەم وەکی کەس و ھەم ژی وەکی کۆم د سەر ئەندامێن جڤاکێ رە رادوەستە و خوەدی ھێزا زۆرێ و سەردەستیێ ل سەر وانە، فەرز دکە. ب گۆتنەکە دن، دەما دەولەتەک ببە خوەدیێ ئیمکانێن ژیانێ، ئەندامێن جڤاکێ پرۆلەتەر، نەخوەدی، ژ بن کۆنترۆلێ دوور دمینن. ھەم ژ ئالیێ قانوونی ڤە و ھەم ژی د راستیێ دە ئاموورێن ژیانێ نە ئایدێ وانە،یا دەولەتێیە. ژ بەر کو دەولەت نە ئابستراکاسیۆنەکە کو ل سەر جڤاکێ دھەرکە، لێبەلێ سازیەک جڤاکییە کو ژ کۆمەک تایبەتییا مرۆڤان پێک تێ، ئەڤ تێ ڤێ واتەیێ کو ئەڤ کۆم مال و ملکێ مژارا گۆتنێ کۆنترۆل دکە و ب ڤی رەنگی ب باندۆر خوەدی دکە، نە جڤاک ب تەڤاھی و نە ژییێن کو ب راستی بکار تینن. ئەو. چاوا کو چینا خوەدان پرانیێ دەردخە ھۆلێ، ب ھەمان ئاوایی بوورۆکراسیا دەولەتێ ژی، کو تێ واتەیا کو ئەو خوەدیێ ئاموورێن ھلبەرینێیە، ب ئاوایەکی فەرمی و قانوونی بێ ناسکرن یان نا.
ئەڤ دیار دکە کو چما سۆسیالیستێن ئازادیخواز ب بەردەوامی ل سەر خوەبرێڤەبرنا ھلبەرینێیا کارکەران وەکی بنگەھا ھەر شێوەیەک راستینا سۆسیالیزمێ تەکەز کرنە. ژ بەر کو ھەم لەنینیزمێ و ھەم ژی سۆسیالدەمۆکراتیکێ کریە، ل سەر خوەدیدەرکەتنێ راوەستە. ھێژایی گۆتنێیە کو ئەو رەژیمێن کو خوەدیتیا کاپیتالیست ب ملکێ دەولەتێ ڤەگوھەراندنە دەوسا ئانالیزا ئانارشیست د ڤان مژاران دە ( “ھکوومەتا تەڤ-ھێزدار، ناڤەندیپارێز کو کاپیتالیزما دەولەتێ وەکی ئیفادەیا وێیا ئابۆرییە” راست نیشان دانە، کو ئەمما گۆلدمان کورتەیا رووسیایا لەنین بینە زمان. ئۆپ. ٣٨٨). تایبەتمەندیا دەولەتێ ب تو ئاوایی ژ ملکێ تایبەت نە جودایە –یا کو دگوھەرە ئەوە کو کی کارکەران ئیستیسمار دکە و تەپەسەر دکە.
ژ بۆ بێتر نیقاشێ ل بەشا ھ.٣.١٣ بنێرە — “سۆسیالیزما دەولەتێ چما تەنێ کاپیتالیزما دەولەتێیە؟”

ب.٣.٤ ما ملکیەتا تایبەت دکارە وەرە رەواکرن؟

وەرگەرا ماکینە

نا. تەڤی کو چەند ئالیگرێن کاپیتالیزمێ دزانن کو ملکیەتا تایبەت، ب تایبەتی ل سەر ئاخێ، ب بکارانینا ھێزێ ھاتیە ئافراندن ژی، پرانیا وان دپارێزن کو ملکیەتا تایبەت ئادلە. پاراستنا ھەڤپارا ملکیەتا تایبەت د خەباتا رۆبەرت نۆزجک (ئالیگرێ کاپیتالیزما “بازارا ئازاد” ) دە تێ دیتن. ژ بۆ نۆزجک، بکارانینا ھێزێ بدەستخستنا نەقانوونی دکە و ژ بەر ڤێ یەکێ ھەر سەرناڤەک ھەیییا ملکێ نە رەوایە (ب گۆتنەک دن، دزی و بازرگانیا تشتێن دزین خوەدیێ ڤان تشتان قانوونی ناکە). ژ بەر ڤێ یەکێ، ھەکە دەستکەفتیا دەستپێکێیا ئاخێ نە رەوا بوو، وێ ھنگێ ھەمی سەرناڤێن ھەیی ژی نە رەوا نە. و ژ بەر کو خوەدیتیا تایبەتا ئاخێ بنگەھا کاپیتالیزمێیە، کاپیتالیزم ب خوە ژی وێ بێ قانوونی بێ کرن.
ژ بۆ کو ل دۆرا ڤێ پرسگرێکێ بگرە، نۆزجک خەباتا لۆجکە ( “تھە لۆجکەان پرۆڤسۆ” ) بکار تینە کو دکارە وھا وەرە کورت کرن:
١. مرۆڤ خوەدی ل خوە و ژ بەر ڤێ یەکێ کەدا خوەیە.
٢. جیھان د دەستپێکێ دە ھەڤپارە (ئان ژی د رەوشا نۆزجک دە بێخوەدییە.)
٣. مرۆڤ ب خەباتا ل سەر چاڤکانیێن ھەڤپار (ئان نەخوەدی) رە، ژ بەر کو خوەدیێ کەدا خوە نە، وێ ڤەدگوھەرینن ملکێ خوە.
٤. ھەکە ھوون رەوشایێن دن خەراب نەکن، ھوون دکارن ل سەر پارەک ژ ناڤینی مەزنتر ل جیھانێ مافێن موتلەق بستینن.
٥. دەما کو مرۆڤ ملکێ تایبەت ب دەست خست، ژ ئالیێ ئەخلاقی ڤە بازارەک ئازادا سەرمایە و کەدێ تێ خوەستن.
لێبەلێ، د ڤێ تەۆریێ دە گەلەک خەلەتی ھەنە.یا ھەری دیار ئەڤە کو چما تەڤلھەڤکرنا تشتێ کو ھوون خوەدان (خەبات دکن) ب تشتێ کو خوەدیێ ھەمییانە (ئان نەخوەدی) وێ د ملکێ وە دە ڤەدگەرینە؟ بێ گومان ئەوێ ب ھێسانی وەرە ڤێ واتەیێ کو وە کەدا کو وە خەرج کریە وندا کریە (میناک، ھندک کەس دکارن ببێژن کو وە خوەدیێ چەمەک تەنێ ژ بەر کو وە تێ دە ئاڤژەنی کریە ئان ژی ماسیگریێ کریە). ھەر چقاس ئەم راستبوونا نیقاشێ بھەسبینن و بپەژرینن کو ب خەباتا ل سەر پەرچەیەک ئەرد خوەدیتیێ دافرینە ژی، چما ئەم بفکرن کو دڤێ ئەڤ خوەدیدەرکەتن ل سەر بنگەھا مافێن ملکیەتا کاپیتالیست بە؟ گەلەک چاندان ب ڤی رەنگی فۆرمێن ملکیەتێیێن “موتلەق” ناس نەکرنە ، مافێ ملکیەتێیێ کو تێ ھلبەراندن قەبوول کرنە لێ نە ئاخا خوە.
ژ بەر ڤێ یەکێ، تەخمینا کو خەرجکرنا کەدێ ئاخ ڤەدگوھەرینە ملکێ تایبەت، بخوەبەر پێک نایێ. ھوون دکارن بەرەڤاژیێ ڤێ یەکێ ژی نیقاش بکن، ئانگۆ کەد، دەما کو خوەدیدەرکەتنا ل تشتێن کو ھاتنە ئافراندن ھلدبەرینە، نە ملکێ ل ئاخێ، تەنێ خوەدیتیێ ھلدبەرینە. ب گۆتنێن پرۆودھۆن:
“ئەز دپەژرینم کو خوەدێگراڤی ژ بۆ تەنگاھی و پیشەسازیا خوە ھەقێ خوە دستینە… لێ ئەو تو مافێ ئاخێ ب دەست ناخە. عبلا کەدکار ژ بەر کەدا خوە دەرکەڤە.” پر باشە، لێ ئەز فام ناکم کو ملکێ د بەرھەمان دە ب خوە رە مالزەمەیا خام ھلدگرە، ما ژێھاتیبوونا ماسیگر، کو ل ھەمان پەراڤێ دکارە ژ ھەڤالێن خوە زێدەتر ماسی بگرە، وی دکە خوەدیێ زەڤیێن ماسیگران پسپۆریا نێچیرڤانەکی ژ دارستانا لیستکێ رە وەکی سەرناڤەک بێکێماسی تێتە ھەسباندن، – گەریدەیا کەدکار خەلاتا پیشەسازیا خوە د پربوون و سەروەریا چاندنیا خوە دە دبینە ئاخ، مافێ وییێ تەرجیھکرنێ ھەیە، تو جاری، د بن تو شەرت و مەرجان دە، ژ بەر ژێھاتیا خوەیا جۆتکار نایێ دەستوور کرن کو ژ ئاخا کو ئەو دچلمسینە.
“ژ بۆ گوھەراندنا ملک و ملکێ، ژ بلی کەدێ تشتەک لازمە، بێیی ڤێ یەکێ مرۆڤ گاڤا کو ژ کەدکاریێ راوەستیا وێ دەڤ ژ خوەدێگراڤی بەردە. نھا، قانوون ملکێ خوەدانیا کەڤنار و بێ گومان بنگەھ دگرە؛ ئانگۆ رەچەتە. کار تەنێ نیشانا ئاقلانەیە، کریارا فزیکییە، کو ب وێ داگیرکەری تێ خویانگ کرن. ئەگەر، وێ دەمێ، چاندنی پشتی کو دەڤ ژ کەد و ھلبەرینێ بەردە، خوەدیێ وێ بمینە، گەر کو ملکێ وی پێشی قەبوول بکە، پاشێ وەرە تەھاموولکرن، د داویێ دە ببە نەناس ب دەستوورا قانوونا مەدەنی پێک تێ، و ل گۆری پرەنسیبا داگرکرنێ ئەڤ یەک راستە، کو نە فاتوورەیا فرۆتانێ، نە کرێیا چاندنیێ ھەیە، لێ تێ واتەیا.
“مرۆڤ ھەر تشت ئافراندیە – ھەر تشت ژ بلی ماتەریالێ بخوە. نھا، ئەز دپارێزم کو ئەڤ ماتەریال ئەو تەنێ دکارە ب شەرتێ کەدا دایمی خوەدی بکە و بکار بینە، — دایینا مافێ خوەیێ ملکیەتێ د تشتان دە. کو وی ھلبەراندیە.
“ژ بەر ڤێ یەکێ، ئەڤ خالا یەکەمە کو ھاتی چارەسەر کرن: ملکێ د ھلبەرێ دە، ھەکە ئەم ئەو قاس بدن، د ناڤگینێن ھلبەرینێ دە ملکێ خوە ب خوە رە ناگرە؛ ژ من رە خویا دکە کو ھەوجەداریا خوە نیشانی زێدە تونە. د ناڤبەرا لەشکەران دە جووداھی تونە.یێ کو خوەدیێ چەکێن وییە، ماسۆنێ کو خوەدیێ مالزەمەیێن کو ژ بۆ لێنێرینا وی نە، ماسیگرێ کو خوەدیێ ئاڤێیە، نێچیرێ کو خوەدیێ زەڤی و دارستانانە، و جۆتکارێ کو خوەدیێ زەڤیانە: ھەموو، ھەکە ھوون وەھا ببێژن، ھەمی خوەدیێن بەرھەمێن وان — نە یەک خوەدانێ ئاموورێن ھلبەرینێیە . [ تایبەتمەندی چیە؟ ، رووپ. ١٢٠-١]
ئارگومانا پرۆودھۆن ژیا نۆزجک پرتر راستداریا دیرۆکی ھەیە. خوەدیدەرکەتنا ھەڤپارا ئاخێ ب کارانینا کەسانە رە ب دەھ ھەزاران سالن فۆرما سەردەستا مافێن ملکیەتێیە دەما کو تەۆریا “قانوونا خوەزایی”یا نۆزجک ڤەدگەرە خەباتا لۆجکەیا د سەدسالا ھەفتەمین دە (ب خوە ھەولدانەک ژ بۆ پاراستنا دەستدرێژیا نۆرمێن کاپیتالیست. خوەدیتیا ل سەر یاسایا ھەڤپارا بەرێ). تەۆریا نۆزجک تەنێ دەرباسدار خویا دکە ژ بەر کو ئەم د جڤاکەک دە دژین کو فۆرما سەردەستا مافێن ملکیەتێ کاپیتالیستە. ب ڤی رەنگی، نۆزجک پرسێ دپرسە – ئەو تشتێ کو ئەو ھەول ددە ئیسبات بکە تەخمین دکە.
ب پاشگوھکرنا ڤان مژارێن ئەشکەرە، نیقاشا راستینا نۆزجک چیە؟
تشتا کو پێشی لێ تێ گرتن ئەڤە کو ئەو چیرۆکەکە، ئەفسانەیە. سیستەما ملکیەتێیا ھەیی و پارڤەکرنا وێیا چاڤکانی و مافێن خوەدیتیێ بەرھەما ب ھەزاران سالانا ناکۆکی، زۆرێ و توندیێیە. ژ بەر ڤێ یەکێ، ل گۆری ئارگومانێن نۆزجک، ئەو نە رەوایە و خوەدیێن ھەیی مافێ وان تونە کو کەسێن دن ژ گھاندنا وان بێپار بھێلن ئان ژی ل ھەمبەر باج ئان دەستەسەرکرنێ ئیتیراز بکن. لێبەلێ، ب راستی ئەڤ ئەنجامە کو نۆزجک دخوازە ب چیرۆکا خوە ژ ھۆلێ راکە. ب پێشکێشکرنا جەرباندنەک رامانا نەھستۆریکی، ئەو ھێڤی دکە کو خوەندەڤان رازی بکە کو دیرۆکا راستینا ملکێ پاشگوھ بکە دا کو خوەدیێن ھەیییێن ملکێ ژ نووڤەبەلاڤکرنێ بپارێزە. تەۆریا نۆزجک تەنێ ب جددی تێ گرتن ژ بەر کو، یەکەم، ئەو تشتێ کو ئەو ھەول ددە رەوا بکە (ئانگۆ مافێن ملکیەتا کاپیتالیست) دھەسبینە و د ئەنجامێ دە خوەدان ھەڤگرتنەک رووپییە ویا دویەمین ژی، ژ بۆ دەولەمەندان خوەدان کێرھاتیبوونا سیاسییا ئەشکەرەیە. .
تشتا دویەمین کو دڤێ وەرە زانین ئەڤە کو ئارگومان بخوە کوور خەلەتە. ژ بۆ کو ھوون ببینن کا چما، (وەک میناک) دو کەسێن کو ئاخا ھەڤپار پارڤە دکن بگرن. نۆزجک دەستوورێ ددە یەک کەس کو ئاخا خوە وەکییا خوە بخوازە ھەیا کو “پێڤاژۆیا کو ب گەلەمپەری د تشتەک بەرێ نەخوەدی دە مافەک ملکێ وەسیەتکرییێ دۆمدار چێدکە دێ ووسا نەکە ھەکە پۆزیسیۆنا کەسێن دن ئێدی نە د ئازادیا کارانینا تشتێ دە بە. ژ بەر ڤێ یەکێ خرابتر بوویە.” [ ئانارشی، دەولەت و ئوتۆپیا ، ر. ١٧٨] ژ بەر ڤێ یەکێ، یەک ژ ھەر دو ھەڤپارێن مە، ھەیا کو کاربە مەاشەکی ژیا کو د ئەسلێ خوە دە ھلدبەراندیە زێدەتر بدەیێ دن، دکارە زەڤی ب دەست بخە. گەر ئەڤ رەوش بگھیژە وێ ھنگێ، ل گۆری نۆزجک، ڤەقەتاندنا دەستپێکێ راست بوو و ھەر وەھا ھەمی دانووستەندنێن بازارێیێن پاشین ژی وسا نە. ب ڤی ئاوایی جیھانا بێخوەدی دبە خوەدی و پەرگالەک بازارێیا کو ل سەر بنگەھا مافێن ملکیەتا کاپیتالیست د چاڤکانیێن ھلبەرینێ (ئەرد) و کەدێ دەیە پێش دکەڤە.
بالکێشە، ژ بۆ ئیدەۆلۆژیەک کو ژ خوە رە “ئازادی” ب ناڤ دکە، تەۆریا نۆزجک ب شەرت و مەرجێن کو ل سەر بنگەھا کارانینا ھەڤپار د ناڤ جڤاکێ دە ھەبوون، “خرابتر” ب تەنێ رەفاھا مادی پێناسە دکە. لێ راستی ئەڤە کو کەسەک ئەرد ب دەست خستبە،یێ دن نکاربە ژ ئاخا مایی بژی، وێ دەمێ پرسگرێکەک مە ھەیە. کەسێ دن نەچارە کو بپەژرینە کو ببە خوەدیێ ئاخێ. راستیا کو خوەدیێ ئەردێ نوو مەاشەکی ددەیێ دن دا کو ئاخا خوە بخەبتینە کو ژیا کۆلەیێ نوویێ مەاشێ کو د ئەسلێ خوە دە ھلبەراندیە زێدەتر دکە، دبە کو ب “پێوستیا لۆجکەان” رە وەرە دیتن. مژارا گرینگ ئەوە کو کۆلەیێ نوویێ مەاش ژ بلی کارکرنێ ژ بۆ یەکی دن رە بژارەک نەمایە و د ئەنجامێ دە ژی دبە بندەستێ دەستھلاتداریا وی کەسی. ب گۆتنەکە دن، “خرابتر” بوونا د وارێ ئازادیێ دە (ئانگۆ خوەسەری ئان خوەبرێڤەبرنێ) ژ بۆ نۆزجک نە گرینگە، ھەلوەستەک کو مەرڤ دکارە بگرە.
نۆزجک ئیدا دکە کو د ئیدەۆلۆژیا خوە دە گرانیێ ددە سەر خوە-خوەدانیێ ژ بەر کو ئەم فەردێن جھێ نە، ھەر یەک ب ژیانا خوەیا کو رێڤە دبە. ژ بەر ڤێ یەکێ ئەجێبە کو مەرڤ دبینە کو نۆزجک د ڤەگۆتنا خوەیا دەستگرتنێ دە بالێ ناکشینە سەر کاپاسیتەیا مرۆڤان کو ل گۆری تێگینا خوەیا ل سەر خوە تەڤبگەرن. ب راستی، ئیتیرازەک ل ھەمبەر دەستەسەرکرنا کو کەسەک بخە ناڤ رەوشەک نەھەوجە و نەخوەستییا بندەستی و گرێدانا ب ئیرادەیا کەسێن دن رە تونەیە.
بالا خوە بدنێ کو راستیا کو کەس ناھا د بن بریارێن کەسێن دن دە نە ژ ھێلا نۆزجک ڤە د نرخاندنا دادمەندیا ڤەقەتاندنێ دە نایێ ھەسباندن. راستیا کو ئافراندنا ملکێ تایبەت دبە سەدەما ئینکارکرنا ئازادیێن گرینگ ژ بۆ کۆلەیێن مەاش (ئانگۆ، کۆلەیێ مەاش ل سەر ستاتوویا ئاخا کو بکار دانین و نەبێژە کا کەدا وان چاوا تێ بکار ئانین). بەریا ئاڤاکرنا ملکیەتا تایبەت، ھەموویان کارێ خوە ب رێ ڤە دبرن، د ھەموو وارێن ژیانا خوە دە خوەدی رێڤەبەریا خوەسەر بوون. پشتی ڤەقەتاندنێ، کۆلەیێ نوویێ مەاش خوەدان ئازادییەک ووسا نینە و ب راستی دڤێ شەرت و مەرجێن کار کو تێ دە ئەو دەڤ ژ کۆنترۆلێ بەرددن کو ئەو پر وەختێ خوە چاوا دەرباس دکن قەبوول بکە. کو ئەڤ مژار ژ بۆ پێشنیارا لۆجکەان نە گرینگە، نیشان ددە کو ب راستی کاپیتالیزما ئازادیێ چقاسی ب فکارە.
گەلەک ئیدایێن نۆزجکێن د بەرژەوەندیا خوە-خوەدیتیێ دە و چما ئەو گرینگە ل بەر چاڤان بگرن، ھوونێ بفکرن کو خوەسەریا کۆلەیێن مەاشێن کو نوو ھاتنە دەرخستن دێ ژ بۆ وی گرینگ بە. لێبەلێ، خەمەک ووسا نایێ دیتن — خوەسەریا کۆلەیێن مەاش وەکی کو نە گرینگ بە تێ ھەسباندن. نۆزجک ئیددیا دکە کو خەما ئازادیا مرۆڤانا کو ژیانا خوە ب رێ ڤە ببن بنگەھێ تەۆریا وییا مافێن ملک-نەسینۆرکرییە، لێ، خویایە کو ئەڤ ژ کۆلەیێن مەاش رە دەرباس نابە. راستکرنا وییا ژ بۆ ئافراندنا ملکێ تایبەت تەنێ خوەسەریا خوەدیێ ئاخێ وەکی تێکلدار دبینە. لێبەلێ، وەکی کو پرۆودھۆن راست دبێژە:
“ئەگەر ئازادیا مرۆڤ پیرۆز بە، ئەو د ھەمی کەسان دە ب ھەمان رەنگی پیرۆزە؛ ھەکە ژ بۆ چالاکیا خوەیا ئۆبژەکتیڤ، ئانگۆ ژ بۆ ژیانا خوە پێدڤی ب ملک ھەبە، دەستەسەرکرنا ماددەیان ژ بۆ ھەمی کەسان ب ھەمان رەنگی پێدڤییە … ما نە ووسایە. ل پەی وێ یەکێیە کو کەسەک نکاربە رێ ل بەر یەکی دن بگرە کو ب قاسییا خوە مالزەمەیێ ب دەست بخە. [ ئۆپ. جت. ، رووپ. ٨٤-٨٥]
ئەنجامێن ئارگومانا نۆزجک ئەشکەرە دبن دەما کو ئەم ژ کریارێن دەستپێکێیێن دەستگرتنێ بەرب رەوشا ئابۆرییا کاپیتالیستا پێشکەفتی ڤە بچن. د رەوشەکە وھا دە ھەموو زەڤیێن بکێرھاتییێن بەردەست ھاتنە دەستەسەرکرن. جووداھیێن مەزن د ناڤ کی دە خوەدیێ چیە و ئەڤ جوداھی دەرباسی نفشێ دن دبن. ب ڤی رەنگی چینەک (کێمنەتەوە) مرۆڤێن کو خوەدیێ جیھانێ نە و چینەک مرۆڤان (پرانیا) ھەنە کو تەنێ دکارن ب شەرتێن کویێن بەرێ قەبوول دکن بگھیژن ناڤگینێن ژیانێ. ما ب راستی چاوا دکارە وەرە گۆتن کو پڕانی خوەدیێ خوە نە، ھەکە ئەو بێیی دەستوورا کەسێن دن (کێماھیا خوەدان) تشتەک نەکن.
د بن کاپیتالیزمێ دە تێ ئیداکرن کو مرۆڤ خوەدیێ خوە نە، لێ ئەڤ یەک ب تەنێ فەرمییە ژ بەر کو پرانیا مرۆڤان خوەدان چاڤکانیا سەربخوە نە. و ژ بەر کو ئەو مەجبوورن کو چاڤکانیێن گەلێن دن بکار بینن، ئەو د بن کۆنترۆلا کەسێن کو چاڤکانیێن خوە دە نە. ب گۆتنەکە دن، ملکیەتا تایبەت خوەسەریا پرانیا نفووسێ کێم دکە و رەژیمەکە دەستھلاتداریێ ئاڤا دکە کو گەلەک دشبن کۆلەتیێ. وەکی کو ژۆھن ستوارت مڵ گۆت:
“ئێدی ب زۆرا قانوونێ نە کۆلە و نە گرێدایی نە، پڕانیا مەزن ئەو قاس ب زۆرا ملکن؛ ئەو ھین ژی ب جیھەک، ب کارەکی و ل گۆری ئیرادەیا کاردێرەکی ڤە گرێدایی نە و ژ بەر قەزایا ژدایکبوونێ ھەم ژ کێفان، ھەم ژی ژ ئاڤانتاژێن دەروونی و ئەخلاقی،یێن کویێن دن بێیی زۆر و زەھمەتی و بێیی چۆلێ میراس دستینن، کو ئەڤ خرابیەکە کو ھەما ھەما ھەر یەک ژ وانێن کو ھەیا نھا مرۆڤاھیێ ل دژی وان تێدکۆشە، خزان د باوەریێ دە نە. ” [ “بەشێن ل سەر سۆسیالیزمێ” ، پرەنسیبێن ئابۆریا سیاسی ، رووپەل ٣٧٧-٨]
کاپیتالیزم، ھەر چەندی ئیدایا خوەداوەندیا فەرمی بکە ژی، د ئەسلێ خوە دە نە تەنێ خوەبرێڤەبرنا مرۆڤێن چینا کارکەر سینۆردار دکە، ژ بۆیێن دن ژی دکە چاڤکانیەک.یێن کو پشتی کو کەسێن دن ھەموو مال و ملکێ بەردەست ب دەست خستنە، دکەڤن سووکێ، ب خێرخوازی ​​ئان ژ بۆ کەسێن دن دخەبتن تێنە سینۆردار کرن.یا پاشین، وەکی کو ئەم د بەشا ج دە نیقاش دکن ، ژ بەر کو کەدا کارکەر ژ بۆ دەولەمەندکرنا کەسێن دن تێ بکار ئانین، ئەنجام ددە ئیستیسمارێ. کەسێن کەدکار نەچارن کو ب پلانا ھەیییا ملکیەتێ رە ھەڤکاریێ بکن و نەچارن کو سوودێ ژیێن دن وەربگرن. ئەڤ تێ وێ مانەیێ کو ژ بۆ دیارکرنا چارەنووسێ چاڤکانیان و ھەم ژی مافێن ل سەر ھەبوونا لاشی و دەروونی ھەوجە دکە. خەمگینیا چارەنووسا خوە (ئانگۆ خوەدیدەرکەتنا ل خوەیا ب واتە) مە دگھینە ملکێ ھەڤپار و کۆنترۆلا ھلبەرینێیا کارکەران و ژ بەر ڤێ یەکێ رەنگەکی سۆسیالیزما ئازادیخواز – نە ملکیەتا تایبەت و کاپیتالیزمێ.
و ھەلبەت ژ بۆ دەستەسەرکرنا ئاخێ پێویستی ب دەولەتەکێ ھەیە کو پاراستنا وێ ل ھەمبەر کەسێن بێخوەدی و ھەروھا دەستوەردانا بەردەوام د ژیانا مرۆڤان دە بکە. دەما کو مرۆڤ ل بەر خوە بھێلن، مرۆڤ دێ ب سەربەستی چاڤکانیێن ل دۆرا خوەیێن کو وان ب نەھەقی ژ ھێلا کەسێن دن ڤە ھاتنە دەستەسەر کرن بکار بینن و ئەو تەنێ دەستوەردانا دەولەتێیا دۆمدارە کو وێ ھنگێ پێشی ل بنپێکرنا پرەنسیبێن دادوەریێیێن نۆزجک دگرە (ژ بۆ بکارانینا تەرمینۆلۆژیا نۆزجک، “پێشڤەچوونا لۆجکەان ” تەۆریەک قالبکری، ئیدایێن وی وەکی دن نە ل بەر خوە ددن).
ب سەر دە، دڤێ ئەم زانبن کو خوەدانیا تایبەتا ژ ئالیێ کەسەکی ڤە، نە-خوەدیبوونا کەسێن دن فەرز دکە ( “ئەم کو ژ چینا پرۆلەتەرن، ملک مە دەردخینە!” [ پرۆودھۆن، ئۆپ. جت. ، ر. ١٠٥]) و وھا بازارا ئازاد” وەکی ھەر سیستەمەکە دنا ئابۆری ئازادیان سینۆردار دکە و دافرینە. ژ بەر ڤێ یەکێ ئیدیایا کو کاپیتالیزم “ئازادیا ئابۆری” پێک تینە ، ئەشکەرە دەرەوە. ب راستی، ئەو ل سەر ئینکارکرنا ئازادیێ ژ بۆ پرانیەک مەزن د دەما دەمژمێرێن کار دە (و ھەر وەھا باندۆرێن جدی ل سەر ئازادیێ ل دەرڤەیی دەمژمێرێن خەباتێ ژ بەر باندۆرێن بەرھەڤکرنا دەولەمەندیێ ل سەر جڤاکێ) بنگەھ دگرە .
دبە کو نۆزجک دکارە ئیدا بکە کو زێدەبوونا بەرژەوەندییێن ماددییێن ملکێ تایبەت، کرینێ رەوا دکە. لێبەلێ، ئەجێب خویا دکە کو تەۆریەک کو “ئازادی” پشتگری دکە دڤێ کۆلەیێن باش ژ مێر و ژنێن ئازادێن بەلەنگاز چێتر بھەسبینە. وەکی کو نۆزجک ئیدیا دکە کو رازیبوونا کۆلەیێن مەاش ژ بۆ بدەستخستنا دەستپێکێ نە ھەوجەیە، ژ بەر ڤێ یەکێ دبە کو ئەو ئیدا بکە کو قەزەنجا د رەفاھا ماددی دە ژ ونداکرنا خوەسەریێ زێدەترە و ژ بەر ڤێ یەکێ دەستوور ددە چالاکیا دەستپێکێ وەکی کریارەک باڤپارێزیێ. لێ ژ بەر کو نۆزجک ل دژی باڤپارێزیێیە دەما کو ئەو مافێن ملکیەتا تایبەت سینۆردار دکە، ئەو ب زۆر نکارە بانگ ل وێ بکە دەما کو پێدڤییە کو ڤان مافان بافرینە. و گەر ئەم باڤپارێزیێ دەرخن ھۆلێ و گرانیێ بدن سەر ئۆتۆنۆمیێ (وەکی کو نۆزجک ئیدیا دکە کو ئەو ل جیھەک دن د تەۆریا خوە دە دکە)، وێ ھنگێ راستدارکرنا دامەزراندنا دەستپێکێیا ملکیەتا تایبەتی پر دژوارتر دبە، ھەکە نە نە گەنگاز بە.
و ئەگەر سەرناڤێ ھەر خوەدیێ ملکێ وان سیبەرا دیرۆکییا شەریەتا لۆجکەانیا ل سەر دەستگرتنێ ھەبە، وێ دەمێ سەرناڤێن وەھا نەدەرباسدارن. ھەر سەرناڤێ کو مرۆڤ ل سەر چاڤکانیێن نەوەکھەڤ ھەبن، دێ ب راستیێن کو “مال دزییە” و “مالی دەسپۆتیزمە” وەرە ھەسباندن. ئیدایا کو ملکیەتا تایبەت ئازادیا ئابۆرییە، ئەشکەرە نە راستە، ھەر وھا ئیدایا کو ملکیەتا تایبەت دکارە ژ بلی “ھێزکرن راستە” ب ھەر تشتی رە راستدار بە.
ب کورتی، “[ئ]ئەگەر مافێ ژیانێ وەکھەڤ بە، مافێ کەدێ ژی وەکھەڤە و مافێ داگیرکرنێ ژی وەکھەڤە.” ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو “یێن کو ئیرۆ نە خوەدیێن وانن، ب ھەمان سەرناڤێ خوەدیێن وانن؛ لێ ژ دێڤلا کو ئەز ژ ڤێ یەکێ دەربخم کو دڤێ ئەو ملک ژ ھەمییان رە وەرە پارڤە کرن، ئەز ل سەر ناڤێ ئەولەھیا گشتی، تەڤاھی راکرنا وێ داخواز دکم.” [پرۆودھۆن، ئۆپ. جت. ، ر. ٧٧ و رووپ. ٦٦] ب تەنێ، ھەکە راستە کو دەستوەردانا دەستپێکێیا چاڤکانیان وەرە کرن، وێ ھنگێ، ژ بەر ھەمان سەدەمێ، ژ بۆیێن دن د ھەمان و نفشێن پاشەرۆژێ دە راستە کو د بەرژەوەندیا پەرگالەک کو رێزێ ژ ئازادیێ رە دگرە، ملکێ تایبەت ژ ھۆلێ راکن. ژ ھەموویان بێتر ژ چەند.
ژ بۆ بێتر ئانالیزێن ئانارشیستێن ل سەر ملکێ تایبەت و چما ئەو نکارە وەرە رەوا کرن (چ ژ ھێلا داگیرکەری، کەد، مافێ خوەزایی، ئان ھەر تشتێ دن ڤە بە) ل خەباتا کلاسیکا پرۆودھۆن بنھێرن تایبەتمەندی چیە؟. ژ بۆ نیقاشێن زێدەتر ل سەر مافێن ملکیەتا کاپیتالیست ل بەشا ف.٤ بنێرە .

ب.٣.٣ چما ملک ئیستیسمارکەرە؟

وەرگەرا ماکینە

ژ بۆ بەرسڤا ڤێ پرسێ، یەکدەستداریا “ئالاڤ و ئالاڤێن” ھلبەرینەر بفکرن. ئەڤ یەکدەستداریا کو چینا سەرمایەدارێن پیشەسازی ب دەست خستیە، دھێلە کو ئەڤ چین ب راستی ژ بۆ ئیمتیازا بکارانینا ئالاڤ و ئاموورێن یەکدەستدار ژ کارکەران رە “بەردێل” بستینە.
ئەڤ دقەومە ژ بەر کو ملک، ب گۆتنێن پرۆودھۆن، چینا کارکەر “ژکاردەرخستنێ” دکە . ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو ملکێ تایبەت چینەک مرۆڤان دافرینە کو ژ بلی کارکرنا ژ بۆ پاترۆنەک نەچارە کو کرێیا خوەدیێ خانی بدە ئان تشتێن کو ئەو وەکی چین ھلدبەرینن، لێ خوەدیێ وان نینن بکرن. دەولەت مافێن ملکیەتێ ل سەر ئەرد، کارگەھ و ھود پێک تینە، تێ ڤێ واتەیێ کو خوەدان دکارە ژ کەسێن دن رە نەھێلە کو وان بکار بینە و قایدەیێن وان ل سەریێن کو ئەو دەستوور ددن ملکێ “خوە” بکار بینن بجیھ بینە . ژ بەر ڤێ یەکێ پاترۆن “کارەکی ددە تە؛ ئانگۆ دەستوورا کارکرنێ د کارگەھ ئان کارگەھا کو نە ژ ئالیێ وی ڤە لێ ژ ئالیێ کارکەرێن دنێن مینا تە ڤە ھاتیە چێکرن. ژ بۆ وی بخەبتن.” [ئالەخاندەر بەرکمان، ئانارشیزم چیە؟ ، ر. ١٤] ژ ڤێ رە کەدا مووچە تێ گۆتن و ژ بۆ ئانارشیستان تایبەتمەندیا دیارکەرا کاپیتالیزمێیە.
ئەڤ چینا مرۆڤێن کو ژ بۆ بژین ب مووچەیان ڤە گرێدایی نە، جارنان ژ ھێلا ئانارشیستێن سەدسالا نۆزدەھان ڤە “پرۆلەتەریا” دھات گۆتن. ئیرۆ پرانیا ئانارشیستان ب گەلەمپەری ژێ رە دبێژن “چینا کارکەر” ژ بەر کو پرانیا کارکەرێن د نەتەوەیێن مۆدەرنێن کاپیتالیست دە نە ژ گوندی ئان ئەسنافان کارکەرێن مووچە نە (ئانگۆ کارکەرێن خوەسەرێن کو ژ ھێلا پەرگالا ملکیەتا تایبەت ڤە ژی تێنە ئیستسمار کرن، لێ ب ئاوایێن جوودا). ھەر وەھا دڤێ وەرە زانین کو ملکێ کو ب ڤی رەنگی تێ بکار ئانین (ئانگۆ ژ بۆ خەبتاندن و ئیستسمارکرنا کەدا کەسێن دن) ژ ھێلا ئانارشیست و سۆسیالیستێن دن ڤە ژی “سەرمایە” تێ گۆتن. ژ بەر ڤێ یەکێ، ژ بۆ ئانارشیستان، ملکیەتا تایبەت سیستەمەکە چینایەتی چێدکە، رەژیمەکە کو تێ دە ھندک، ژ بەر خوەدیتیا خوەیا ل سەر دەولەمەندیێ و ئاموورێن ھلبەرینا وێ، ل سەر گەلەکێن کو خوەدیێن پر ھندکن، دەستھلاتداریێ دکن ( ژ بۆ نیقاشا زێدەتر ل بەشا ب.٧ بنێرە. دەرسان).
ئەڤ پشتراست دکە کو ھندک دکارن ژ خەباتا کەسێن دن سوود وەربگرن:
“د پەرگالا کاپیتالیست دە مرۆڤێ کەدکار نکارە [ب گشتی] ژ بۆ خوە بخەبتە… ژ بەر ڤێ یەکێ… دڤێ ھوون کاردێرەک ببینن. ھوون ژێ رە بخەبتن… د پەرگالا کاپیتالیست دە تەڤاھیا چینا کارکەر ھێزا خوەیا کەدێ دفرۆشە کارکەران کارگەھان چێدکن، ئالاڤان چێدکن . وەک چینەک کارگەھان ئاڤا کرنە، پەرچەیەک ژ کەدا وانا رۆژانە ژ بۆ ئیمتیازا بکارانینا وان کارگەھان تێ گرتن ژ بۆ ئیمتیازێ بکارانینا وان ئالاڤ و ماکینەیان.
“نھا ھوون دکارن تەخمین بکن کا چما شەھرەزاییا پرۆودھۆن گۆتیە کو ملکێن دەولەمەندان ملکێ دزییە ؟ ژ ھلبەرینەر، کارکەر تێ دزین.” [بەرکمان، ئۆپ. جت. ، رووپ. ٧-٨]
ژ بەر ڤێ یەکێ دزیا/ئیستسمارکرنا رۆژانەیا کو ب کاپیتالیزمێ ڤە گرێدایییە، ب دابەشکرنا سەروەت و ملکێ تایبەت ڤە گرێدایییە (ئانگۆ دزینا دەستپێکێیا ئاموورێن ژیانێ، ئەرد، کار و خانیێن چینا خوەدان). ژ بەر بێپارکرنا پرانیا نفووسێ ژ ئاموورێن ژیانێ، سەرمایەدار د رەوشەک ئیدەال دە نە کو ژ بۆ سەرمایا کو خوەدیێ وانن، لێ نە ھلبەراندن و نە ژی بکار تینن، “بەردێلا کارانینێ” بدن. ژ بەر کو ڤەبژارکەک ھندک ھەیە، کارکەر ب پەیمانان دپەژرینن کو د ناڤ وان دە ئەو خوەسەریا خوە د دەما خەباتێ و بەرھەما وێ خەباتێ دە ژ دەست ددن. ئەڤ یەک دبە سەدەم کو کاپیتالیست بگھیژن “مەلالەک” (کار) کو ب پۆتانسیەل دکارە ژیا کو ب مووچە تێ دایین بێتر نرخێ ھلبەرینە.
ژ بۆ کو ئەڤ رەوش دەرکەڤە ھۆلێ، ژ بۆ کو کەدا ب مەاش ھەبە، دڤێ کەدکار نە خوەدیێ ئاموورێن ھلبەرینێیێن کو بکار تینن نەبن خوەدی و نەیێن کۆنترۆلێ. وەکی ئەنجامەک، ژ ھێلا کەسێن کو خوەدیێ ئاموورێن ھلبەرینێیێن کو د دەمژمێرێن خەباتێ دە بکار تینن ڤە تێنە کۆنترۆل کرن. ژ بەر کو کەدا وان د دەستێ پاترۆنێ وان دەیە و ژ بەر کو کەد ژ کەسێ کو دکە نایێ ڤەقەتاندن، پاترۆن ژی د دەما خەباتێ دە ب باندۆر ل کارکەران خوەدی دەردکەڤە و ژ بەر ڤێ یەکێ ئیستیسمار ژی دبە. ژ بەر کو د دەمژمێرێن خەباتێ دە، خوەدان دکارە (د ناڤ ھن سینۆرێن کو ژ ھێلا بەرخوەدان و ھەڤگرتنا کارکەران ڤە و ھەر وەھا شەرت و مەرجێن ئۆبژەکتیڤ، وەکی ئاستا بێکاریێ د ناڤ پیشەسازی ئان وەلاتەک دە تێنە دەستنیشان کرن) رێخستن، ئاست، دەم، شەرت و مەرجێن دژواریا خەباتێ، و ژ بەر ڤێ یەکێ میقدارا ھلبەرانێ (کو خوەدیێ مافێ تەنێ ل سەر ھەیە ھەر چەند کو وان ئەو ھلبەر نەکریە).
ژ بەر ڤێ یەکێ “خەرجا” (ئان “نرخا زێدە” ) ژ ھێلا خوەدیێن کارکەران ڤە تێ ئافراندن کو ژ نرخا تەڤاھییا کو ژ ھێلا کەدا وان ڤە ھاتی زێدەکرن ژ ھلبەر ئان کارووبارێن کو ئەو ژ بۆ فیرمایێ دافرینن کێمتر دراڤ ددن کارکەران. ژ بەر ڤێ یەکێ قازانجا سەرمایەدار فەرقا ڤێ “نرخا زێدە”یە، کو ژ ھێلا کەدێ ڤە ھاتی ئافراندن و ژ کەدێ ھاتی ڤەقەتاندن، ژ خەینێ سەرمایا فیرمایێ و لێچوونێن مادەیێن خاڤ (ل بەشا ج.٢ ژی بنێرە — “قەید ژ کو تێ؟” ).
ژ بەر ڤێ یەکێ ملک ئیستیسمارکەرە ژ بەر کو دھێلە کو زێدەبوونەک ژ ھێلا خوەدان ڤە وەرە مۆنۆپۆل کرن. تایبەتمەندی د ناڤ جیھێ کار دە تێکلیێن ھیەرارشیک چێدکە ( “یەکدەستداریا ئاموور و ئامووران” چێتر دبە کو ژێ رە “یەکدەستداریا ھێزێ” وەرە گۆتن ) و وەکی ھەر پەرگالێن ھیەرارشیک،یێن خوەدی ھێز وێ ژ بۆ پاراستن و پێشڤەبرنا بەرژەوەندیێن خوە ل سەر ھەسابێیێن دن بکار تینن. . د ناڤا کارگەھێ دە ل ھەمبەری ڤێ زۆردەستی و مێتنگەریێ بەرخوەدانەکە کارکەران ھەیە، کو “تێکلیێن ھیەرارشیک…یێن کارسازیا کاپیتالیست ژ بۆ چارەسەرکرنا ڤێ ناکۆکیێ د بەرژەوەندیا نوونەرێن سەرمایەیێ دە ھاتنە چێکرن.” [وڵام لازۆنجک، ئۆپ. جت. ، ر. ١٨٤]
ھێژایی گۆتنێیە کو دەولەت ژ بۆ پاراستنا مافێن مال و ملکێ و رێڤەبرنێ ل ھەمبەر کرنێن کەسێن بێخوەدی ھەر دەم ئامادەیە. وەختا کو ئەو دگھێژە وێ، ھەبوونا دەولەتێیا کو وەکە پاراستڤانێ “یەکدەستداریا دەستھلاتداریێ” دەستوورێ ددە وێ ھەرتمی وێ ھەبێ.
ژ بەر ڤێ یەکێ، سەرمایەدار دکارن ڤێ نرخێ زێدە ژ کارکەران بستینن، تەنێ ژ بەر کو ئەو خوەدیێ ئاموورێن ھلبەرینێ نە، نە ژ بەر کو ئەو ب خوە ب کارێ ھلبەرینەریێ قەزەنج دکن. ھەلبەت دبە کو ھن سەرمایەدار ژی بەشداری ھلبەرینێ ببن، د ڤێ رەوشێ دە مافێ وانێ ب ئەدالەت ھەیە کو ب کەدا خوە نرخا کو ل ھلبەرینا فیرمایێ ھاتیە زێدەکرن؛ لێ خوەدان ب گەلەمپەری ژ ڤێ یەکێ پرتر ھەقێ خوە ددن، و دکارن ویا بکن، ژ بەر کو دەولەت ئەو مافێ خوەدان ملک گارانتی دکە (کو نە ئەجێبە، ژ بەر کو ئەو ب تەنێ ھایا وان ژ دانووستەندن و ھلبەرێن فیرمایان ھەیە و مینا ھەمی کەسێن د پۆزیسیۆنێن بێبەرپرسیار دە نە. ، وێ ھێزێ ب کار تینن — ژ بەر ڤێ یەکێیە کو ئانارشیست پشتگرییا دەمۆکراسیا راستەراست دکن وەکی ھەڤتایێ بنگەھینێ پەیمانا ئازاد، ژ بەر کو تو کەس ل سەر دەستھلاتداریێ نایێ باوەر کرن کو بەرژەوەندییێن خوە ل سەریێن کو بریارێن وانن تەرجیھ ناکن). و ھەلبەت گەلەک سەرمایەدار گەرینەندەیان دستینن دا کو کار و بارێن خوە ژ وان رە بمەشینن، ب ڤی ئاوایی داھاتێ بەرھەڤ دکن ژ بۆ کو ژ بلی خوەدیتیێ تشتەکی نەکن.
ژ بەر ڤێ یەکێ قازانجێن کاپیتالیستان رەنگەکی ئیستسمارکرنا ب پشتگرییا دەولەتێیە. ئەڤ یەک ژ بۆ فایزێن کو ژ ھێلا بانکەران ڤە تێنە بەرھەڤ کرن و ھەم ژی کرێیێن کو ژ ھێلا ئاخایان ڤە تێنە بەرھەڤ کرن راستە. بێیی شێوازەکی دەولەتێ، ئەڤ شێوەیێن ئیستیسمارێ نە ممکونە، ژ بەر کو یەکدەستداریێن کو ئەو گرێدایی نە نکارن وەرن دۆماندن. میناکی، د نەبوونا لەشکەر و پۆلیسێن دەولەتێ دە، کارکەر ب تەنێ ژ خوە رە کارگەھان ب دەست دخستن و ب کار دانین، ب ڤی رەنگی نەھشتن کو سەرمایەدار پارەکە نەھەق ژ زێدەھیا کو دافرینن بدەست بخن.

ب.٣.٢ دەولەت چ جورە ملکان دپارێزە؟

وەرگەرا ماکینە

کرۆپۆتکن گۆت کو دەولەت “ئاموورا سازکرنا یەکدەستداریێیە ژ بۆ کێمنەتەوەیێن دەستھلاتدار.” [ ئانارشیزم ، ر. ٢٨٦] د ھەر پەرگالا ئیستسمارکرنا چینی دە، چینەکە سەردەست گھاندنا ئاموورێن ھلبەرینێ کۆنترۆل دکە دا کو باجا ژ کەدێ بگرە. کاپیتالیزم نە ئیستیسنایە. د ڤێ پەرگالێ دە دەولەت جووربەجوور جووربەجوور “مۆنۆپۆلێن چینی” (ب گۆتنا توجکەر) دپارێزە دا کو کارکەر “مەاشێ خوەیێ خوەزایی”، بەرھەما تاما کەدا خوە نەستینن . دگەل کو ھن ژ ڤان یەکدەستداران دیارن (وەک تاریف، یەکدەستدارێن بازارێیێن کو دەولەتێ ددە و ھود)، پرانیا وان “ل پشت پەردەیێ” نە و دخەبتن کو سەردەستیا کاپیتالیست ژ بۆ دۆماندنا ھێزەک بەرفرەھ نە ھەوجە بە.
د بن کاپیتالیزمێ دە، چار جورەیێن سەرەکەیێن ملک، ئان ژی یەکدەستدارێن ئیستیسمارکەر ھەنە، کو دەولەت وان دپارێزە:
(١) ھێزا دەرخستنا کرەدی و پەرەیان، بنگەھا بانکنگیا کاپیتالیست؛
(٢) ئەرد و ئاڤاھی، بنگەھێ ئاخاتیێ؛
(٣) ئاموور و ئاموورێن ھلبەرینێ، بنگەھا کاپیتالیزما پیشەسازیێ؛
(٤) رامان و ئیجاد، بنگەھا مافێ کۆپی و پاتەنتێ ( “مالداریا رەوشەنبیری” ) رۆیال.
دەولەت ب سەپاندنا ڤان ئاوایێن ملکیەتێ، مسۆگەر دکە کو شەرت و مەرجێن ئۆبژەکتیفێن د ناڤا ئابۆریێ دە ل سەر کاپیتالیستن، ب کارکەران رە تەنێ ژ بۆ قەبوولکرنا پەیمانێن زۆردار و ئیستیسمارکەرێن کو د ناڤ وان دە خوەسەریا خوە ژ دەست ددە و سۆزا ئیتااتیێ ددە ئان ژی ب بەلەنگازی و فەقیریێ رە روو ب روو دمینە. ژ بەر ڤان “دەستپێکرنا ھێزێ” کو بەرێ ژ بۆ پەیمانەک تایبەتی ھاتی ئیمزەکرن، ھاتنە کرن ، سەرمایەدار ل سەر ھەسابێ مە خوە دەولەمەند دکن، ژ بەر کو ئەم “مەجبورن کو بەردێلەک گران بدن خوەدیێن ملک ژ بۆ مافێ چاندنیا ئاخێ ئان ژی کرنا ماکینەیان.” [کرۆپۆتکن، فەتھ نان ، ر. ١٠٣] ئەڤ شەرت و مەرج ئەشکەرە ژی تنازێن خوە ب پەیمانا ئازاد دکن (ل بەشا ب.٤ بنێرە ).
ئەڤ جووربەجوور جووربەجوور دەستوەردانا دەولەتێ ژ بەر ڤێ یەکێ نۆرمال تێنە دیتن کو گەلەک کەس وان ژی وەکی وان نافکرن. ژ بەر ڤێ یەکێ ئەم پارێزڤانێن کاپیتالیزما “بازارا ئازاد” دبینن کو ل دژی فۆرمێن “دەستوەردانا دەولەتێ” کو ژ بۆ ئالیکاریا بەلەنگازان ھاتنە سێوراندن د ھەمان دەمێ دە د پاراستنا مافێن ملکیەتا رەوشەنبیر، پارگیدانی، خوەدیێن خانیان و گەلەک قانوون و باجێن سەرمایەدار و وان دە تشتەک خەلەت نابینن. سییاسەتمەداران پرتووکێن قانوونێ ب جھ کرنە و ل سەر وان دپارێزن دا کو بازارا کاری ل بەرژەوەندیا خوە بخاپینن ( ل بەشا ف.٨یا ل سەر رۆلا دەولەتێیا د پێشدەبرنا کاپیتالیزمێ دە ل رێزا یەکەم بنێرە).
ھێژایی گۆتنێیە، تەڤی کو د کۆنترۆلکرنا چینا کارکەر دە رۆلا قاشۆ سڤکا زەختێن ب ڤی رەنگییێن “ئۆبژەکتیف” ھەیە ، بەرخوەدانا چینا کارکەران ئەو قاس بوویە کو سەرمایە تو جاری نەکاریە دەست ژ ھێزێن دەولەتێ، راستەراست و نەراستەراست، بەردە. دەما کو رێگەزێن کۆنترۆلێیێن “ئۆبژەکتیف” تێک بچە، سەرمایەدار ژ بۆ ڤەگەراندنا نیزاما “خوەزایی” دێ ھەر دەم سەری ل زۆرداریا دەولەتێ بدن . وێ دەمێ دەستێ “نەدیتبار”ێ بازارێ ب کولمەک خویایا دەولەتێ تێ گوھەزتن و رێیێن نەراستەراستێن دابینکرنا قازانج و ھێزێیێن چینا سەردەست ب فۆرمێن راستەراستێن دەولەتێ تێنە تەمام کرن. وەکە کو ئەم د بەشا د.١ دە ژی دیار دکن ، دەستوەردانا دەولەتێ ژ چەسپاندنا ڤان شێوازێن ملکیەتا تایبەت وێدەتر نۆرما کاپیتالیزمێیە، نە ئیستیسنایە و ژ بۆ ئەولەکرنا ھێز و قازانجا چینا کاپیتالیست تێ کرن.
ژ بۆ کو ئەم گرینگیا ڤان یەکدەستداریێن ب دەستەکا دەولەتێ نیشان بدن، ئەمێ باندۆرا وان خێز بکن.
یەکدەستداریا کرەدیێ، کو دەولەت کۆنترۆل دکە کا کی دکارە و کی نکارە پەرەیان بدە ئان دەین بدە، شیانا مرۆڤێن چینا کارکەر کو ئالتەرناتیفێن خوەیێن ل ھەمبەر کاپیتالیزمێ بافرینن کێم دکە. ب گرتنا میقدارێن بلندێن فایزێیێن ل سەر دەینان (کو تەنێ ژ بەر کو پێشبازی سینۆرکرییە گەنگازە) ھندک کەس دکارن دەبارا خوە بکن کو کۆۆپەراتیفان ئان پارگیدانیێن یەک کەسی ئاڤا بکن. ب سەر دە، ڤەگەراندنا دەینێن ب فایزێ بلند ژ بانکێن کاپیتالیست رە مسۆگەر دکە کو کۆۆپەراتیف گەلەک جاران نەچارن کو پرەنسیبێن خوە خەرا بکن، ژ بۆ کو دەبارا خوە بکن (ل بەشا ژ.٥.١١ بنێرە ). ژ بەر ڤێ یەکێ نە ئەجێبە کو کۆۆپەراتیفێن مۆندراگۆنێن پر سەرکەتییێن ل وەلاتێ باسک یەکیتیا خوەیا کرەدیێ ئاڤا کرن کو ب گرانی ژ سەرکەفتنا جەرباندنێ بەرپرسیارە.
چاوا کو زێدەکرنا مەاشان د ناڤ کاپیتالیزمێ دە تێکۆشینەک گرینگە، پرسا کرەدیێ ژی وسایە. پرۆودھۆن و شاگرتێن وی پشتگری دان فکرا بانکەیا گەل. گەر چینا کارکەر کاربوویا زێدەیی میقدارێن پەرەیان بگرتا و کۆنترۆل بکە، وێ دکاربوو ھێزا کاپیتالیست تێک ببە دەما کو نیزاما خوەیا جڤاکییا ئالتەرناتیف ئاڤا بکە (ژ بەر کو پەرە د داویێ دە واتەیا کرینا ھێزا کەدێیە، و ژ بەر ڤێ یەکێ دەستھلاتداریا ل سەر کەدکاران – کو مفتەیا زێدەبوونێیە. ھلبەرینا نرخێ). پرۆودھۆن ھێڤی کر کو ب کرەدی ژ بۆ لێچوون (ئانگۆ خەرجێن رێڤەبرنێ) کێم ببە، کارکەر دێ کاربن ئاموورێن ھلبەرینێیێن کو ھەوجە دکن بکرن. دگەل کو پرانیا ئانارشیستان ئیدا دکن کو زێدەکرنا گھاندنا کرەدیێ ژ چینا کارکەران وێ ژ زێدەبوونا مووچەیان وێدەتر نەکەڤە کاپیتالیزمێ، ھەمی ئانارشیست دزانن کا کرەدیا ئەرزانتر، مینا مووچەیێن زێدەتر، دکارە ژیانا مرۆڤێن کەدکار ھێسانتر بکە و چاوا تەکۆشینا ژ بۆ کرەدیەک وەھا، مینا تێکۆشینا ژ بۆ مووچەیان، دبە کو د پێشکەفتنا ھێزا چینا کارکەرا د ناڤا کاپیتالیزمێ دە رۆلەک کێرھاتی بلیزە. بوویەرێن ئەشکەرەیێن کو تێنە بیرا مرۆڤ ئەون کو د وان دە پەرە ژ ھێلا کارکەران ڤە ژ بۆ فینانسەکرنا تەکۆشینا خوەیا ل دژی سەرمایەیێ ھاتنە بکار ئانین، ژ فۆنێن گرەڤێ و چەکان بگرە ھەیا دوورکەتنا پەریۆدیک ژ کار کو ب داھاتا دراڤییا تێرا خوە زێدە پێکانە. زێدەبوونا گھیشتنا کرەدیا ئەرزان دێ ژ مرۆڤێن چینا کارکەر رە ھنەکی زێدەتر ڤەبژارکان بدە ژ فرۆتنا ئازادیا خوە ئان رووبرووبوونا بەلەنگازیێ (وەک کو زێدەبوونا مووچە و بەتالیێ ژی بێتر ڤەبژارکان ددە مە).
ژ بەر ڤێ یەکێ، یەکدەستداریا کرەدیێ پێشبازیا کاپیتالیزمێیا ژ کۆۆپەراتیفان (کو ب گشتی ژ فیرمایێن کاپیتالیست بەرھەمدارترن) کێم دکە و د ھەمان دەمێ دە ب زۆرێ مووچەیێن ھەموو کارکەران دادخینە ژ بەر کو داخوازا کەدێ ژیا دن کێمترە. ئەڤ، د ئەنجامێ دە، دھێلە کو کاپیتالیستان ترسا ژ کیسێ بکار بینن دا کو ئاستێن بلندترێن نرخێ زێدە ژ کارمەندان دەرخینن، ب ڤی رەنگی ھێزا کاپیتالیست (ل ھوندور و دەرڤەیی جیھێ کار) و بەرفرەھتر (زێدەکرنا لێچوونێن سازکرنێ و ب ڤی رەنگی ئافراندنا بازارێن ئۆلیگارشیکێن کو ژ ھێلا سەردەستیێ ڤە تێنە سەردەست کرن). چەند فیرما). وەکی دن، رێژەیێن فایزێیێن بلند ھاتنا راستەراست ژ ھلبەرینەران ڤەدگوھەزینن بانکان. کرەد و پەرە ھەم د تێکۆشینا چینان دە وەکی چەک تێنە بکار ئانین. ژ بەر ڤێ یەکێ، دیسا و دیسا، ئەم دبینن کو چینا سەردەست بانگا بانکا ناڤەندی دکە و چالاکیا دەولەتێ بکار تینە (ژ رێزکنامەیا راستەراستا دراڤێ بخوە، ھەیا ھەولدانا برێڤەبرنا ھەرکینا وێ ب مانیپولاسیۆنا بەرژەوەندیێ) ل ھەمبەر گەفێن دوبارە. ژ خوەزایا (و رۆلا) پەرەیان د ناڤا کاپیتالیزمێ دە.
یەکدەستداریا کرەدیێ ژ بۆ ئەلیتان خوەدی ئاڤانتاژێن دنە. سالێن ١٩٨٠-ئان ب زێدەبوونا بارگرانیا دەینێ ل سەر مالباتان و ھەر وەھا زێدەبوونا گرانیا دەولەمەندیێ ل دەولەتێن یەکبوویی ھاتە دەستنیشان کرن. ھەردو ب ھەڤ ڤە گرێدایی نە. ژ بەر “کێمبوونا مووچەیێن راستینێن ساەتان، و راوەستانا د داھاتێن مالباتێ دە، چینێن ناڤین و ژێرین بێتر دەین دانە کو ل جھێ خوە بمینن” و وان “ژ دەولەمەندێن پر دەولەمەندێن کو [بوویە] دەولەمەندتر دەین کرنە.” د سالا ١٩٩٧ دە، مالباتێن دەولەتێن یەکبوویی ١ تریلیۆن دۆلار (ئان ١٧% ژ داھاتێن پشتی باجێ) ل سەر کارووبارێ دەین خەرج کرن. “ئەڤ یەک ژ نوو ڤە دابەشکرنا داھاتێیا بەر ب ژۆر ڤە تەمسیل دکە.” و چما ئەو دەین کرن؟ ژ سەدی ٤٠-ێ ژێرینێ دابەشکرنا داھاتێ “دەین ژ بۆ تەلافیکرنا داھاتێن راوەستایی ئان داکەتنێ” لێ ژ سەدی ٢٠-ێ ژۆرین “ب پرانی ژ بۆ ڤەبەرھێنانێ” دەین کر. ژ بەر ڤێ یەکێ “کرەدیا خەریدار دکارە وەکی رێیەک ژ بۆ دۆماندنا سەرفکاریا گرسەیی ل ھەمبەر مووچەیێن راوەستاندی ئان داکەتی وەرە ھەسباندن. لێ ژ نێرینا چینا دەیندێر ڤە بۆنوسەک جڤاکی و سیاسییا دن ژی ھەیە: ئەو زەختا ژ بۆ مووچەیێن بلند کێم دکە. رێ ددە مرۆڤان کو تشتێن کو ب ئاوایەکی دن نەکارن بکرانا، د دەما پۆلاریزاسیۆنێ دە ھەم خویانگێ و ھەم ژی راستیا ستانداردا ژیانێیا کو تێ دە ھەیە، دبە ئالیکار / ئان فاتوورەیا ماستەرجارد، گرەڤ و ئاوایێن دنێن ئالۆزیێ ژیێن دن کێمتر بالکێش خویا دکن.” [دۆوگ ھەنوۆۆد، واڵ سترێت ، رووپەل ٦٤-٦]
ژ بەر ڤێ یەکێ کرەدی “فۆرمەک گرینگا زۆردەستیا جڤاکییە؛ کارکەرێن ئیپۆتەککری بێتر خوەدانپارێزن.” [ھەنوۆۆد، ئۆپ. جت. ، ر. ٢٣٢] پەرە ھێزە و ھەر ئاموورەک کو ب زێدەکرنا ڤەبژارکێن کارکەران وێ ھێزێ کێم بکە ژ ھێلا چینا کاپیتالیست ڤە وەکی خەتەرەیەک تێ ھەسباندن — چ ئەو بازارێن کار تەنگ بە، چ بەخشەیا بێکاریێ ژ دەولەتێ رە تێ دایین، چ ئەرزان بە، ب خوە برێخستنکری بە، کرەدیەک — دێ ل بەرخوە بدن. ژ بەر ڤێ یەکێ، یەکدەستداریا کرەدیێ تەنێ دکارە وەکی بەشەک ژ ئێریشەک بەرفرەھا ل دژی ھەر جوورە ھێزا جڤاکییا کاپیتالیست وەرە شەر کرن.
ب کورتی، یەکدەستداریا کرەدیێ، ب سینۆرکرنا ب سوونی ڤە ڤەبژارکا کو ئەم ژ بۆ خوە بخەبتن، پشتراست دکە کو ئەم ژ بۆ سەرۆکەک دخەبتن د ھەمان دەمێ دە چەند کەسان ژی ل سەر ھەسابێ گەلەکان دەولەمەند دکن.
یەکدەستداریا ئاخێ ژ پێکانینا سەرناڤێن ئاخێیێن کو ل سەر داگرکرن و کارانینا کەسانە نامینە ژ ھێلا ھوکوومەتێ ڤە پێک تێ. د ھەمان دەمێ دە ئەڤ ژی دھەوینە کو چەوساندنا خانیێن تەرکاندی و جەلەبێن دنێن ملک نەقانوونی دکە. ئەڤ دبە سەدەما کرێیا ئاخێ، کو ب ڤێ یەکێ خوەدان ئەرزان ژ بۆ کو کەسێن دن ئاخا خوە بکار بینن لێ ب راستی چاندنی و بکار نەینن، دستینن. د ھەمان دەمێ دە دەستوور ددە خوەدیکرن و کۆنترۆلکرنا چاڤکانیێن خوەزایییێن وەکی نەفت، گاز، کۆمر و دار. ئەڤ یەکدەستداری ب تایبەتی ئیستیسمارە، ژ بەر کو خوەدیێ وێ نکارە ئیدیا بکە کو ئەرد ئان ژی چاڤکانیێن وێ ئافراندیە. ئەو ژ ھەمییان رە پەیدا بوو ھەیا کو خوەدان خانی ئەو ئیدا کر کو ئەو دۆرپێچ کر و نەھشت کویێن دن بکار بینن.
ھەیا سەدسالا نۆزدەھان، کۆنترۆلکرنا ئاخێ بەلکی فۆرما ھەری گرینگا ئیمتیازێ بوو کو ژ بەر ڤێ یەکێ مرۆڤێن کارکەر نەچار بوون کو ژ بەرھەما وێ کێمتر وەکی مەاش قەبوول بکن. دەما کو ئەڤ یەکدەستداری د جڤاکا مۆدەرنا کاپیتالیست دە کێمتر گرینگە (وەکی ھندک کەس دزانن چاندنیێ بکن)، دیسا ژی رۆلەک دلیزە (ب تایبەتی د وارێ خوەدیکرنا چاڤکانیێن خوەزایی دە). ب کێمانی، ھەر مال و جیھێ کار ھەوجەدارێ زەڤییە کو ل سەر وەرە چێکرن. ژ بەر ڤێ یەکێ دەما کو چاندنیا ئاخێ کێم گرینگ بوویە، کارانینا ئاخێ گرینگ دمینە. ژ بەر ڤێ یەکێ یەکدەستداریا ئاخێ مسۆگەر دکە کو مرۆڤێن خەباتکار نە ئەردەک ژ بۆ چاندنیێ، نە جیھەک ژ بۆ دانینا دکانان و نە جیھەک رازانێ ببینن بێیی کو پێشی ل خوەدیێ خانی بەردێلەک بدن ژ بۆ ئیمتیازا دانینا لنگێ ل سەر ئاخا کو ئەو خوەدی لێ نە ژی ئافراندنە. نە ژی بکار بینن.یا ھەری باش، کارکەر ب دەھسالان ژیانا خوە ئیپۆتەک کریە دا کو پچەک ئاخا خوە بگرە ئان ژییا خەرابتر کرێیا خوە بدە و وەکی بەرێ بێ ملک مایە. ب ھەر ئاوایی، خوەدان خانی ژ بۆ دانووستەندنێ دەولەمەندترن.
وەکی دن، یەکدەستداریا ئاخێ د ئافراندنا کاپیتالیزمێ دە رۆلەک گرینگ لیست (ل بەشا ف.٨.٣ ژی بنێرە ). ئەڤ دو فۆرمێن سەرەکە گرت.یا یەکەم، دەولەتێ ب دارێ زۆرێ خوەدیێ ملکێن مەزنێن د دەستێ مالباتەکێ دە بوو. ئەردێ ھەری باش ب دارێ زۆرێ گرتن، ڤان خوەدان ئاخێن مەزن کرن پارک و نێچیرێ، ژ بەر ڤێ یەکێ گوندی نەچار کرن کو ڤەبژارکەک ھندک بە ژ بلی کو ل سەر تشتێ مایی ل ھەڤ بجڤن. ژ بەر ڤێ یەکێ گھیشتنا ئاخا بلند تەنێ ب دایینا کرێیا ژ بۆ ئیمتیازێ گەنگاز بوو، ھەکە ھەبە. ژ بەر ڤێ یەکێ ئەلیتەکێ ئیدیا کر کو خوەدیێ ئەردێن ڤالایە، و ب کۆنترۆلکرنا گھیشتنا وێ (بێیی کو خوە راستەراست ئەو داگر بکن ئان بخەبتن) چینێن کارکەرێن وێ دەمێ کۆنترۆل کرن.یا دویەمین، ئەلیتا دەستھلاتدار ژی ب تەنێ ئاخا کو ب کەڤنەشۆپی د دەستێ جڤاکێ دە بوو دزین. ژ ڤێ رە دگۆتن دۆرپێچکرن، پێڤاژۆیا کو ئەردێ ھەڤپار ڤەدگوھەرە ملکێ تایبەت. ئابۆریناس وڵام لازۆنجک ڤێ پێڤاژۆیێ کورت دکە:
“ژ نوو ڤە ئۆرگانیزەکرنا ئەردێن چاندنیێ [تەڤگەرا دۆرپێچکرنێ]… ب نەچاری زندیبوونا چاندنیا کەڤنەشۆپییا گوندیان خەرا کر… [ئەو] ھێزەکە کارکەرا مەزنا گوندیێن بێمراس ب تەنێ گرێدانێن کێم ب ئاخێ ڤە ئافراند. ژ بۆ دەبارا ژیانێ، گەلەک ژ ڤان گوندیان ڤەگوھەری “پیشەسازیا ناڤمالین” – ھلبەرینا کەلووپەلان د سەدسالا ١٨ان دە ھلبەرینا تەکستیلێ ھات گوھەرتن. [ رێخستنا کارسازیێ و میتا ئابۆریا بازارێ ، رووپ. ٣-٤]
چینا ئاخایان ب ئیمکانا کو “قانوونی” مرۆڤان ژ ملکێ “وان” دوور بخە ، یەکدەستداریا ئاخێ بکار ئانی دا کو بافرینە چینەک مرۆڤان کو ژ بلی کەدا وان (ئانگۆ ئازادی) تشتەک تونە کو بفرۆشە. ئەرد ژ وان کەسێن کو ب کەڤنەشۆپی ئەو ب کار دانین، بنپێکرنا مافێن ھەڤپار، و ژ ھێلا خوەدێگراڤی ڤە ژ بۆ بەرژەوەندیا خوە ھلبەراندن ھاتە بکار ئانین (د ڤان دەمێن داوی دە، پێڤاژۆیەک ب ڤی رەنگی ل جیھانا سێیەمین ژی ددۆمە). داگرکەریا کەسانە ب ئاخا و کۆلەتیا مەاشێ چاندنیێ ڤەگوھەری، و ژ بەر ڤێ یەکێ “قانوونێن دۆرپێچکرنێ … نفووسا چاندنیێ بەرب بەلەنگازیێ ڤە بر، ئەو خستن بەر دلۆڤانیا خوەدان ئەردان، و ھەژمارەکە مەزن ژ وان نەچار کرن کو کۆچی باژارێن کو لێ وەک پرۆلەتەر، ئەو تەسلیمی رەھمەتا چێکەرێن چینا ناڤین ھاتن کرن.” [پەتەر کرۆپۆتکن، شۆرەشا مەزنا فرانسی ، جل. ١، رووپ. ١١٧-٨]
گوھەرینەک ژ ڤێ پێڤاژۆیێ ل وەلاتێن مینا ئامەریکا پێک ھات، کو ل ور دەولەتێ خوەدیتیا ریێن مەزنێن ئاخێ گرت و پشترە ئەو فرۆت جۆتکاران. وەکی کو ھۆوارد زنن دەستنیشان دکە، قانوونا ھۆمەستەاد “١٦٠ ھەکتار ئەردا رۆژاڤایی، بێ داگرکرن و خوەدی گشتی، دا ھەر کەسێ کو وێ پێنج سالان چاندنیێ بکە. ھەر کەسێ کو بخوازە ١،٢٥ دۆلار ژ ھەکتارەکێ بدە، دکارە مالەک بکرە. کێم مرۆڤێن ئاسایی ٢٠٠ دۆلارێن پێویست ھەبوون. ژ بۆ ڤێ یەکێ سپەکولاتۆران بار کر و گەلەک ژ ئەردێ کرین.” [ا پەۆپلەعس ھستۆری ئۆف تھە ئونتەد ستاتەس ، ر. ٢٣٣] ئەو جۆتکارێن کو دراڤ ددن، گەلەک جاران نەچار دبوون کو دەیندار بن دا کو ویا بکن، و بارەک زێدە دانی سەر کەدا خوە. رێیێن ئەردێن بەرفرەھ ژی راستەراست (ب دیاری ئان ب فرۆتنا ئەرزان) ئان ژی ب کرێ (ب ئاوایێ گھاندنا ئیمتیازێ ژ ئاخا دەولەتێ رە ژ بۆ دەرخستنا مادەیێن خاڤێن مینا دار و نەفتێ) دانە رێیێن ھەسنی و پارگیدانیێن دن. ب ھەر ئاوایی، گھیشتنا ئاخێ ھاتە قەدەخە کرن ویێن کو ب راستی ئەو کار دکرن، ب رەنگەکی ئان یەکی دن باجەک ژ خوەدیێ خانی رە دانین (ئان راستەراست د کرێ دە، ئان ژی نەراستەراست ب ڤەگەراندنا دەینەک).
ئەڤ یەکدەستداریا ئاخێ د چالاکیێ دە بوو (ژ بۆ ھوورگولیێن زێدەتر ل بەشێن ف.٨.٣ ، ف.٨.٤ و ف.٨.٥ ژی بنێرە ) و یەکدەستداریا ئالاڤ و ئالاڤان ژ وێ دەرکەت، ژ بەر کو پیشەسازیا ناڤخوەیی ل بەر کاپیتالیزما پیشەسازیێ نکاریبوو بژی. ل ھەمبەر پێشبازیا ھلبەرینا پیشەسازییا کو ل سەر قازانجێن کو ژ کەدا ئەرزان تێنە ھلبەراندن دەولەمەند دبە، ب دەمێ رە شیانا کارکەرانا خوەدیکرنا ئاموورێن خوەیێن ھلبەرینێ کێم بوو. ژ رەوشەکێ کو پرانیا کارکەران خوەدیێ ئاموورێن خوە بوون و ژ بەر ڤێ یەکێ ژی ژ بۆ خوە کار دکرن، نھا ئەم ب رەژیمەک ئابۆری رە رووبروو نە، کو ئالاڤ و ئالاڤێن کو ژ بۆ خەباتێ ھەوجە نە د دەستێ سەرمایەداران دە نە و ژ بەر ڤێ یەکێ، کارکەر نھا ژ بۆ پاترۆنان دخەبتن.
یەکدەستداریا ئالاڤ و ئالاڤان دشبھە یەکدەستداریا ئاخێ، ژ بەر کو ل سەر بنگەھێ کاپیتالیستە کو ژ کارکەران رە دەستوور نادە سەرمایا خوە، ھەیا کو کەدکار باجا خوە نەدە خوەدیێ وێ کو بکار بینە. دەما کو سەرمایە “ب تەنێ کەدا ئەمبارکرییە کو بەرێ ھەقێ خوە ب تەڤاھی ستەندیە” و ژ بەر ڤێ یەکێ “مافێ دەیندێرێ سەرمایەیێیە کو ئەو ساخلەم ڤەگەرە، و نە تشتەک دن” (کو گۆتنێن توجکەر بکار بینن)، ژ بەر ئیمتیازێن قانوونییێن کاپیتالیستە. د رەوشەکێ دە کو ژ بۆ کارانینا وێ “خەرجێ” دستینە . ژ بەر کو، دگەل کو چینا کارکەر ب قانوونی ھەم ژ ئاخ و ھەم ژی ژ سەرمایەیا بەردەست (ئاموورێن ژیانێ) ھاتنە قەدەخە کرن، ئەندامێن وێ چینێ بژاردەیا ھندکە ژ بلی رازیکرنا پەیمانێن مووچەیێ کو دەستوورێ ددە سەرمایەداران ژ بۆ کارانینا وان “بەردێل” بستینن. ئالاڤێن ( ل بەشا ب.٣.٣ بنێرە ).
ژ بەر ڤێ یەکێ یەکدەستداریا سەرمایە ژی، مینا یەکدەستداریا ئاخێ، ژ ئالیێ دەولەت و قانوونێن وێ ڤە تێ مەشاندن. گەر ھوون ل فۆرما سەرەکەیا کو ئیرۆ سەرمایەیا وەھا تێ دە تێ گرتن، ل پارگیدانیێ بنێرن، ئەڤ یەکا ھەری زەلال تێ دیتن. ئەڤ ژ بلی ئاڤاھیەکە قانوونی نە تشتەکی دنە. “د ڤان ١٥٠ سالێن داوین دە،” ژۆەل باکان دەستنیشان دکە، “پارگیدانی ژ نەزەلالیێ رابوویە و بوویە سازیا ئابۆرییا سەردەستا جیھانێ.” قانوون ھاتە گوھەزتن دا کو “بەرپرسیاریا تخووبدار” و ئالیەیێن دن بدە پارگیدانیان دا کو “کارسازیا تەڤلێبوونێیا ھێژا بکشینە… ب راکرنا قەدەخەیێن نە پۆپولەر [ژ بۆ سەرمایەداران] ژ قانوونێن پارگیدانیێ.” د داویێ دە، دادگەھان “ب تەڤاھی پارگیدانی ڤەگوھەراندن “کەسەک”، ب ناسنامەیا خوە … و ھێز کرن، مینا کەسەک راستین، کو ل سەر ناڤێ خوە کارسازیێ بمەشینە، مالوومانان ب دەست بخە، کارکەران بخەبتینە، باج بدە و ھەرە دادگەھ مافێ خوە ب دەست بخە و کریارێن خوە بپارێزە.” ل ئامەریکا، ئەڤ ب کارانینا گوھەرینا ١٤-ئان (کو ژ بۆ پاراستنا کۆلەیێن ئازاد ھاتە پەژراندن!) ھاتە بدەستخستن. ب کورتاسی، پارگیدانی “ب ماف، ھەوجەداری و داخوازێن خوە نە عکەسەکعەک سەربخوەیە… ژ بۆ پێشدەبرنا سییاسەتا جڤاکی و ئابۆری ئاموورەک ژ ھێلا دەولەتێ ڤە ھاتی ئافراندنە.” [ تھە جۆرپۆراتۆن ، ر. ٥، رووپ. ١٣، رووپ. ١٦ و رووپ. ١٥٨]
ھەر وەھا مرۆڤ نکارە بێژە کو ئەڤ یەکدەستداری بەرھەما کەد و تەسەرووفێیە. سەرمایە-یەکدەستدار پێشڤەچوونەک ڤێ داوییێیە و ئەڤ رەوش چاوا پێشکەت ب گەلەمپەری تێ پاشگوھ کرن. گەر وەکی نە گرینگ نەیێ رۆنی کرن، ھن چیرۆکەک پەری تێ خێز کرن کو تێ دە چەند مرۆڤێن باقل خلاس کرن و ژ بۆ بەرھەڤکرنا سەرمایێ گەلەک خەبتین و پرانیا تەمبەل ھەرکین کو ژ ھێلا ڤان ژەنۆسیدێن (ھەما ھەما سەرمرۆڤ) ڤە وەرن خەبتاندن. د راستیێ دە، سەرمایا دەستپێکێیا ژ بۆ ڤەبەرھێنانا د پیشەسازیێ دە ژ دەولەمەندیا کو ژ دەرڤە ھاتیە تالانکرن ئان ژی ژ داھاتێن ئیستیسمارا فەۆدال و ئاخایان دھات. وەکی دن، وەک کو ئەم د بەشا ف.٨ دە نیقاش دکن ، دەستوەردانا دەولەتێیا بەرفرەھ ھەوجە بوو کو چینەک کارکەرێن مەاش چێبکە و دەستنیشان بکە کو سەرمایە ژ بۆ ئیستسمارکرنا وان د پۆزیسیۆنا چێترین دەیە. دەما کو سەرمایە-یەکدەستداریا خوە لنگێن خوە دیت، ئەڤ دەستوەردانا ئەشکەرەیا دەولەتێ ھات کێمکرن.
پشتی کو ئەڤ یەک پێک ھات، تەڤگەرا دەولەتێ کێمتر ئەشکەرە بوو و ل سەر پاراستنا مافێن ملکیەتا سەرمایەداران ھوور دبە. ژ بەر ڤێ یەکێیە کو “بەردێلا” کو ژ کارکەران رە تێ داین، بەشەک ژ نوو ڤە ڤەبەرھێنانێ ل سەرمایەیێ بوو، کو بوھایێن کەلووپەلان کێم کر، پیشەسازیا ناڤخوەیی خەرا کر و ژ بەر ڤێ یەکێ ڤەبژارکێن کو ل بەر کارکەرێن د ئابۆریێ دە پەیدا دبن تەنگ کرن. ب سەر دە، ڤەبەرھێنانێ ھەر وەھا لێچوونێن سازکرنێیێن ھەڤرکێن پۆتانسیەل زێدە کر، کو ئەڤ یەک دۆماندنا بێپارکرنا چینا کارکەر ژ ناڤگینێن ھلبەرینێ کر ژ بەر کو ڤان ئاستەنگێن “خوەزایی”یێن ژ بۆ کەتنا بازاران گارانتی دکرن کو چەند ئەندامێن وێ چینێ خوەدی فۆنێن ھەوجە نە کو چێبکن. جیھێن کارێن کۆۆپەراتیفێن مەزناھیا گونجاو. ژ بەر ڤێ یەکێ دەما کو یەکدەستداریا ئاخێ ژ بۆ ئافراندنا کاپیتالیزمێ گرینگ بوو، یەکدەستداریا “ئالاڤ و ئاموور”ا کو ژێ دەرکەتبوو زوو بوو کانیا سەرەکەیا پەرگالێ.
ب ڤی ئاوایی فایز ب خوە رە بوو دۆمدار، ب ئەشکەرەیی “دانووستاندنێن ئازاد” بوو ناڤگینا کو سەردەستیا کاپیتالیست بژی. ب گۆتنەکە دن، “دەستپێکرنا ھێزێیا بەرێ” ب پاراستنا دەولەتێیا نھایا ملکیەتێ رە مسۆگەر دکە کو سەردەستیا کاپیتالیستا ل سەر جڤاکێ تەنێ ب بکارانینا ھێزا “پاراستنێ” (ئانگۆ شیدەتا کو ژ بۆ پاراستنا ھێزا خوەدان ملک ل دژی سەندیکایان، گرەڤ تێ بکارانین، بدۆمینە. کار، ھود.). ” خەرجێن ” کو ژ نفشێن بەرێیێن کارکەران ھاتنە دەرخستن، پشتراست کریە کویێ نھا نە د رەوشەک دەیە کو ب “پێشبازیا ئازاد” خوە ژ نوو ڤە ب ئاموورێن ژیانێ رە بکە یەک (ب گۆتنەک دن، دایینا فایزێ مسۆگەر دکە کو فایز بەردەوام دکە). ھێژایی گۆتنێیە کو زێدەبوونا ڤی نفشی دێ ژ بۆ زێدەکرنا سەرمایا سەرمایێ وەرە بکار ئانین و ب ڤی ئاوایی بێ خوەدیکرنا نفشێن پاشەرۆژێ وەرە مسۆگەر کرن و ب ڤی رەنگی رەفاز ژی خوە دۆمدار دبە. و ھەلبەت پاراستنا دەولەتێیا ل ھەمبەر “دزیێ”یا کەسێن کەدکار مسۆگەر دکە کو مال دزی بمینە و دزێن راست ژی تالانا خوە بپارێزن.
ھەیا کو یەکدەستداریا “ئیدەان”ە، ئەڤ یەک ژ بۆ دەولەمەندکرنا پارگیدانیێن کاپیتالیست ل سەر ھەسابێ رایا گشتی و داھێنەر تێ بکار ئانین. پاتەنت جووداھیەک بھایێ ئاسترۆنۆمیکی دکە. میناکی، ھەیا دەستپێکا سالێن ١٩٧٠-ئان، ئیتالیا پاتەنتێن دەرمانان ناس نەدکر. وەکی ئەنجامەک، رۆچە پرۆدوجتس کارووبارێن تەندورستیا نەتەوەیییا بریتانی ژ بۆ پێکھاتەیێن پاتەنتەدێن لبروم و ڤالوم زێدەتری ٤٠ قات زێدەتر ژیا کو ژ ھێلا پێشبازێن ل ئتالیتالیایێ ڤە ھاتی بارکرن، خەرج کر. وەکی کو توجکەر گۆت، یەکدەستداریا پاتەنتێ “د پاراستنا ڤەبەرھێنەر و نڤیسکاران دە ل ھەمبەر پێشبازیێ ژ بۆ دەمەک تێرا خوە درێژە کو ئەو بکارن ژ گەل خەلاتەک پر زێدە ژ پیڤانا کەدێیا کارووبارێن وان بستینن، – ب گۆتنەک دن، د دایینا ژ بۆ ھن کەسان مافێ ملکیەتێ ژ بۆ سالەکێ و راستیێن خوەزایێ، و ھێزا کو ژیێن دن باجێ بستینن ژ بۆ بکارانینا ڤێ دەولەمەندیا خوەزایییا کو دڤێ ژ ھەر کەسی رە ڤەکری بە.” [ تھە ئندڤدوالست ئانارچستس ، ر. ٨٦]
باندۆرا نەتیجەیا ڤێ یەکێ دکارە ترسناک بە. دانووستاندنێن بازرگانییێن جیھانییێن رۆوندا ئوروگوای “مافێن ملکێ رەوشەنبیری خورت دکە. پارگیدانیێن دەرمانێن ئامەریکی ویێن دنێن رۆژاڤایی ئێدی دکارن پارگیدانیێن دەرمانانێن ل ھندستان و برەزیلیایێ ژ عدزیناع ملکێ وانێن رەوشەنبیری راوەستینن. لێ ڤان پارگیدانیێن دەرمانانێن ل جیھانا پێشکەفتی ڤان ژیان-رزگارکرنێ دکرن. دەرمانێن کو ژ ئالیێ شیرکەتێن دەرمانێن رۆژاڤایی ڤە دھاتن فرۆتن، کێم بوون. ژ بەر کو ھندک کەس دکارن نارکۆتیکێ ب دەست بخن . [ژۆسەپھ ستگلتز، گلۆبالزاتۆن ئاند ئتس دسجۆمتەنتس ، ر. ٧-٨] دەما کو ھێرسا ناڤنەتەوەیییا ل سەر دەرمانێن ئادس-ێ د داویێ دە شرکەتێن دەرمانان نەچار کر کو دەرمانان ب بھایێ بھایێ د داویا ٢٠٠١ دە بفرۆشن، رەژیما بنگەھینا مافێن ملکیەتا رەوشەنبیری ھین ل جھێ خوە بوو.
ئیرۆنیا کو ئەڤ رەژیم د پێڤاژۆیەکە ب ئیدایا سەربەستکرنا بازرگانیێ دە ھاتیە ئافراندن، دڤێ ژ نەدیتی ڤە نەیێ. “مافێن ملکێ رەوشەنبیری،” وەکی نۆام چۆمسکی راست دەستنیشان دکە، “پیڤانەک پاراستنێیە، ت تێکلیا وان ب بازرگانیا ئازاد رە نینە — ب راستی، ئەو تام بەرەڤاژیێ بازرگانیا ئازادن.” [ فێمکرنا ھێزێ ، ر. ٢٨٢] بێدادیا بنگەھینا “یەکدەستداریا رامانان” ژ ھێلا ڤێ راستیێ ڤە زێدە دبە کو گەلەک ژ ڤان ھلبەرێن پاتەنتکری ئەنجاما فینانسەکرنا لێکۆلین و پێشکەفتنێیا ھوکوومەتێ نە، دگەل کو پیشەسازیا تایبەتی تەنێ ژ تەکنۆلۆژیێ قەزەنجێن یەکدەستداریێ دستینە کو ئەو ژ بۆ پێشکەفتنێ قونجەک خەرج نەکر. . د راستیێ دە، درێژکرنا ئالیکاریا ھوکوومەتێ ژ بۆ لێکۆلین و پێشکەفتنێ ژ ھێلا ھوکوومەت و پارگیدانیێن کو ب دەڤکی ب رۆژەڤا نەۆ-لیبەرال ڤە گرێدایی نە، ھەرێمەک گرینگ و قەبوولکرییا دەستوەردانا دەولەتێیە.
“یەکدەستداریا رامانان” ب راستی ل دژی ئاقلێ خوە دخەبتە. پاتەنت ب قاسی کو ئەو تەشویق دکن نووبوونێ دتەپسینن. زانیارێن لێکۆلینێیێن کو ب راستی کارێ داھێنانێ دکن، پێدڤییە کو مافێن پاتەنتێ وەکی شەرتێ کار ئیمزا بکن، د ھەمان دەمێ دە پاتەنت و بەرنامەیێن ئەولەھیا پیشەسازیێ کو ژ بۆ بھێزکرنا بەرژەوەندیا پێشبازیێ ل سووکێ تێنە بکار ئانین ب راستی پێشی ل پارڤەکرنا ئاگاھداریان دگرن، ژ بەر ڤێ یەکێ نووبوونێ کێم دکە (ئەڤ خراب ب تایبەتی ل زانینگەھان تێ ھیسکرن ژ بەر کو رەژیما نوویا “مافێن رەوشەنبیری” ل ور بەلاڤ دبە). زێدەتر لێکۆلین دسەکنە ژ بەر کو نووبوونەک زێدەیا کو ل سەر بنگەھا پاتەنتێن کەسێن دن تێ ئاستەنگ کرن دەما کو خوەدیێ پاتەنتێ دکارە ل سەر لنگێن خوە بسەکنە ژ بەر کو ترسا وان ژ ھەڤرکەک کو ئیجادێ باشتر بکە تونەیە. ئەو ھەر وەھا پێشکەفتنا تەکنیکی ئاستەنگ دکن ژ بەر کو، ژ ھێلا جەوھەرێ خوە ڤە، رێ ل بەر ڤەدیتنا سەربخوە ڤەدگرن. د ھەمان دەمێ دە، بێ گومان، ھن پارگیدان خوەدان پاتەنتەک ئەشکەرە نە کو وێ بکار بینن لێ تەنێ ژ بۆ کو کەسەک دن نەھێلە کو ویا بکە.
وەکی کو نۆام چۆمسکی دەستنیشان دکە، ئیرۆ پەیمانێن بازرگانیێیێن مینا گاتت و نافتا “تەڤلھەڤیەک لیبەرالیزاسیۆن و پاراستنێ فەرز دکن، کو ژ بازرگانیێ وێدەتر دچن، ژ بۆ کو دەولەمەندی و ھێز ب ھشکی د دەستێن ئاخایان دە بھێلن ھاتنە چێکرن.” ژ بەر ڤێ یەکێ “مافێن سەرمایەدار بێنە پاراستن و زێدەکرن” و داخوازەک سەرەکە “زێدەکرنا پاراستنا عمولکێ رەوشەنبیریعیە، تەڤی نەرمالاڤێ و پاتەنتان، دگەل مافێن پاتەنتێ کو ل سەر پێڤاژۆیێ و ھەم ژی ھلبەرێ درێژ دبە” دا کو “تەمین بکە کو بنگەھا دەولەتێن یەکبوویی پارگیدانی تەکنۆلۆژیا پێشەرۆژێ کۆنترۆل دکن” و ژ بەر ڤێ یەکێ “پرانیا بەلەنگاز د گرێدانا ب ھلبەرێن بھایێن چاندنیا رۆژاڤایی، بیۆتەکنۆلۆژی، پیشەسازیا دەرمان و ھود ڤە گرێددن.” [ ئەمرێن جیھانێ، کەڤن و نوو ، ر. ١٨٣، رووپ. ١٨١ و رووپ ١٨٢-٣] ئەڤ تێ ڤێ واتەیێ کو ھەکە پارگیدانیەک رێیەک نوو، بکێرتر،یا ھلبەرینا دەرمانەک کفش بکە، وێ ھنگێ “یەکدەستیا رامانان” دێ وان راوەستینە و ژ بەر ڤێ یەکێ “ئەڤ نە تەنێ تەدبیرێن پر پاراستنێ نە … ئەو” ژ نوو ڤە دەربەک ل دژی کاربدەستیا ئابۆری و پێڤاژۆیا تەکنۆلۆژیک – ئەڤ تەنێ نیشانی وە ددە کو ب راستی چقاس عبازرگانیا ئازادع ب ڤان ھەمییان رە تێکلدارە.” [چۆمسکی، تێگھشتنا ھێزێ ، ر. ٢٨٢]
ھەمی تێ ڤێ واتەیێ کو پارگیدانی (و ھوکوومەتێن وان) ل جیھانا پێشکەفتی ھەول ددن کو ب کۆنترۆلکرنا ھەرکینا تەکنۆلۆژیێ ژیێن دن رە پێشی ل دەرکەتنا پێشبرکێ بگرن. پەیمانێن “بازرگانیا ئازاد” ژ بۆ ھلبەرینا یەکدەستداریا ھلبەرێن وان تێنە بکار ئانین و ئەڤ یەک دێ مەزنبوونا پێشبازیێ ئاستەنگ بکە ئان ژی ھێدی بکە. دەما کو پرۆپاگاندیستێن پارگیدانی ب دلسۆزی چالاکڤانێن “دژ-گلۆبالیزمێ” وەکی دژمنێن جیھانا پێشکەفتی شەرمەزار دکن، لێ دگەرن کو ئاستەنگێن بازرگانیێ بکار بینن دا کو شێوازێن ژیانا خوە (رۆژاڤایی) ل سەر ھەسابێ نەتەوەیێن بەلەنگاز بپارێزن، راستی جوودایە. ” یەکدەستداریا رامانان” ب توندی تێ بکار ئانین دا کو چالاکیا ئابۆرییا جیھانا پێشکەفتی بتەپسینە ئان ژی کۆنترۆل بکە دا کو باشوور، ب باندۆر، وەکی کارگەھەک مەزن بمینە. دگەل کو راستەراست قازانجێن یەکدەستداریێ وەردگرە، خەتەرەیا پێشبازیا “کێم-مەاش” ژ جیھانا پێشکەفتی دکارە وەرە بکار ئانین دا کو کۆلەیێن مەاشێن جیھانا پێشکەفتی د بن کۆنترۆلێ دە بمینە و ژ بەر ڤێ یەکێ ئاستا قەزەنجێ ل مالێ بپارێزە.
ئەڤ نە ھەموویە. مینا جوورەیێن دنێن ملکیەتا تایبەت، فایزێ کو ژ ھێلا وێ ڤە ھاتی ھلبەراندن دبە ئالیکار کو ئەو بخوە-دۆمدار ببە. سەرمایەدار ب ئافراندنا یەکدەستدارێن موتلەق “قانوونی” و قەزەنجکرنا زێدەیا کو ڤان دافرینن، نە تەنێ خوە ل سەر ھەسابێیێن دن دەولەمەند دکن، د ھەمان دەمێ دە سەردەستیا خوەیا ل بازارێ ژی مسۆگەر دکن. ھن قەزەنجێن زێدەیێن کو ژ بەر پاتەنت و مافێن خوەروو تێنە بەرھەڤ کرن دیسا ل پارگیدانیێ تێنە ڤەبەرھێنان، ب ئافراندنا ئاستەنگیێن جھێرەنگێن “خوەزایی” ژ بۆ تێکەتنێ ژ بۆ ھەڤرکێن پۆتانسیەل ڤە ئاڤانتاژان پەیدا دکن. ب ڤی رەنگی پاتەنت باندۆرێ ل ئاڤاھیا کارسازیێ دکن، دامەزراندن و سەردەستیا کارسازیا مەزن تەشویق دکن.
د داویا سەدسالا نۆزدەھان دە، یەکدەستداریا رامانان د پێشڤەبرنا کارتەلان دە رۆلەک سەرەکە لیست و د ئەنجامێ دە بنگەھەک ژ بۆ کو د سەدسالا بیستان دە ببە کاپیتالیزما پارگیدانی دانی. پاتەنت د ئاستەک گرسەیی دە ژ بۆ پێشڤەبرنا بەرھەڤکرنا سەرمایێ، راکرنا ئاستەنگێن تێکەتنێ، و دۆماندنا یەکدەستداریا تەکنۆلۆژیا پێشکەفتی د دەستێ پارگیدانیێن رۆژاڤایی دە ھاتن بکار ئانین. ڤەگوھەزتن ئان بەرھەڤکرنا پاتەنتان د ناڤبەرا ھەڤرکان دە، ژ ھێلا دیرۆکی ڤە، ژ بۆ ئافراندنا کارتەلان د پیشەسازیێ دە رێبازەک سەرەکەیە. ئەڤ ب تایبەتی ژ بۆ ئاموورێن ئەلەکتریکێ، راگھاندنێ، و پیشەسازیێن کیمیەوی راست بوو. میناکی، د سالێن ١٨٩٠-ئان دە، دو پارگیدانیێن مەزن، گەنەرال ئەلەجترج و وەستنغۆوسە، “بەشەک گرینگا پیشەسازیا ھلبەرینا ئەلەکتریکێیا ئامەریکی یەکدەستدار کرن، و سەرکەفتنا وان ب پیڤانەک مەزن ئەنجاما کۆنترۆلا پاتەنتێ بوو.” ھەردو ھەڤرکان ب تەنێ پاتەنتێن خوە بەرھەڤ کرن و “دیسا رێگەزەک دنا پاتەنتێ و کۆنترۆلکرنا بازارێ پێش کەتبوو: پەیمانێن بەرھەڤکرنا پاتەنتا پارگیدانی. ژ بۆ کێمکرنا لێچوون و نەدیاریێن ناکۆکیێن د ناڤبەرا دێو دە ھاتنە سێوراندن، وان پۆزیسیۆنا ھەر یەکی پر خورت کر – – ل ھەمبەر ھەڤرکێن ھندکتر و کەسێن نوویێن ل قادێ.” [داڤد نۆبلە، ئامەرجان بی دەسگن ، ر. ١٠]
دەما کو پەرگالا پاتەنتێ، د تەۆریێ دە، ژ بۆ پاراستنا داھێنەرێ پچووکتر تێ پێشڤە خستن، د راستیێ دە ئەو بەرژەوەندییێن پارگیدانی نە کو سوود وەردگرن. وەکی کو داڤد نۆبلە دەستنیشان دکە، “داھێنەر، ناڤەندا بنگەھینا پەرگالا پاتەنتێ، د بەردێلا ئەولەھیا پارگیدانی دە ھەر کو دچە زێدە دبە کو “تەرکا” پاتەنتا خوە بکە؛ وی مافێن خوەیێن پاتەنتێ ژ پارگیدانیێن پیشەسازیێ رە فرۆت ئان دەستوور دا، ئان ژی وان ژ پارگیدانیێ رە داتینە. کو ئەو بوو کارمەندەک، ژەنینا خوە ب مەاش کر، د ھەمان دەمێ دە، ب ریا کۆنترۆلکرنا پاتەنتێیا کو ب کرین، ھەڤگرتن، ھەوزێن پاتەنتێ، و پەیمانێن خاچ-لیسانسێ ب دەست خستیە، و ھەر وەھا ب رێگەزکرنا ھلبەرینا پاتەنتێ ب ریا لێکۆلینا پیشەسازیێیا برێکووپێک. شیرکەتان ب بەردەوامی عیەکدەستداریا خوەیا یەکدەستداریێع بەرفرەھ کرن.” وەکی دن، پارگیدانیان “پاتەنتان بکار ئانین دا کو قانوونێن دژ-باوەرمەندیێ دۆرپێچ بکن.” ڤێ بەرھەڤکرنا قازانجێن یەکدەستداریێ ل سەر ھەسابێ خەریدار د ناڤبەرا سالێن ١٩٠٠ و ١٩٢٩-ئان دە “گاڤێن پر مەزن” چێکر و “ب قاسی کو باندۆرێن دادوەری و قانوونییێن پاشین پەیدا کر دا کو یەکدەستداریا پارگیدانی ب ریا کۆنترۆلکرنا پاتەنتێ پر دەرەنگ وەرە کۆنترۆل کرن.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ٨٧، رووپ. ٨٤ و رووپ. ٨٨]
ژ بەر کو ئەدون پرندلە، پارێزەرەک پاتەنتێیا پارگیدانی، د سالا ١٩٠٦-ئان دە نڤیساند کو:
“پاتەنت رێگەزێن ھەری باش و بباندۆرێن کۆنترۆلکرنا پێشبازیێ نە. ئەو جارنان فەرمانا موتلەقا سووکێ ددن، کو خوەدیێن وان دکارن بێیی کو نرخێ لێچوونێن ھلبەرینێ بنرخینە ب ناڤ بکە… پاتەنت یەکانە فۆرما قانوونییا یەکدەستداریا موتلەقە. . . . ھێزا کو خوەدیێ پاتەنتە کو شەرت و مەرجێن کو یەکدەستداریا خوە تێ دە بکار بینە، ژ بۆ پێکانینا پەیمانێن بازرگانی ل سەرانسەرێ پیشەسازیێن پراتیکی ھاتە بکار ئانین.” [ژ ھێلا نۆبلە، ئۆپ. جت. ، ر. ٨٩]
ژ بەر ڤێ یەکێ، چینا سەردەست، ب ریا دەولەتێ، ب بەردەوامی ھەول ددە کو فۆرمێن نوویێن ملکیەتا تایبەت ب ئافراندنا کێماسی و یەکدەستداریێن چێکری پێش بخە، میناکی، ب ھەوجەداریا لیسانسێن گرانبھا ژ بۆ تەڤلێبوونا جوورەیێن تایبەتییێن چالاکیان، وەک وەشان ئان ھلبەرینا ھن جەلەبێن دەرمان ئان ھلبەر. د “سەردەما ئاگاھداریێ” دە، رووخاندن (بەردێلێن بکار ئانینێ) ژ ملکێ رەوشەنبیری ژ بۆ ئەلیتان دبە چاڤکانیەک داھاتێیا پر گرینگتر، وەکی کو د بالداریا کو ل سەر خورتکرنا مەکانیزمایێن ژ بۆ بجھانینا ماف و پاتەنتان د پەیمانێن گاتت-ئێیێن ڤێ داویێ دە، ئان ل دەولەتێن یەکبوویییێن ئامەریکایێ، تێ خویانگ کرن. زەختا ل سەر وەلاتێن بیانی (مینا چینێ) ژ بۆ رێزگرتنا قانوونێن وەھا.
ئەڤ رێ ددە پارگیدانیان کو ھەڤرکێن پۆتانسیەل ھلوەشینن و پێ ئەولە ببن کو بھایێن وان ب قاسی کو گەنگاز تێنە دانین (و بەرژەوەندییێن یەکدەستدار بێداوی وەرە دۆماندن). د ھەمان دەمێ دە ئەو دھێلە کو ئەو ھەر گاڤ میراتەیا ھەڤپارا مرۆڤاھیێ دۆرپێچ بکن، وێ بخن بن ملکیەتا تایبەتی و ژ بکارھێنەرێن بەرێ رە دراڤ بدن دا کو بگھیژن وێ. وەکی کو چۆمسکی دەستنیشان دکە، “پارگیدانیێن دەولەتێن یەکبوویی دڤێ تۆڤ، جەلەبێن نەباتان، دەرمان و ب گەلەمپەری ئاموورێن ژیانێ کۆنترۆل بکن.” [ ئەمرێن جیھانێ، کەڤن و نوو ، ر. ١٨٣] ژ ڤێ رە “بۆ-کۆرسانی” ھاتە بناڤ کرن (تێگەھەک چێتر دبە کو دۆرپێچێن نوو بن) و ئەو پێڤاژۆیەکە کو ب وی ئاوایی “شیرکەتێن ناڤنەتەوەیی [پاتەنتا دەرمان ئان خوارنێن کەڤنەشۆپی” دکن.” ئەو “ھەول ددن کو ژ عچاڤکانیێنع و زانینا کو ب مافی ئایدی وەلاتێن پێشکەفتی نە، پەرەیان قەزەنج بکن” و “ب ڤێ یەکێ ئەو فیرمایێن ناڤخوەیییێن کو ژ مێژ ڤە ھلبەران پەیدا کرنە، دفەتسینن. دگەل کو نە دیارە گەلۆ دێ ئەڤ پاتەنت ل دادگەھێ بمینن. ھەکە ئەو ب باندۆر ھاتن ئیختلاف کرن، دیارە کو وەلاتێن کێم پێشکەفتی گەلەک نە خوەدیێ چاڤکانیێن قانوونی و دارایییێن کو ھەوجە نە ژ بۆ ئیخلالکرنا پاتەنتێ نە.” [ژۆسەپھ ستگلتز، ئۆپ. جت. ، ر. ٢٤٦] د ھەمان دەمێ دە دبە کو ئەو ل ھەمبەر زەختێن ئابۆرییێن کو ئەو بجەربینن راناوەستن ھەکە بازارێن ناڤنەتەوەیی بگھیژن ئەنجامێ کو کریارێن وەھا رەژیمەک کو ژ کارسازیێ کێمتر دۆستانە نیشان ددە. کو مرۆڤێن کو ب دەرمانێن گەلەمپەری ئان نەباتان ڤە گرێدایی بوون ئێدی نکاربن وان ب دەست بخن، ب قاسی ئاستەنگیێن ل پێشیا پێشکەفتنا زانستی و تەکنۆلۆژیک کو ئەو دافرینن نە گرینگە.
ب گۆتنەکە دن، سەرمایەدار دخوازن کو “بازارا ئازاد” د بەرژەوەندیا خوە دە بخاپینن، ژ بەر کو قانوون بەرژەوەندییێن وان نیشان ددە و دپارێزە، ئانگۆ “مافێن وانێن ملکی”. ب ڤێ پێڤاژۆیێ ئەو پشتراست دکن کو مەیلێن ھەڤکاریێیێن د ناڤ جڤاکێ دە ژ ھێلا “ھێزێن بازارێ”یێن کو ژ ھێلا دەولەتێ ڤە تێنە پشتگری کرن تێنە شکاندن. وەکی کو نۆام چۆمسکی دبێژە، کاپیتالیزما نووژەن “پاراستنا دەولەتێ و ئالیکاریا گشتی ژ بۆ دەولەمەندان، دیسیپلینا بازارێ ژ بۆ فەقیرانە”. [ “رۆڵباجک، پارت ئ” ، کۆڤارا ز ] پارێزڤانێن خوەبەخشکرییێن کاپیتالیزما “بازارا ئازاد” ب گەلەمپەری نە تشتەک ژ ڤی رەنگی نە، لێ ھندک کەسێن کو ب راستی پشتگریێ ددن وێ تەنێ ل ھەمبەر “ئالیکاریا گشتی”یا کاپیتالیزما نووژەن نەرازی نە و ب کێفخوەشی پشتگری دکن. پاراستنا دەولەتێ ژ بۆ مافێن ملکیەتێ.
ھەمی ڤان یەکدەستدار دخوازن ل سەر ھەسابێ کەدکاران کاپیتالیست دەولەمەند بکن (و سەرمایەیا وان زێدە بکن)، شیانا وانا تێکبرنا ھێز و دەولەمەندیا ئەلیتێن سەردەست بسینۆر بکن. ھەمی ئارمانج ئەوە کو ھەر ڤەبژارکەک کو ئەم ژ بۆ خوە بخەبتن (چ فەردی ئان ژی کۆلەکتیف) ب گوھەزتنا قادا لیستکێ ل دژی مە وەرە سینۆردار کرن، پشتراست بکن کو بژاردەیا مە ھندک ھەیە ژ بلی فرۆتنا کەدا خوە ل سەر “بازارا ئازاد” و وەرە ئیستسمار کرن . . ب گۆتنەکە دن، مۆنۆپۆلێن جھێرەنگ پشتراست دکن کو ئاستەنگێن “خوەزایی”یێن تێکەتنێ (ل بەشا ج.٤ بنێرە ) چێدبن، بلنداھیێن ئابۆریێ د بن کۆنترۆلا کارسازیا مەزن دە دھێلن، دەما کو ئالتەرناتیفێن کاپیتالیزمێ ل کێلەکا وێ تێنە مارژینال کرن.
ژ بەر ڤێ یەکێ ئەڤ جورە ملک و تێکلیێن جڤاکییێن ئۆتۆریتەرێن کو دەولەت ژ بۆ پاراستنا وان دافرینەیە. دڤێ وەرە زانین کو ڤەگوھەرتنا ملکیەتا تایبەت بۆ دەولەتبوونێ (ئانگۆ نەتەوکرن) جەوھەرێ تێکلیێن ملکیەتێ د بنگەھ دە ناگوھەرینە؛ ئەو تەنێ کاپیتالیستێن تایبەت ژ ھۆلێ رادکە و بورۆکراتان دخە شوونا وان (وەک کو ئەم د بەشا ب.٣.٥ دە نیقاش دکن ).

ب.٣.١ فەرقا د ناڤبەرا ملک و ملکێ تایبەت دە چیە؟

وەرگەرا ماکینە

ئانارشیست “مولکێ تایبەت” (ئان ژی ب کورتاسی “مولکی” ) وەکی مۆنۆپۆلێن دەولەتێیێن پاراستییێن ھن تشتان ئان ئیمتیازێن کو ژ بۆ کۆنترۆلکرن و ئیستسمارکرنایێن دن تێنە بکار ئانین پێناسە دکن. ژ ئالیێ دن ڤە ، “خوەدیبوون” خوەدیێ تشتێن کو ژ بۆ ئیستسمارکرنا کەسێن دن نایێن بکارانینە (میناک ئەرەبە، سارنج، فرچەیا درانان، ھود.). ژ بەر ڤێ یەکێ گەلەک تشت ل گۆری کا ئەو چاوا تێنە بکار ئانین دکارن وەکی ملک ئان خوەدان بێنە ھەسباندن.
ب کورتی، ئانارشیست ئالیگرێ جورەیێ ملکن کو “نکارە ژ بۆ ئیستسمارکرنا یەکی دن وەرە بکار ئانین — ئەو جوورەیێن ملکێن کەسانەیێن کو ئەم ژ زارۆکاتیێ دە بەرھەڤ دکن و دبن بەشەک ژ ژیانا مە.” ئەم ل دژی جەلەبێ ملکێ “کو تەنێ ژ بۆ ئیستسمارکرنا مرۆڤان دکارە وەرە بکار ئانین — ئەرد و ئاڤاھی، ئاموورێن ھلبەرین و بەلاڤکرنێ، مادەیێن خاڤ و مادەیێن چێکری، پەرە و سەرمایە.” [نچۆلاس والتەر، ئابۆوت ئانارچسم ، ر. ٤٠] وەک قایدە، ئانارشیست ل دژی وان فۆرمێن ملکیەتێیێن کو خوەدیێن چەند کەسانن، لێ ژ ھێلا کەسێن دن ڤە تێنە بکار ئانین، رادوەستن. ئەڤ دبە سەدەم کویێن بەرێیێن پاشین کۆنترۆل بکن و وان بکار بینن دا کو ژ وان رە زێدەبوونەک چێبکە (ئان راستەراست، وەکی مەسەلا کارمەندەک، ئان نەیەکسەر، د رەوشا کرێدار دە).
یا سەرەکە ئەڤە کو “خوەدیبوون” د تێگەھا “مافێن بکار ئانینێ” ئان “فێدەھیێ” دەیە دەما کو “مولکێ تایبەت” د ڤەقەتاندنا د ناڤبەرا بکارھێنەر و خوەدانیێ دەیە. مەسەلا، مالەکە کو مەرڤ تێ دە دژی، مال و ملکە، لێ کو مەرڤ وێ ب قازانجێ بدە کەسەکی دن، دبە ملک. ب ھەمان ئاوایی، ئەگەر یەک ساوێ بکار بینە دا کو دەبارا خوە بکە وەک خەراتپارێزەک خوەبەخش، ساو ملکە؛ لێ ئەگەر یەک کەسێن دن ب مەاش بخەبتینە دا کو ساوێ ژ بۆ بەرژەوەندیا خوە ب کار بینە، ئەو ملکە. ھێژایی گۆتنێیە کو کارگەھەکە کاپیتالیست، کو ل سەر کارکەران ب فەرمانا پاترۆنان تێ دایین، میناکا “مولکێ”یە لێ کۆۆپەراتیفەک، کو کارکەر کارێ خوە ب خوە برێڤە دبن، میناکا “خوەدیدەرکەتنێ”یە. ژ بۆ گۆتنا پرۆودھۆن:
“خوەدی مرۆڤەکە کو ب موتلەق کۆنترۆلا ئاموورەکە ھلبەرینێ ھەیە، بێیی کو بخوە بکار بینە ژ بەرھەمێ کێفێ دگرە. ژ بۆ ڤێ یەکێ ئەو ب دەین ددە.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ٢٩٣]
ھەر چەند د دەستپێکێ دە کرنا ڤێ جیاوازیێ تەڤلھەڤ بە ژی، فێمکرنا جەوھەرا جڤاکا کاپیتالیست پر بکێرە. کاپیتالیست مێل دکن کو پەیڤا “مولکێ” بکار بینن ژ فرچەیا درانان بگرە ھەیا پارگیدانیەک ترانسنەتەوەیی – دو تشتێن پر جوودا، ب باندۆرێن پر جوودا ل سەر جڤاکێ. ژ بەر ڤێ یەکێ پرۆودھۆن:
“د ئەسلێ خوە دە پەیڤا مال و ملک ھەڤواتە بوو ب خوەدیبوونا خوەروو ئان تاکەکەسی رە. ئەو مافێ تایبەتییێ ھەر فەردییێ بکارانینا تشتەکی دەستنیشان دکر. لێ دەما کو ئەڤ مافێ کارانینێ … بوو چالاک و سەرەکی — ئانگۆ دەما کو سوودمەند مافێ خوە گوھەرت. ژ بۆ کو ئەو تشت ب خوە ژ بۆ مافێ بکارانینا وێ ژ ئالیێ کەدا جیرانێ خوە ڤە ب کار بینە — پاشێ ملک جەوھەرێ خوە گوھەرت و ئەڤ فکر تەڤلھەڤ بوو.” [ ئۆپ. جت. ، رووپەل ٣٩٥-٦]
پرۆودھۆن ب ئاوایەکی گرافیکی فەرقێ نیشان دا کو ئەڤیندار وەکی خوەدان، و مێرەک وەکی خوەدان بەرھەڤ دکە! وەکی کو وی تەکەز کر، “پێناسەیا دوالییا ملکێ — دۆمان و خوەدان — گرینگیا ھەری بلندە؛ و دڤێ ب زەلالی وەرە فام کرن، دا کو وەرە فام کرن” ئانارشیزم ب راستی ل سەر چیە. ژ بەر ڤێ یەکێ دەما کو ھن کەس دکارن بپرسن کا چما ئەم ڤێ جووداھیێ دکن، سەدەم زەلالە. وەکی کو پرۆودھۆن گۆت، “گونجایە کو مەرڤ تشتێن جوودا ب ناڤێن جودا ب ناڤ بکە، ھەکە ئەم ناڤێ عمولکێع ژ بۆیا پێشین [خوەدی] بھێلن، دڤێ ئەم ژیا پاشین رە [ناڤچەیا ملکێ] رە ببێژن تالان، رەپنە، تالانکرن. بەرەڤاژی ڤێ، ئەم ناڤێ عمولکێع ژ بۆیا پاشین ڤەقەتاندنە، دڤێ ئەمیا پێشین ب تێگینا خوەدان ئان ھەڤواتەیا دن دەستنیشان بکن، وەکی دن دڤێ ئەم ب ھەڤواتەیەک نە خوەش رە مژوول ببن.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ٦٥ و رووپ. ٣٧٣]
جووداھیا د ناڤبەرا مال و ملک دە ژ جەلەبێن تێکلیێن دەستھلاتداریێ کو ھەر یەک چێدکە تێ دیتن. میناکا جیھێ کارا کاپیتالیست، ئەشکەرەیە کویێن کو خوەدیێ جیھێ کارن دیار دکن کو ئەو چاوا تێ بکار ئانین، نەیێن کو کارێ راستین دکن. ئەڤ دبە سەدەما سیستەمەکە ھەما ھەما تۆتالیتەر. وەکی کو نۆام چۆمسکی دەستنیشان دکە، “تێگینا عتۆتالیتەرع پر راستە. سازیەک مرۆڤی تونە کو ب قاسی پارگیدانیەک کارسازیێ نێزکی تۆتالیتاریزمێ ببە. مەبەستا من ئەوە کو ھێز ب تەڤاھی ژ ژۆر-بەرێ ڤەیە. ھوون دکارن ل جیھەک د ھوندورێ وێ دە بن و ھوون بگرن. فەرمانێن ژ ژۆر و خوارێ وان د داویێ دە، ئەو د دەستێ خوەدان و ڤەبەرھێنەرێن. ژ بەر ڤێ یەکێ ھلبەرینەرێ راستین نە چالاکیا خوە، نە ھلبەرینا کەدا خوە و نە ژی ئاموورێن ھلبەرینێیێن کو بکار تینن کۆنترۆل دکە. د جڤاکێن چینا نووژەن دە، ھلبەرینەر د پۆزیسیۆنا بندەستیێ دەیە ژ وان کەسێن کو ب راستی خوەدان ئان رێڤەبرنا پێڤاژۆیا ھلبەرینێ نە.
د جڤاکەک ئانارشیست دە، وەکی کو ھاتە دەستنیشان کرن، کارانینا راستین تەنێ سەرناڤ تێ ھەسباندن. ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو کارگەھەک ژ ھێلا کەسێن کو د ھوندورێ وێ دە دخەبتن تێ ئۆرگانیزەکرن و رێڤەبرن، ب ڤی رەنگی ھیەرارشیێ کێم دکە و ئازادی و وەکھەڤیا د ناڤ جڤاکێ دە زێدە دکە. ژ بەر ڤێ یەکێ دژبەریا ئانارشیستا ل ھەمبەری ملکیەتا تایبەت و کاپیتالیزمێ ب ئاوایەکی خوەزایی ژ پرەنسیب و رامانێن بنگەھینێن ئانارشیزمێ دھەرکە. ژ بەر ڤێ یەکێ ھەمی ئانارشیست ب پرۆودھۆن رە دپەژرینن:
“خوەدی مافەکە، ملک ل دژی ھەقێیە. مال و ملکێ خوە بھێلن.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ٢٧١]
چاوا کو ئالەخاندەر بەرکمان ڤێ جوداھیێ ڤەدبێژە، ئانارشیزم “خوەدیتیا تایبەتا ئاموورێن ھلبەراندن و بەلاڤکرنێ رادکە، و ب وێ رە دبە کارسازیا کاپیتالیست. خوەدیدەرکەتنا کەسانە تەنێ د تشتێن کو ھوون بکار تینن دە دمینە. ژ بەر ڤێ یەکێ، ساەتا وەیا وەیە، لێ کارگەھا ساەتێ ئایدێ وەیە. ئەرد، ماکینە و ھەمی کارووبارێن گشتییێن دن دێ ببە ملکێ کۆلەکتیف، نە کو وەرە کرین و نە ژی وەرە فرۆتن. [ ئانارشیزم چیە؟ ، ر. ٢١٧]
ئەڤ تەھلیلکرنا جورەیێن جودایێن ملکیەتێ د دلێ ئانارشیزما جڤاکی و فەردپەرەست دەیە. ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو ھەمی ئانارشیست ھەول ددن کو نەرینێن مرۆڤان ل سەر تشتێن کو دڤێ وەکی فۆرمێن مالداریێ بێنە ھەسباندن بگوھەزینن، ب مەبەستا کو ببینن کو “نێرینا ئانارشیستا کو داگیرکرن و بکار ئانین دڤێ شەرت و مەرجێن خوەدیکرنا ئەردان بھێلە و سینۆردار بکە، دبە نێرینا سەردەست” و ژ بەر ڤێ یەکێ پشتراست دکن کو “فەرد. دڤێ ئێدی ژ ئالیێ ھەڤرێیێن خوە ڤە ژ بلی داگرکرنا شەخسی و چاندنی [ئانگۆ بکارانینا] ئاخێ، نەیێن پاراستن.” [بەنژامن توجکەر، تھە ئندڤدوالست ئانارچستس ، ر. ١٥٩ و رووپ. ٨٥] جووداھیێن سەرەکە، وەکی کو مە د بەشاا.٣.١ دە دەستنیشان کر ، ئەوە کو ئەو چاوا ڤێ پرەنسیبێ بکار تینن.
ئەڤ پشتگریا ئانارشیستا ژ بۆ خوەدیتیێ نایێ واتەیا پەرچەبوونا رێخستنێن مەزنێن وەکی کارگەھ ئان جیھێن دنێن کارێن کو ژ بۆ خەباتێ ھەوجەداریا ھەژمارەکە مەزن ژ مرۆڤان ھەیە. دوور ژ وێ. ئانارشیست ژ بۆ کۆمەلەیێ وەکی تەمامکەرێ خوەدیتیێ نیقاش دکن. ئەڤ تێ واتەیا سەپاندنا “داگیرکرن و بکارانین” ل سەر ملکێ کو ژ ھێلا بێتر کەسان ڤە تێ خەبتاندن، دبە سەدەما خەباتا تێکلدار، ئانگۆیێن کو ب ھەڤ رە دخەبتن (ئانگۆ ملکەک دیارکری بکار تینن) رێڤەبرن و کەدا خوە وەکی رێڤەبەریەک خوەسەر، راستەراست دەمۆکراتیک. ، کۆمەلەیا وەکھەڤان (ب گەلەمپەری ب کورتاسی “خوە-رێڤەبەری” تێ گۆتن ).
ئەڤ ب ئاوایەکی مانتقی ژ تەۆریا خوەدیدەرکەتنێ،یا “داگیرکرن و بکارانین” دھەرکە. ژ بەر کو ئەگەر ھلبەراندن ب کۆمان بێ کرن، کییە داگرکەرێ زاگۆنییێ ئاخێ؟ کاردێر ئان رێڤەبەرێ وان؟ ئەشکەرە نە، ژ بەر کو ئەو ب پێناسە ژیا کو دکارن ب خوە بکار بینن زێدەتر داگر دکن. ئەشکەرەیە کو کۆمەلەیا کەسێن کو ب خەباتێ رە مژوول دبن دکارە ببە بەرسڤا یەکانەیا ماقوول. ژ بەر ڤێ یەکێ شیرۆڤەیا پرۆودھۆن کو “ھەموو سەرمایەیا بەرھەڤکری ملکێ جڤاکییە، کەس نکارە ببە خوەدیێ وێیێ تایبەتی.” “ژ بۆ ھلوەشاندنا دەسپۆتیزم و نەوەکھەڤیا شەرت و مەرجان، دڤێ مێر… ببن ھەڤکار” و ئەڤ تێ واتەیا خوەرێڤەبەریا کارکەران – “سەرۆک، پەروەردەکار، سەرپەرەشت… دڤێ ژ ھێلا کەدکاران ڤە ژ کەدکاران وەرن ھلبژارتن.” [پرۆودھۆن، ئۆپ. جت. ، ر. ١٣٠، رووپ. ٣٧٢ و رووپ. ١٣٧]
ب ڤی ئاوایی، ئانارشیست، ب گۆتنێن پرۆودھۆن، ل “ھلوەشاندنا پرۆلەتەریایێ” دگەرن و رامانەک سەرەکەیا رامانێن مە دھەسبینن کو “دەمۆکراسیا پیشەسازی… دڤێ فەۆدالیزما پیشەسازی ب سەر بکەڤە.” [پرۆودھۆن، نڤیسارێن ھلبژارتییێن پەڕە-ژۆسەپھ پرۆودھۆن ، ر. ١٧٩ و رووپ. ١٦٧] ژ بەر ڤێ یەکێ جڤاکەکە ئانارشیست دێ ل سەر بنگەھا خوەدیتیێ بێ ئاڤاکرن، ب خوەبرێڤەبرنا کارکەران رە د ھەر ئاستێ دە ژ جیھێ کار ئان چاندنیێیا ھەری پچووکا یەک کەسی بگرە ھەیا پیشەسازیا مەزن (ل بەشا ئ.٣ ژ بۆ نیقاشێن زێدەتر بنێرە).
ئەشکەرەیە کو، ھنگێ، ھەمی ئانارشیست ھەول ددن کو مافێن ملکیەتێ ڤەگوھەرینن و سینۆردار بکن. دێ مافێن ملکیەتێیێن کاپیتالیست بھاتا قەداندن و پەرگالەک نوویا کو د فەراسەتا خوەدیدەرکەتن و کارانینێ دەیە، بھاتا دەستپێکرن. دگەل کو جەوھەرا راستینا وێ پەرگالا نوو د ناڤبەرا دبستانێن رامانا ئانارشیست دە جوودا دبە، پرەنسیبێن بنگەھین ھەمانن کو ئەو ژ ھەمان تەۆریا ئانارشیستا ملکیەتێ دەردکەڤن کو د پرۆودھۆن دە، تایبەتمەندی چیە؟.
گرینگە، وڵام گۆدون د لێپرسینا خوەیا دەربارێ دادمەندیا سیاسی دە ھەمان خالێ د دەربارێ جووداھیا د ناڤبەرا مال و ملک دە (ھەر چەند نە ب ھەمان زمانی) دکە، پێنجی سال بەریا پرۆودھۆن، کو جھێ وێیێ ناڤەندی د رامانا ئانارشیست دە دەستنیشان دکە. ژ بۆ گۆدون، ملکێن جووربەجوور ھەبوون. یەک جەلەبەک “ئیمپاراتۆریا کو ھەر [کەس] ل سەر ھلبەرینا پیشەسازیا خوەیا [ئان وێ] مافدارە.” لێبەلێ، جەلەبەک دن “پەرگالەک، ب چ ئاوایی وەرە ساز کرن، کو مەرڤەک ب وێ رە دکەڤە شیانا ھلانینا ھلبەرێن پیشەسازیا مەرڤەک دن.” ئەڤ “جوورە ملکێ راستەراست د ناکۆکیەک” دە ب جەلەبێ بەرێ رەیە (ھەڤسەنگیا وی ب رامانێن ئانارشیستێن پاشەرۆژێ رە بالکێشە). ژ بۆ گۆدون، نەوەکھەڤی د فەقیران دە روھەک “خزمەتکار” چێدکە و ژ بلی ڤێ، کەسێ کو “ژ خزانیێ رە چێدبە، دبە کو ب ناڤەکی دن وەرە گۆتن، وەکی کۆلە چێببە.” [ تھە ئانارچست ورتنگس ئۆف وڵام گۆدون ، ر. ١٣٣، رووپ. ١٣٤، رووپ. ١٢٥ و رووپ. ١٢٦]
نە ھەوجەیە کو وەرە گۆتن، ئانارشیست د کارانینا ڤێ تەرمینۆلۆژیێ دە ب تەڤاھی ھەڤگرتی نە. وەک میناک ھنەکان چینێن سەرمایەدار و ئاخایان وەک “چنێن خوەدان” ب ناڤ دکن.یێن دن تەرجیھ دکن کو ل شوونا “مالا تایبەت” ل شوونا ” خوەدیبوون” ئان “سەرمایە” پەیڤا ” مالا کەسانە” بکار بینن. ھن، مینا گەلەک ئانارشیستێن فەردپەرەست، تێگینا “مولکێ” ب ئاوایەکی گشتی ب کار تینن و د وارێ ئەرد، خانی و جیھێن کار دە ب “داگیرکرن و بکارانین” ب ناڤ دکن. لێبەلێ، بێیی کو پەیڤێن تایبەتی تێنە بکار ئانین، رامانا سەرەکە یەکە.

ب.٣ چما ئانارشیست ل دژی ملکیەتا تایبەتن؟

وەرگەرا ماکینە

تایبەتمەندی یەک ژ وان سێ تشتانە کو ھەمی ئانارشیست ل دژی دەستھلاتداریا ھیەرارشیک و دەولەتێ نە. ئیرۆ پەرگالا سەردەستا ملکیەتا تایبەت ب خوەزایا کاپیتالیستە و ژ بەر ڤێ یەکێ، ئانارشیست مەیلا خوە ل سەر ڤێ سیستەمێ و رەژیما وێیا مافێن ملکیەتێ دکن. ئەمێ ل ڤر ڤێ یەکێ نیشان بدن، لێ ژ بەر ڤێ یەکێ، ئەم نافکرن کو ئانارشیست شێوازێن دنێن رەژیما ملکیەتا تایبەت (وەک، بێژە، فەۆدالیزم) قەبوول ناکن. ئەڤ نە وسایە — ئانارشیست ل دژی ھەر جورە رەژیما مافێن ملکیەتێ نە کو د ئەنجامێ دە گەلەک ژ بۆ ھندک دخەبتن.
دژبەریا ئانارشیستا ل ھەمبەری ملکیەتا تایبەت ل سەر دو نیقاشێن گرێدایی، دسەکنە. ڤانا ب تەسیسێن پرۆودھۆن (ژ مولکیەت چیە؟ کو “مولک دزییە” و “مولک دەسپۆتیزمە” ھاتن کورتکرن. ب گۆتنا وی، “مالییەت… وەکھەڤیێ ب مافێن دوورکەتن و زێدەبوونێ و ئازادی ب دەسپۆتیزمێ بنپێ دکە. ژ بەر ڤێ یەکێ، ئانارشیست ل دژی ملکیەتا تایبەت (ئانگۆ کاپیتالیزمێ) نە ، ژ بەر کو ئەو چاڤکانیا دەستھلاتداریا ب زۆرێ، ھیەرارشیک و ئیستیسمارێیە. ژ بەر ڤێ یەکێ، ئیمتیاز و نەوەکھەڤیا ئەلیتان ھەم د وارێ دەولەمەندی و ھەم ژی ژ ئالیێ ھێزێ ڤە ل سەر بنگەھا نەوەکھەڤیێیە.
ئەمێ ھەر ئارگومانەک ب رێزێ کورت بکن.
گۆتنا “مال دزییە” یەک ژ گۆتنێن ھەری ناڤدارێن ئانارشیزمێیە. ب راستی، نە زێدەگاڤە کو مرۆڤ ببێژە کو کەسێ کو ڤێ گۆتنێ رەد بکە نە ئانارشیستە. ئەڤ ماخم ب دو ئاوایێن تێکلدار دخەبتە.یا یەکەم، ئەو ڤێ راستیێ ناس دکە کو ئەرد و چاڤکانیێن وێ، میراتا ھەڤپارا ھەمییان، ژ ھێلا چەند کەسان ڤە ھاتنە مۆنۆپۆل کرن.یا دویەمین ژی، دبێژە کو د ئەنجاما ڤێ یەکێ دە،یێن کو خوەدی ملکن،یێن کو نە خوەدی دکن، ئیستسمار دکن. ژ بەر کویێن کو نە خوەدیێ وانن نەچارن کو کەدا خوە بدن ئان بفرۆشنیێن کو خوەدیێن وانن دا کو بگھیژن چاڤکانیێن کو ژ بۆ ژیان و خەباتێ ھەوجە نە (وەک جیھێن کار، ماکینە، ئەرد، کرەد، خانی، ھلبەرێن د بن پاتەنتان دە. ، ویێن وەکی — ژ بۆ بێتر نیقاشێ ل بەشا ب.٣.٢ بنێرە ).
وەکی کو ئەم د بەشا ب.٣.٣ دە نیقاش دکن ، ئەڤ ئیستیسمار (دزی) ژ وێ یەکێ دەردکەڤە کو کارکەر نە خوەدیێ ئاموورێن ھلبەرینێیێن کو بکار تینن ئان ژی کۆنترۆل ناکن و د ئەنجامێ دە ژ ھێلا کەسێن کو د دەمژمێرێن کار دە دکن ڤە تێنە کۆنترۆل کرن. ئەڤ بیانیکرنا کۆنترۆلا ل سەر کەدێ ژ بۆ پاترۆن، کاردێر د رەوشەکێ دە دھێلە کو وێ کەدێ ئیستیسمار بکە — دا کو کارکەر ژ ھەقدەستێ خوە زێدەتر ھلبەرینێ بکە. ژ بەر ڤێ یەکێ ژی پاترۆن کارکەر دخەبتینە. ڤێ یەکێ ب کرێ، فایز و مافێن ملکیەتا رەوشەنبیری رە بکن یەک و ئەم رازا پاراستنا پەرگالا کاپیتالیست ببینن ژ بەر کو ھەمی رێ ددن کو نەوەکھەڤیێن مەزنێن دەولەمەندیێ بەردەوام بکن و چاڤکانیێن جیھانێ د دەستێ چەند کەسان دە بھێلن.
لێ دیسا ژی کەد نایێ بیانیکرن. ژ بەر ڤێ یەکێ دەما کو ھوون کەدا خوە دفرۆشن ھوون خوە، ئازادیا خوە، ژ بۆ دەما ناڤبۆری دفرۆشن. ئەڤ مە دگھینە سەدەما دویەمین کو ئانارشیست ل دژی ملکیەتا تایبەت دەردکەڤن، راستیا کو ئەو تێکلیێن جڤاکییێن ئۆتۆریتەر چێدکە. ژ بۆ ھەمی ئانارشیستێن راستین، ملک وەکی چاڤکانیا دەستھلاتداریێ، ب راستی ژی دەسپۆتیزمێ، دژبەرییە. ل سەر ڤێ مژارێ ژ بۆ گۆتنا پرۆودھۆن:
“خوەدی، دز، لەھەنگ، سەردەست – ژ بەر کو ڤان ناڤان ھەمواتە نە – ئیرادەیا خوە وەکی قانوون فەرز دکە، نە دژبەری و نە ژی د بن کۆنترۆلێ دەیە؛ ئانگۆ ئەو ب یەکجاری خوە وەکی دەستھلاتداریا قانووندانین و ئیجرایێ نیشان ددە. خوەدیکرنا دەسپۆتیزمێ ئەو قاس ئەشکەرەیە، کو مرۆڤ پێ باوەر ببە، ئەو چیە کو دقەومە و ئەگەر مال و ملکن، چما خوەدان پادیشاھ نەبن پادیشاھ، ل گۆری ھێزا خوە دۆمان، چاوا دبە کو ھوکوومەتەک خوەدان ژ بلی کاۆس و تەڤلھەڤیێ تشتەک بە؟” [ ئۆپ. جت. ، رووپ. ٢٦٦-٧]
ب گۆتنەکە دن، ملکێ تایبەت دەولەتەک پچووکە، کو خوەدان ملک وەکی “خوەدێ سەردەست” ل سەر ملکێ وان تەڤدگەرە، و ژ بەر ڤێ یەکێ پادیشاھێ موتلەقێن کەسێن کو وێ بکار تینن. مینا ھەر مۆنارشیێ، کارکەر ژی مژارا سەرمایەدارە، دەما ل ملکێ خوەیە نەچارە کو فەرمان، قانوون و بریارێن وان بشۆپینە. ئەڤ، ئەشکەرە، ئینکارکرنا تەڤاھییا ئازادیێیە (و روومەتا، ئەم دکارن دەستنیشان بکن، ژ بەر کو مەرڤ ل پەی فەرمانان کێم دکە). و ژ بەر ڤێ یەکێ ژی ملکیەتا تایبەت (کاپیتالیزم) پێویستی ب بەشداربوون، باندۆر و کۆنترۆلکرنا کەسێن کو ئاموورێن ژیانێ بکار تینن، لێ نە خوەدیێ وانن، دەردخە ھۆلێ.
بێ گومان، راستە کو ملکێ تایبەت قادەک بریارگرتنێیا بێ دەستوەردانێن دەرڤە پەیدا دکە — لێ تەنێ ژ بۆ خوەدیێن ملک. لێ ژ بۆ کەسێن کو نە خوەدیێن ملکن رەوش ب ئاوایەکی رادیکال جودا بە. د پەرگالەکە ب تەنێ ملکیەتا تایبەت دە تو قادەکە وسایا ئازادیێ گارانتی ناکە. تەنێ ئازادیا وان ھەیە کو ئازادیا خوە بفرۆشن کەسێن خوەدی ملکێن تایبەت. گەر ئەز ژ یەک پارچەیەک ملکێ تایبەت ھاتم دەرخستن، ئەز دکارم بچم کو دەرێ؟ ل تو دەرێ، ھەیا کو خوەدانەک دن رازی نەبە کو ئەز بگھیژم پارچا ملکێ وانێ تایبەت. ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو ھەر جھێ کو ئەز بکاربم بسەکنم جیھەکە کو مافێ من تونە کو بێیی دەستوور راوەستم و، د ئەنجامێ دە، ئەز تەنێ ب ئێشا ئەلیتا خوەدان ملک ھەیە. ژ بەر ڤێ یەکێ پرۆودھۆن:
“چاوا کو مرۆڤ بەرێ ئاخا خوە ب کەدخواری و ھورمەتا خوەدێ گرتیە، ئیرۆ ژی کەدکار کەدا خوە ب ئیھتییات و ھەوجەداریێن خوەدێ و خوەدان دگرە.” [پرۆودھۆن، ئۆپ. جت. ، ر. ١٢٨]
ئەڤ تێ وێ مانەیێ کو ژ پەیداکرنا قادەکە سەرخوەبوونێ دوور، جڤاکەک کو تێ دە ھەمی مال و ملکێن تایبەت بن، ب ڤی ئاوایی مالووملکان ب تەڤاھی ب کەسێن خوەدی ملک ڤە گرێدایییە. ئەڤ یەک مسۆگەر دکە کو ئیستسمارکرنا کەدا یەکی دن پێک تێ و ھن کەس د بن ئیرادەیا کەسێن دن دە نە، ئەڤ یەک بەرۆڤاژیکرنا سۆزێن پارێزڤانێن ملکە. ژ بەر جەوھەرێ ملکێ کو ئەو دپارێزن ئەڤ نە ئەجێبە:
“موخالیفێن مە… ب ئادەتەن کو مافێ ملکیەتا تایبەت رەوا بکن، دیار دکن کو ملک شەرت و گارانتیا ئازادیێیە.
“و ئەم ژی ب وان رە دپەژرینن. ما ئەم چەند جاران نابێژن خزانی کۆلەتییە؟
“لێ وێ دەمێ چما ئەم ل دژی وان دەردکەڤن؟
“سەدەم ئەشکەرەیە: د راستیێ دە ملکێ کو ئەو دپارێزن ملکێ کاپیتالیستە، ئانگۆ ملکێ کو دەستوورێ ددە خوەدیێن خوە کو ژ کارێ کەسێن دن بژین و ژ بەر ڤێ یەکێ گرێدایی ھەبوونا چینەک ژ میراس و بێخوەدییانە، کو نەچارن کو خوە بفرۆشن. کەدا ژ بۆ خوەدیێن ملک ژ بۆ مەاشێ د بن نرخێ خوە دە ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو کارکەران د بن جەلەبەک کۆلەتیێ دەیە، کو ھەر چەند د ئاستا توندیێ دە جوودا بە، ھەر دەم تێ واتەیا کێمبوونا ماددی و خرابوونا ئەخلاقی. سەدەما بنگەھینا ھەموو نەخوەشیێن کو نیزاما جڤاکییا ئیرۆیینە.” [مالاتەستا، شۆرەشا ئانارشیست ، ر. ١١٣]
بێ گومان، دێ وەرە ئیتراز کرن کو کەس نەچاری کارکەرەک ناکە کو ژ بۆ پاترۆنێ دیارکری بخەبتە. لێبەلێ، گاڤا کو ئەم د بەشا ب.٤.٣ دە نیقاش دکن ، ئەڤ ئیددیا (دگەل کو راست بە) خالێ ژ دەست ددە. دەما کو کارکەر نەچارن کو ژ بۆ پاترۆنەک تایبەتی بخەبتن ، ئەو نەچارن کو ژ بۆ پاترۆنەک بخەبتن. ژ بەر کو ب راستی تو رێیەک دن ژ بۆ ژیانێ تونەیە — ھەمی ڤەبژارکێن دنێن ئابۆری ب زۆرا دەولەتێ ژ دەستێ وان ھاتنە گرتن. ئەنجاما نەتیجە ئەڤە کو چینا کارکەر نەچارە کو خوە ب کرێ بدە کەسێن خوەدی ملک و، د ئەنجامێ دە، کەدکار “ئازادیا خوە فرۆتیە و تەسلیمی پاترۆنێ خوە کریە” . [پرۆودھۆن، ئۆپ. جت. ، ر. ١٣٠]
ژ بەر ڤێ یەکێ ملکێ تایبەت، د ناڤ جڤاکێ دە فۆرمەک پر تایبەتییا سازوومانیا دەستھلاتداریێ چێدکە، ئاڤاھیەک کو تێ دە چەند کەس د دەمژمێرێن خەباتێ دە پران برێڤە دبن. ئەڤ تێکلیێن ھلبەراندنێ د جەوھەرێ خوە دە ئۆتۆریتەرن و پەرگالا چینا کاپیتالیست پێک تینن و ددۆمینن. وەختا کو ھوون تێکەڤن دەریێ کارگەھێ ئان ژی دەریێ ئۆفیسێ، ھوون ھەموو مافێن خوەیێن بنگەھینێن مرۆڤی ژ دەست ددن. تو ئازادیا ئاخافتنێ، رێخستنبوونێ و مافێ تەیێ کۆمبوونێ تونەیە. گەر ژ وە ھات خوەستن کو ھوون قیمەتێن خوە، پێشانیێن خوە، دادبار و روومەتا خوە پاشگوھ بکن و گاڤا ھوون تێکەڤن مالا خوە وان ل بەر دەری بھێلن، ھوونێ ب ھەقی وێ زلمێ بھەسبینن، لێ ئەوە کو ھوون د دەما خەباتێ دە دکن. کارکەرەک. تو گۆتنەک ل سەر چ دقەومە تونە. ھەر وەھا دبە کو ھوون ھەسپەک بن (ژ بۆ کو ئانالۆژیا ژۆھن لۆجکە بکار بینن – ل بەشا ب.٤.٢ بنێرە ) ئان ژی پەرچەیەک ماکینەیێ.
ژ بەر ڤێ یەکێ نە ئەجێبە کو ئانارشیست ل دژی ملکیەتا تایبەت وەکی ئانارشیێ “نەبوونا ئاخایەک، سەروەرەک”ە [پرۆودھۆن، ئۆپ. جت. ، ر. ٢٦٤] و ژ کاپیتالیزمێ رە دبێژن ئەو چیە، ئانگۆ کۆلەتیا مەاش !
ژ بەر ڤان سەدەمان، ئانارشیست ب رۆوسسەاو رە دپەژرینن دەما کو وی گۆت:
“مرۆڤێ پێشییێ کو پارسەیەک زەڤی دۆرپێچ کر، فکری کو ببێژە عەڤیا من ئەع و مرۆڤێن کو تێرا خوە سادە دیتن کو ژێ باوەر بکن، دامەزرینەرێ راستینێ جڤاکا سڤیل بوو. چقاس سووج، شەر، کوشتن، چەند مخابن. و دبە کو نژادا مرۆڤاھی ژ ترسان خلاس ببوویا ژ ئالیێیێ کو، دەما کو ستوونان راکربوو یان ژی خەندەک تژی دکر، ژ ھەڤالێن خوە رە دگۆت: “ھای ژ گوھدانا ڤی خاپینۆک ھەبە ئەگەر ھوون ژ بیر بکن فێکیێن ئەردێیێن ھەر کەسی نە و کو ئەرد نە ئایدی تو کەسییە، وەندا دبە.ع” [ “دیسجۆورسە ئۆن ئنەقوالتی،” تھە سۆجال جۆنتراجت ئاند دسجۆورسەس ، ر. ٨٤]
ئەڤ دژبەریا ئانارشیستا ل دژی کاپیتالیزمێ راڤە دکە. ئەو ژ ھێلا دو تایبەتمەندیێن سەرەکە ڤە تێ نیشانکرن، “مولکێ تایبەت” (ئان ژی د ھن رەوشان دە، ملکێ دەولەتێ — بنێرە ل بەشا ب.٣.٥ ) و ژ بەر ڤێ یەکێ، کەدا مەاش و ئیستیسمار و دەستھلاتداری. وەکی دن، ژ بۆ پەرگالەک وەھا دەولەتەک ھەوجە دکە کو خوە بدۆمینە “ھەتا کو د ناڤ جڤاکێ دە کۆمەک ئینسانێن خوەدی و نەخوەدی د دژمناتیێ دە روو ب روو بمینن، دەولەت ژ بۆ پاراستنا ئیمتیازێن خوە دێ ژ ھندکاییا خوەدان رە نەچار بە.” ” [رودۆلف رۆجکەر، ئانارکۆ-سندیکالیزم، ر. ١١] ژ بەر ڤێ یەکێ خوەدانیا تایبەتا ئاموورێن ھلبەرینێ تەنێ ھەکە دەولەتەک ھەبە، ئانگۆ مەکانیزمایێن زۆرێیێن رێخستنکرییێن د دەستێ چینا خوەدان دە ھەبە (ل بەشا ب.٢ بنێرە ).
ھەر وەھا، دڤێ ب ھێسانی وەرە دیتن کو کاپیتالیزم، ب دایینا “مافەک” ئیدەۆلۆژیکییا کو ژ ملکیەتا تایبەت رە نایێ ڤەقەتاندن، دێ د بەلاڤکرنا چاڤکانیێن دەرڤە دە ژی زوو نەوەکھەڤیان دەرخە ھۆلێ، و کو ئەڤ نەوەکھەڤیا د بەلاڤکرنا چاڤکانیێ دە دێ ببە سەدەم. نەوەکھەڤیەک دن د پۆزیسیۆنێن دانووستەندنێیێن مال و ملکێ کێم دە. دەما کو لێبۆریندارێن کاپیتالیزمێ ب گەلەمپەری ھەول ددن کو ملکێ تایبەت ب ئیدایا کو “خوەدیتن” “مافەک گەردوونییە” رەوا بکن (ل بەشا ب.٤.٢ بنێرە — “گەلۆ کاپیتالیزم ل سەر بنگەھا خوە-خوەدیبوونێیە؟” )، ئەشکەرەیە کو کاپیتالیزم ب راستی خوەسەریا گەردوونی ب فەراسەتا خەلەتا خوە-خوەدیدەرکەتنێ (ژ بەر کو ئیترازا تێگینا خوە-خوەدیتنێ ل سەر ئیدەالێیە کو مرۆڤ نە وەکی ناڤگینەک، لێ تەنێ وەکی ئارمانجەک ب سەرێ خوە تێنە بکار ئانین) ڤەدھەوینە. لێ بەلێ پەرگالا کاپیتالیست خوەسەری و ئازادیا تاکەکەسی خەرا کریە و ب ئاوایەکی ئیرۆنیک گۆتنا “خوەدیدەرکەتنا ل خوە” ژ خوە رە کریە بنگەھ. د بن کاپیتالیزمێ دە، وەک کو دێ د بەشا ب.٤ دە وەرە دیتن ، پر کەس ب گەلەمپەری د رەوشەک دە تێنە ھشتن کو بژارەیا وانا چێترین ئەوە کو دەستوورێ بدن خوە کو تەنێ ب وان ئاوایێن کو ب مانتقێ ب خوەدانیا راستین رە ل ھەڤ ناکن، ئانگۆ خوەسەریا کو تێ بکار ئانین. ئەو د دەستپێکێ دە تێگەھەک بالکێش دکە.
تەنێ سۆسیالیزما ئازادیخواز دکارە ئەرێکرنا خوەسەریا واتەدار و ئازادیا تاکەکەسییا کو خوەسەری سۆز ددە، د دەما ئاڤاکرنا شەرت و مەرجێن کو وێ گارانتی دکە، بدۆمینە. تەنێ ب ژ ھۆلێ راکرنا ملکیەتا تایبەت دکارە بگھێژە ناڤگینێن ژیانێ ژ بۆ ھەموویان، ژ بەر ڤێ یەکێ خوەسەریا کو خوەسەری سۆزا وێ ددە، لێ نکارە ب گەردوونیکرنا خوەرێڤەبەریا د ھەموو ئالیێن ژیانێ دە راستیەک پێک بینە.
بەریا کو ئەم ل سەر ئالیێن دژ-ئازادییێن کاپیتالیزمێ وەرن نیقاشکرن، وێ ھەوجە بە کو مەرڤ “مولکێ تایبەت” ژ “مال و ملکێن کەسانە” جوداتر وەرە پێناسە کرن و ب ھوورگولی وەرە خویانگ کرن کو چمایا پێشین ھەوجەیێ پاراستنا دەولەتێیە و ئیستیسمارکەرە.

ب.٢.٦ د ناڤ جڤاکێ دە دەولەت دکارە ببە ھێزەک سەربخوە؟

وەرگەرا ماکینە

ئەرێ دکارە. ژ بەر ھێزا ماکینا دەولەتێ، دێ زەھمەت بە کو مەرڤ باوەر بکە کو ئەو ھەر گاڤ تەنێ ژ بۆ ھندکاھیا ئابۆرییا سەردەستا د جڤاکێ دە ببە ئاموورەک. ل گۆری ئاڤاھی و ھێزێن خوە، دکارە وان ژ بۆ بەرژەوەندیێن خوە ب کار بینە. ب راستی، د ھن رەوشان دە ئەو دکارە ببە چینا سەردەست بخوە.
لێ بەلێ، د دەمێن نۆرمال دە دەولەت، وەکە کو مە د بەشا ب.٢.١ دە ژی گۆت ، ئاموورەکە چینا کاپیتالیستە. ئەڤ یەک، دڤێ وەرە چەسپاندن، نایێ وێ واتەیێ کو ئەو ھەر گاڤ “چاڤ ب چاڤ” دبینن. سیاسەتمەدارێن بلند، وەک نموونە، بەشەک ژ ئەلیتا دەستھلاتدارن، لێ ئەو ب بەشێن دن رە د پێشبازیێ دە نە. ب سەر دە ژی، بەشێن جودایێن چینا کاپیتالیست ژ بۆ بەرژەوەندی، باندۆرا سیاسی، ئیمتیاز و ھود، ل ھەمبەر ھەڤ دکەڤن پێشبازیێ. مالاتەستا، ئانگاشت دکر، بوورژوووازی، “ھەر دەم د ناڤ خوە دە د شەر دە نە… ژ بەر ڤێ یەکێ لیستکێن سونگان، مانەڤرایان. تاویز و ڤەکشاندن، ھەولدانێن پەیداکرنا ھەڤالبەندان د ناڤ گەل دە ل دژی کەڤنەپەرەستان و د ناڤ کەڤنەپەرەستان دە ل دژی گەل.” [ ئانارشی ، ر. ٢٥] ئەڤ تێ وێ مانەیێ کو بەشێن جودایێن چینا سەردەست، ل گۆری بەرژەوەندییێن خوە، دێ ل دۆرا پارتییێن جھێ کۆم ببن، و ئەڤ پارتی دێ ژ بۆ پێشدەبرنا ڤان بەرژەوەندییان ھەول بدن کو ببن خوەدی ھێز. دبە کو ئەڤ یەک ب بەشێن دنێن چینا کاپیتالیست رە بکەڤە ناڤا ناکۆکیێ. دەولەت ناڤگینا چارەسەرکرنا ڤان ناکۆکیانە.
ژ بەر کو رۆلا دەولەتێ ئەوە کو شەرت و مەرجێن ھەری باش ژ بۆ سەرمایەیێ ب تەڤاھی دابین بکە، ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو دەما ھەوجە بکە، دکارە ل دژی بەرژەوەندیێن ھن بەشێن چینا کاپیتالیست بخەبتە و دکە. ژ بۆ پێکانینا ڤێ فۆنکسییۆنێ دڤێ دەولەت ژ سەرمایەدارێن تاکەکەسی یان ژی شیرکەتان را بە. تشتێ کو دکارە دەولەتێ وەکی سازیەک جڤاکییا بێالی بدە خویا کرن و دکارە مرۆڤان بخاپینە کو بفکرە کو ئەو بەرژەوەندیا جڤاکێ تەمسیل دکە. لێ دیسا ژی ئەڤ یەکجار بێالیبوون د دەربارێ شیرکەتێن کاپیتالیستێن تاکەکەسی دە تەنێ وەکی ئیفادەیا رۆلا وێیا وەکی ئاموورەک سەرمایێ ب گشتی ھەیە. وەکی دن، بێیی پەرەیێن باجێیێن کارسازیێن سەرکەتی دێ دەولەت قەلس ببە و ژ بەر ڤێ یەکێ دەولەت ژ بۆ نرخا زێدەیا کو ژ ھێلا چینا کارکەر ڤە ھاتی ھلبەراندن ب کاپیتالیستان رە د پێشبازیێ دەیە. ژ بەر ڤێ یەکێ رەتۆریکا دژ-دەولەتێیا کارسازیا مەزنا کو دکارە وان کەسێن کو ھایا وان ژ خوەزایا دەستانییا کاپیتالیزما نووژەنا دەولەتێ تونەیە بخاپینە.
وەکی کو چۆمسکی دەستنیشان دکە:
“د ناڤبەرا بەرژەوەندییێن کارساز و دەولەتا کاپیتالیست دە ھەر دەم جوورەیەک تێکلیا ھەزکرن-نەفرەتێ ھەیە. ژ ئالیەکێ ڤە کارساز دەولەتەک ب ھێز دخوازە کو بازارێن نەلرێتی برێکووپێک بکە، کارووبار و یارمەتیدان بدە کارسازیێ، زێدە بکە و گھاندنا بازارێن بیانی بپارێزە و بپارێزە. چاڤکانی و ھود. ژ ئالیێ دن ڤە، کارسازی ھەڤرکەک ب ھێز ناخوازە، ب تایبەتی،یێ کو بەرسڤێ بدە بەرژەوەندییێن جھێرەنگ، بەرژەوەندییێن گەلێری و ل سەر داھات ئان ھێزێ سیاسەتێن ب باندۆرەک ڤەبەلاڤکەر بمەشینە. [ ترننگ تھە تدە ، ر. ٢١١]
ژ بەر ڤێ یەکێ، دەولەت گەلەک جاران ب بەشێن چینا کاپیتالیست رە د ناڤ ناکۆکیێ دەیە، چاوا کو بەشێن وێ چینا دەولەتێ ژ بۆ بەرژەوەندیێن خوە د چارچۆڤەیا گشتییا پاراستنا پەرگالا کاپیتالیست دە بکار تینن (ئانگۆ بەرژەوەندیێن چینا سەردەست وەک چین. ). رۆلا دەولەتێ ئەوە کو ناکۆکیێن ب ڤی رەنگی د ناڤ وێ چینێ دە ب ئاوایەکی ئاشتیانە چارەسەر بکە. د بن کاپیتالیزما نووژەن دە، ئەڤ یەک ب گەلەمپەری ب پێڤاژۆیا “دەمۆکراتیک” (د ناڤ ڤێ پێڤاژۆیێ دە شانسێ ھلبژارتنا نوونەرێن ئەلیتێیێن کو ھەری کێم زەختێ ل مە دکن) تێ کرن .
پەڤچوونێن وەھا جارنان نەرینا دەولەتێ ددن کو لاشەک “بێالی”یە، لێ ئەڤ خەیالەکە — ئەو ژ بۆ پاراستنا ھێز و ئیمتیازێن چینی ھەیە — لێ تام کیژان چین دپارێزە دکارە بگوھەزینە. ئانارشیست دەما کو دپەژرینن کو دەولەت ھێز و پۆزیسیۆنا چینا سەردەستا ئابۆری د ناڤ جڤاکێ دە دپارێزە، د ھەمان دەمێ دە دەستنیشان دکن کو دەولەت، ژ بەر جەوھەرا خوەیا ھیەرارشیک، خوەدیێ بەرژەوەندیێن خوەیە. ژ بەر ڤێ یەکێ ئەو تەنێ وەکی ئاموورا چینا سەردەستا ئابۆرییا د جڤاکێ دە نایێ ھەسباندن. دەولەت دینامیکێن خوە ھەنە، ژ بەر ئاڤاھیا خوە، کو چین و بەرژەوەندی و ئیمتیازێن خوەیێن چینایەتی چێدکە (و رێ ددە وان کو ژ بن کۆنترۆلا چینا سەردەستا ئابۆری برەڤن و ل پەی بەرژەوەندیێن خوە بن، کێم ئان زێدە). وەکی کو مالاتەستا گۆتیە “ھکوومەت، ھەر چەند ژ بوورژوووازیێ و خزمەتکار و پارێزگەرێ وێ دەرکەڤە ژی، مینا ھەر خزمەتکار و ھەر پارێزگەرەک، مەیل دکە کو بگھیژە ئازادیا خوە و سەردەستیا کێ دپارێزە.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ٢٥]
ژ بەر ڤێ یەکێ، د سیستەمەکە چینییا وەکە کاپیتالیزمێ دە ژی، دەولەت دکارە ژ ئەلیتا دەستھلاتدار سەربخوە تەڤبگەرە و ب پۆتانسیەل ل دژی بەرژەوەندیێن وان تەڤبگەرە. ژ بەر کو بەشەک ژ رۆلا وێ ناڤبەینکاریا د ناڤبەرا سەرمایەدارێن/شرکەتێن تاکەکەسی دەیە، پێویستیا وێ ب ھێزەک تێر ھەیە کو وان تەشھیر بکە و ئەڤ ژی ھەوجە دکە کو دەولەت ژ چینا کو بەرژەوەندییێن وێ ب گشتی دپارێزە، ھنەکی سەربخوە بە. و سەرخوەبوونەکە وھا دکارە ژ بۆ بەرژەوەندیێن خوە ب کار بینە، ھەتا زەرارێ بدە چینا کاپیتالیست، گەر شەرت و مەرج دەستوورێ بدن. گەر چینا کاپیتالیست قەلس بە یان ژی پارچە ببە، وێ دەمێ دەولەت دکارە خوەسەریا خوە ل ھەمبەر ئەلیتا ئابۆرییا سەردەست ب کار بینە، ل دژی سەرمایەداران ب تەڤاھی ئاموورێن کو ب گەلەمپەری ژ بۆ بەرژەوەندییێن خوە ژ بۆ وان کەسان ب کار تینە. و ھێزان.
ئەڤ تێ وێ مانەیێ کو دەولەت نە تەنێ “پارێزڤانێ سەرمایەیێ” ژ بۆ وێ “ژ خوە رە ژینداریەکە خوە ھەیە و ژ چینێن دن پێ ڤە چینەکە جڤاکییا رەسەن پێک تینە… و ئەڤ چین خوەدیێ پارازیت و فایزێیێن تایبەتە. بەرژەوەندیێن دنێن کو دەولەت ب خوە ئیدا دکە کو نوونەرتیا وان دکە، د ناڤا ناکۆکیێ دەیە. ژ کووچکێ جەردەڤانێن سەرمایەداران.” [لوگ فاببر، ژ ھێلا داڤد بەڕی ڤە ھاتی ڤەگۆتن، دیرۆکا تەڤگەرا ئانارشیستا فرەنسی، ١٩١٧-١٩٤٥ ، ر. ٣٩]
ژ بەر ڤێ یەکێ ماکینەیا دەولەتێ (و ئاڤاھی)، دەما کو فۆرما وێیا نووژەن ب کاپیتالیزمێ ڤە گرێدایییە، نکارە وەکی ئاموورەک کو ژ ھێلا پرانیێ ڤە تێ بکار ئانین وەرە دیتن. ژ بەر کو “دەولەت، ھەر دەولەت – تەورا ب شێوازێ ھەری لیبەرال و دەمۆکراتیک ل خوە بکە ژی – ب ئەسلێ خوە خوە دسپێرە سەردەستیێ، و ل سەر شیدەتێ، ئانگۆ ل سەر دەسپۆتیزمێ – دەسپۆتیزمەک ڤەشارتی لێ نە کێمتر خەتەرناک. ” دەولەت “ھێز، دەستھلاتداری، سەردەستیێ نیشان ددە؛ د راستیێ دە نەوەکھەڤیێ فەرز دکە.” [ فەلسەفەیا سیاسییا مچاەل باکونن ، ر. ٢١١ و رووپ. ٢٤٠] ژ بەر ڤێ یەکێ دەولەت خوەدی مانتقێ خوەیێ تایبەت، پێشانینێن خوە و لەزا خوە ھەیە. ئەو جھێ خوەیێ دەستھلاتداریێ پێک تینە کو نە تەنێ ژێدەرەکە ھێزا چینا ئابۆرییە. ژ بەر ڤێ یەکێ، دەولەت دکارە ل دەرڤەیی کۆنترۆلا چینا سەردەستا ئابۆری بە و ھەوجە ناکە کو تێکلیێن ئابۆری نیشان بدە.
ئەڤ یەک ژ بەر جەوھەرا وێیا ھیەرارشیک و ناڤەندییە، کو ھێز ددە ھندک کەسێن کو ماکینەیا دەولەتێ کۆنترۆل دکن — “[ە]ھەر ھێزەک دەولەتی، ھەر ھکوومەتەک، ب جەوھەرێ خوە خوە ل دەر و دۆرا گەل ب جھ دکە و ب نەچاری وان د بن دارێ زۆرێ دە دخە بن دەستێ رێخستن و رێخستنەکێ. ژ بۆ ئارمانجێن کو بیانی نە و ل دژی ھەوجەداری و داخوازێن راستینێن گەلن.” ھەگەر “تەڤاھیا پرۆلەتەریا… [ببن] ئەندامێن ھوکوومەتێ… نە ھکوومەت، نە دەولەت چێدبە، لێ ھەکە دەولەتەک ھەبە دێیێن کو تێنە رێڤەبرن ویێن کۆلەدار ژی ھەبن”. [ باکونن ل سەر ئانارشیزمێ ، ر. ٣٢٨ و رووپ. ٣٣٠]
ب گۆتنەکە دن، بورۆکراسیا دەولەتێ ب خوە راستەراست زۆردارە و دکارە ژ چینەکە ئابۆرییا سەردەست سەربخوە بژی. ب گۆتنێن پێخەمبەرییێن باکونن:
“مە د دیرۆکێ دە چ دیتیە؟ دەولەت ھەر تم بوویە میراتەیا چەند چینێن خوەدی ئیمتیاز: چینا پیرۆز، ئەسلزادە، بوورژوووازی — و د داویێ دە، دەما کو ھەموو چینێن دن خوە وەستاندنە، چینا بورۆکراسیێ دکەڤە دەورێ. و پاشێ دەولەت دکەڤە، ئان ژی رادبە، ئەگەر ھوون بخوازن، ل پۆزیسیۆنا ماکینەیێ.” [ فەلسەفەیا سیاسییا مچاەل باکونن ، ر. ٢٠٨]
ئەڤ نە ئەجێبە. ژ بۆ ئانارشیستان، “رێخستنا دەولەتێ… [ئەو] ھێزا کو ھندکاھیان ژ بۆ دامەزراندن و برێخستنکرنا دەستھلاتداریا خوە ل سەر گرسەیان سەری لێ ددن.” ئەڤ نایێ وێ واتەیێ کو ئەڤ ھندکاھی ھەوجە نە کو د جڤاکێ دە د وارێ ئابۆری دە چینا سەردەست بن. دەولەت “ئاڤاھیەکە کو ژ بۆ بەرژەوەندیا ئاخا، کاپیتالیزم و فەرمیەتپارێزیێ ھاتیە ئاڤاکرنە.” [ ئەڤۆلوتۆن ئاند ئەنڤرۆنمەنت ، ر. ٨٢ و رووپ. ١٠٥] ژ بەر ڤێ یەکێ، ئەم نکارن تەخمین بکن کو ژ ھۆلێ راکرنا یەک ئان ژی دو ژ ڤێ سێتیا نەپیرۆز دێ ببە سەدەما ئازادیێ و نە ژی کو ھەر سێ ژی بیێن دن رە تام ھەمان بەرژەوەندی ئان ھێزێ پارڤە دکن. ژ بەر ڤێ یەکێ، د ھن رەوشان دە، چینا ئاخا دکارە ل سەر بەرژەوەندییێن چینا کاپیتالیست (و بەرەڤاژی) بەرژەوەندییێن خوە پێش بخە، دەما کو بورۆکراسیا دەولەتێ دکارە ل سەر ھەسابێ ھەردویان مەزن ببە.
ژ بەر ڤێ یەکێ، گرینگە کو وەرە دەستنیشان کرن کو ھندکاھیا کو دەولەت بەرژەوەندییێن وان دپارێزە نە ھەوجەیە کو د وارێ ئابۆری دە سەردەست بە (ھەر چەند ب گەلەمپەری ووسا بە). د بن ھن مەرجان دە کاھینەک دکارە ببە چینەک سەردەست، وەکی کۆمەک لەشکەری ئان بورۆکراسی. ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو دەولەت د ھەمان دەمێ دە دکارە ئەلیتا سەردەستا ئابۆری ژی وەکی چینا ئیستیسمارکەر ب باندۆر بکە . ژ بەر کو ئانارشیست دەولەتێ وەک خوەدی بەرژەوەندییێن (چینی)یێن خوە دبینن.
وەکە کو ئەم د بەشا ھ.٣.٩ دە ب بەرفرەھی نیقاش دکن ، دەولەت نکارە تەنێ وەکی ئاموورەک (ئابۆری) دەستھلاتداریا چینێ وەرە ھەسباندن. دیرۆک گەلەک جڤاکان نیشان دایە کو دەولەت ب خوە چینا سەردەست بوو و ل ور چینەکە دنا ئابۆرییا سەردەست تونەبوو. تەجرووبەیا رووسیایا سۆڤیەتێ راستبوونا ڤێ ئانالیزێ نیشان ددە. راستیا شۆرەشا رووسیایێ ب ئیدایا مارکسیست رە بەرەڤاژی بوو کو دەولەتەک ب تەنێ ئاموورەک دەستھلاتداریا چینێیە و ژ بەر ڤێ یەکێ، چینا کارکەر ھەوجە دکە کو دەولەتا خوە ئاڤا بکە کو تێ دە جڤاکێ برێڤە ببە. ل شوونا کو ببە ئاموورەک کو مرۆڤێن چینا کارکەر بکارن جڤاکێ ل گۆری بەرژەوەندیێن خوە ب رێ ڤە ببن و ڤەگوھەرینن، دەولەتا نوویا کو ژ ھێلا شۆرەشا رووسیایێ ڤە ھاتی ئافراندن زوو بوو ھێزەک ل سەر چینا کو ئیدیا دکر کو نوونەرتیا وێ دکە ( ژ بۆ بێتر ل سەر ڤێ یەکێ ل بەشا ھ.٦ بنێرە) . چینا کارکەر ژ ئالیێ دەولەتا نوو و بورۆکراسیا وێ ڤە، نە ژ ئالیێ چینا کاپیتالیست ڤە وەکە بەرێ دھات ئیستیسمارکرن و سەردەستکرن. ئەڤ ب تەسادوفی پێک نەھات. وەکە کو ئەم د بەشا ھ.٣.٧ دە باھس دکن ، دەولەتێ ھن تایبەتمەندیێن (وەکی ناڤەندپارێزی، دەستھلاتداری و ھود.) ب پێش خستیە کو ئەرکا وێیا وەکی جیبجیکرنا دەستھلاتداریا ھندکاییان ب جھ تینە. پاراستنا وان تایبەتمەندیان بێ گومان تێ واتەیا گرتنا پەیورا کو ئەو ژ بۆ خزمەتێ ھاتنە ئافراندن.
ژ بەر ڤێ یەکێ، ب کورتاسی، رۆلا دەولەتێ ئەوە کو ژ بۆ بەرژەوەندییێن ھندکاھییێن/چنێن ئابۆرییێن سەردەست و ژ بۆ بەرژەوەندییێن خوە، فەرد و چینا کارکەر ب تەڤاھی تەپس بکە. ئەو “جڤاکەک ژ بۆ سیگۆرتا ھەڤبەش د ناڤبەرا ئاخا، فەرماندارێ لەشکەری، دادوەر، کاھین و پاشێ سەرمایەدار دە، ژ بۆ پشتگریکرنا دەستھلاتداریا دنا ل سەر گەل، و ژ بۆ ئیستسمارکرنا خزانیا گرسەیان و دەولەمەندبوونا.” خوە.” ئەڤ ئەسلێ دەولەتێ بوو ؛ دیرۆکا وێ وھا بوو و جەوھەرا وێیا نھا ژی وھایە. [کرۆپۆتکن، ئەڤۆلوتۆن ئاند ئەنڤرۆنمەنت ، ر. ٩٤]
ژ بەر ڤێ یەکێ دەما کو دەولەت ئاموورەک دەستھلاتداریا چینێیە، نە ژخوەبەر تێ وێ واتەیێ کو ب بەشێن چینا کو تەمسیل دکە رە ناکۆکی و نە ژی دڤێ ببە ئاموورا چینەک ئابۆرییا سەردەست. لێبەلێ، تشتەک پشتراستە. دەولەت ژ بۆ ئازادیا بندەستان نە ئاموورەک گونجاوە.

ب.٢.٥ کی ژ ناڤەندیبوونێ سوود وەردگرە؟

وەرگەرا ماکینە

ھەیا کو کێری کەسەکی یان ژی کۆمەکێ نەیێ، تو سیستەمەکە جڤاکی چێنابە. ناڤەندیبوون، د ناڤ دەولەت و پارگیدانیێ دە بە، نە جوودایە. د ھەمی رەوشان دە، ناڤەندیبوون راستەراست سوودێ ددەیێن ل ژۆر، ژ بەر کو ئەو وان ژیێن ل ژێر ڤەدھەوینە، دھێلە کویێن پاشین ب باندۆرتر وەرن کۆنترۆل کرن و رێڤەبرن. ژ بەر ڤێ یەکێ، راستەراست د بەرژەوەندیا بورۆکرات و سیاسەتمەداران دەیە کو پشتگریا ناڤەندیپارێزیێ بکن.
لێ بەلێ، د بن کاپیتالیزمێ دە، بەشێن جودایێن چینا کارساز ژی پشتگری ددن ناڤەندیپارێزیا دەولەتێ. تێکلیا سەمبیۆتیکا سەرمایە و دەولەتێ ئەڤە. وەکە کو وێ پشترە ژی بێ نیقاشکرن (د بەشا ف.٨ دە )، دەولەتێ د “نەتەوەکرنا” بازارێ دە، ئانگۆ زۆرکرنا “بازارا ئازاد” ل سەر جڤاکێ دە رۆلەکە گرینگ لیست. ب ناڤەندیکرنا دەستھلاتداریێ د دەستێن نوونەران دە و ب ڤی ئاوایی ئافراندنا بورۆکراسیەک دەولەتێ، مرۆڤێن ئاسایی بێھێز بوون و ب ڤی رەنگی کێم بوون کو دەستوەردانا بەرژەوەندیێن دەولەمەندان بکن. باکونن دنڤیسە: “د کۆمارێ دە ، کەسێن کو ژێ رە دبێژن مرۆڤێن قانوونی، کو تێ ئیددیاکرن کو ژ ھێلا دەولەتێ ڤە تێ تەمسیل کرن، ژ ھێلا “جیھانا بورۆکراتیک” ڤە ژ بۆ “بەرژەوەندیا مەزنتر ” مرۆڤێن راست و زندی دفەتسینن و دێ بدۆمینن. چینێن خوەدی ئیمتیاز و ھەم ژی ژ بۆ بەرژەوەندیا خوە.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ٢١١]
نموونەیێن ناڤەندیبوونا سیاسییا زێدە کو ژ ھێلا بەرژەوەندییێن کارسازیا دەولەمەند ڤە تێنە پێشڤە خستن، د سەرانسەرێ دیرۆکا کاپیتالیزمێ دە تێنە دیتن. مەڕل ژەنسەن دبێژە: “ل ئامەریکایا شۆرەشگەر، عخوەزایا رێڤەبەریا باژێر کەت ناڤ نیقاشێن گەرمع، دبینە مەڕل ژەنسەن… جڤینێن باژێر… عبوو نوقتەیەکە بنگەھینا چالاکیا شۆرەشگەریع. رەاکسیۆنا ئانتی-دەمۆکراتیک کو پشتی شۆرەشا ئامەریکی ب ھەولێن ژ ھۆلێ راکرنا ھکوومەتێن باژارۆکان ڤە، ژ ئالیێ ھێمانێن موھافەزەکار ڤە ھاتن کرن کو ب ڤی ئاوایی باژار ژ ئالیێ شارەدار و مەجلیسێن شارەداریان ڤە بێن برێڤەبرن. [ت] بازرگانان عد ھەولدانێن خوەیێن ژ جڤینێن باژێر رەڤین دە ب دۆمداری پشتگری دان تەڤلێبوونێع.” [موڕای بۆۆکچن، تۆواردس ئان ئەجۆلۆگجال سۆجەتی ، ر. ١٨٢]
ل ڤر ئەم دبینن کو سییاسەتا ھەرێمی ژ دەستێن گەلەکان تێ دەرخستن و د دەستێ ھندک دە (یێن کو ھەر تم دەولەمەندن) دە ناڤەندی تێ گرتن. فرانسا میناکەک دن ددە:
“ھکوومەتێ دیت. .. شێنیێن گەل [ھەموو مالباتان] عپر دەنگبێژع، پر نەگوھدار، و د ١٧٨٧ دە، مەجلیسێن ھلبژارتی، کو ژ شارەدار و سێ-شەش سەندیکایان پێک دھاتن، د ناڤ گوندیێن دەولەمەندتر دە ھاتبوون ھلبژارتن، ھاتن دەستنیشان کرن.” [پەتەر کرۆپۆتکن، موتوال ئاد ، ر. ١٨٥-١٨٦]
ئەڤ بەشەک ژ تەڤگەرەکە گشتی بوو ژ بۆ بێھێزکرنا چینا کارکەران ب رێیا ناڤەندیکرنا ھێزا بریارگرتنێ د دەستێ چەند کەسان دە (وەک شۆرەشا ئامەریکی). کرۆپۆتکن پێڤاژۆیا خەباتێ دەستنیشان دکە:
چینێن ناڤینێن کو ھەتا وێ دەمێ ژ بۆ بدەستخستنا قانوونێن دەستووری و سەردەستیا ل سەر ئەسلزادەیان ل پشتگریا گەل دگەریان، نھا کو ھێزا گەل دیتبوون و ھیس کربوون، دچوون. ژ بۆ سەردەستیا گەل، چەکبەردانا وان و ڤەگەراندنا بندەستیێ ھەر تشتی بکن.
[. . .]
“وان لەز دان قانووندانینێ ب ڤی رەنگی کو دەستھلاتداریا سیاسییا کو ژ دەستێ دادگەھێ دەردکەت نەکەڤە دەستێ گەل. ب ڤی رەنگی… ھاتە پێشنیار کرن کو… فرانسیان بکن دو چین، کو یەک ژ وان، وەلاتیێن چالاک ، د ھکوومەتێ دە جھ بگرن،یا دن ژی کو گرسەیا گەلا د بن ناڤێ ھەموەلاتیێن پاسیف دە پێک تێ ، ژ ھەموو مافێن سیاسی بێپار بمینن. مەجلسا [ت] فرانسەیێ د ناڤ دەپارتمانان دە پارچە کر ئێدی د مەجلیسێن سەرەتایی دە جھ ناگرن و ل گۆری ڤێ یەکێ مافێ وان تونەبوو کو ھلبژێرێن [کو ژ بۆ مەجلیسا نەتەوەیی ھلبژارتبوون]، نە ژی شارەداری، نە ژی یەک ژ رایەدارێن ھەرێمی دەستنیشان بکن.
ھەری داوی ژی دۆمداریا مەجلیسێن ھلبژارتنێ ھات ئاستەنگکرن. پشتی کو قەیوومێن چینا ناڤین ھاتن تایینکرن، ئەڤ مەجلیس جارەکە دن نەجڤن. دەما قەیوومێن چینا ناڤین ھاتن تایینکرن، دڤێ ب ئاوایەکی توند نەیێ کۆنترۆلکرن. ھەتتا داخوازنامە و دایینا بریاران ژی ژێ ھات گرتن — عدەنگ بدن زمانێ خوە!ع
“دەربارێ گوندان دە… مەجلیسا گشتییا نشتەجھان… [کو] رێڤەبریا کار و بارێن کۆمونێ… ژ ئالیێ قانوونێ ڤە ھاتن قەدەخەکرن. ژ نھا و پێ ڤە تەنێ کەسێن دەولەمەند گوندیان، وەلاتیێن چالاک ، مافێ وان ھەبوو کو سالێ جارەکێ بجڤن کو شارەدار و شارەداریا کو ژ وان پێک تێ دەستنیشان بکن. سێ-چار مێرێن گوندێن ناڤین.
“رێخستنەکە شارەداریێیا ب ھەمان رەنگی ژ باژاران رە ھات دایین.
“[ژ بەر ڤێ یەکێ] چینێن ناڤین ب ھەر تەدبیرێ خوە دۆرپێچ کرن دا کو دەستھلاتداریا شارەداریێ د دەستێ ئەندامێن دەولەمەندێن جڤاکێ دە بھێلن.” [ شۆرەشا مەزنا فرانسی ، جل. ١، رووپ. ١٧٩-١٨٦]
ژ بەر ڤێ یەکێ ناڤەندیبوونێ ئارمانج کر کو دەستھلاتداریێ ژ گرسەیا گەل بگرە و بدە دەولەمەندان. ھێزا گەل د مەجلیسێن گەلێری دە مایە، مینا “بەش” و “ناڤچەیێن” پاریسێ (ب گۆتنێن کرۆپۆتکن، “پرەنسیبێن ئانارشیزمێ” و “پراتیککرنا… خوەرێڤەبەریا راستەراست” ئیفادە دکە [ ئۆپ. جت ، رووپ ٢٠٤ و ر. لێبەلێ، مەجلسا نەتەوەیی “ھەموو ژ دەستێ وان ھات ھەول دا کو ھێزا ناڤچەیان کێم بکە… [و] داوی ل وان گەرمێن شۆرەشێ بینە… [ب ئیزن دا] کو تەنێ وەلاتیێن چالاک … بەشداری ھلبژارتنان ببن. و مەجلیسێن ئیداری.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ٢١١] ژ بەر ڤێ یەکێ “ھکوومەتا ناڤەندی ب دۆمداری ھەول ددا کو بەشان بخە بن دەستھلاتداریا خوە” ب دەولەتێ رە “دگەرە کو ھەر تشتی د دەستێن خوە دە مەرکەزی بکە… [ئەز] رێخستنێن گەلێری… ھەموو ئەرکێن ئیداری ژ دەست دخە. د مژارێن پۆلیسان دە خستنا وانا ب ناڤێ مرنا بەشان. [ ئۆپ. جت. ، ڤۆل. ٢، رووپ. ٥٤٩ و رووپ. ٥٥٢]
وەکی کو تێ دیتن، ھەم شۆرەشێن فرانسا و ھەم ژییێن ئامەریکی پێڤاژۆیەک وسا دیتن کو تێ دە دەستھلاتداریا ناڤەندییا دەولەمەند خستیە دەستێن خوە (جلدا یەکێیا شۆرەشا سێیەمینا موڕای بۆۆکچن ب ھن ھوورگولی بەھسا شۆرەشێن فرانسا و ئامەریکی دکە). ڤێ یەکێ پشتراست کر کو مرۆڤێن چینا کارکەر (ئانگۆ پرانیەک) ژ پێڤاژۆیا بریارگرتنێ ھاتنە دوورخستن و د بن قانوون و ھێزا چەند کەسان دە بن. بێ گومان، ئەڤ ژ چینا ھندکاھیێیا کو نوونەرێن وێ خوەدی وێ ھێزێ نە، سوود وەردگرە. د ھەر شۆرەشێ دە مەرکەزیبوونا دەستھلاتداریێ ئاقل ئەڤ بوو. چ ئامەریکی بە، چ فرانسی یان ژی رووس بە، ناڤەندیکرنا ھێزێ بوو وەسیلەیا کو گەلەکان ژ بەشداربوونا بریارێن کو باندۆر ل وان و جڤاکێن وان دکە، دوور بخە.
میناکی، باڤێن دامەزرینەرێن دەولەتا ئامەریکی ب راستی ژ بەر ڤێ سەدەمێ ل سەر ھەوجەداریا ناڤەندیبوونێ پر ئەشکەرە بوون. ژ بۆ ژامەس مادسۆن خەما سەرەکە ئەو بوو کو “پرانیا” کۆنترۆلا “ھکوومەتا گەلەری” ب دەست خست و د رەوشەکێ دە بوو کو “قوربانیا دلخوازی ​​ئان بەرژەوەندیا خوەیا سەروەری ھەم باشیا گشتی و ھەم ژی مافێن ھەموەلاتیێن دن بکە.” ب ڤی رەنگی “باشیا گشتی” ژ “پرانیێ” رەڤیا و نە ژی ئەو بوو، وەکی ھوون دفکرن،یا کو رایا گشتی ژێ رە باش دفکرە (ژ بەر ھن سەدەمان کو نایێ راڤەکرن، مادسۆن پرانیا وان دھەسبینە کو دکارن کەسێن کو دکارن قەنجیا گشتی دەستنیشان بکن ھلبژێرن). ژ بۆ پاراستنا ل ھەمبەر ڤێ یەکێ، وی کۆماریەک بێتر ژ دەمۆکراسیەک کو تێ دە ھەموەلاتی “ھوکوومەتێ ب کەسانە دجڤن و رێڤەبرنێ دکن… ھەر دەم ب ئەولەھیا کەسانە ئان مافێن ملکیەتێ رە ل ھەڤ نایێن دیتن.” بێگوومان، وی ئەڤ یەک ژ خوە رە دھەسبینە کو “یێن کو خوەدیێ وانن ویێن کو بێ مال و ملکن، د جڤاتێ دە ت جاری بەرژەوەندییێن جودا ئاڤا کرن.” پلانا وی ئەو بوو کو پێ ئەولە ببە کو ملکێ تایبەت وەرە پاراستن و، د ئەنجامێ دە، بەرژەوەندییێن کەسێن کو ھاتنە پاراستن. ژ بەر ڤێ یەکێ پێویستی ب “شاندا ھکوومەتێ… ژ ھەژمارەکە ھندک ژ وەلاتیێن کو ژ ئالیێ مایی ڤە ھاتنە ھلبژارتن.” ئەڤ مەرکەزیبوونا دەستھلاتداریێ د ناڤ چەند دەستێن ھەرێمی دە، ژ بەر ھەمان سەدەمێ، ب ناڤەندیبوونەک ھەرێمی رە ھاتە ھەڤ. مادسۆن ژ “کۆمارەک مەزن ل سەر کۆمارەک پچووک” ھەز کر وەکی “ھێرسەک ژ بۆ پەرەیێن کاخەزێ، ژ بۆ راکرنا دەینان، ژ بۆ پارڤەکرنا وەکھەڤا ملک، ئان ژ بۆ پرۆژەیەک دنا نەراست ئان خراب، دێ کێمتر بە کو ل سەرانسەرێ لاشێ بەلاڤ ببە.” یەکیتی ژ ئەندامەکی وێیێ تایبەتی.” [د ناڤ دەنگێن دیرۆکا گەلا دەولەتێن یەکبوویی دە ھەیە ، ھۆوارد زنن و ئانتھۆنی ئارنۆڤە (وەش.)، رووپ ١٠٩-١١٣] ئەڤ داخوازا ھەبوونا دەمۆکراسیەک فەرمی، کو گرسە تەنێ تەماشەڤانێن بوویەرانن نە بەشدار، ئەڤە. مژارەکە کو د کاپیتالیزمێ دە تێ دوبارەکرن ( ژ بۆ نێرینەکە باش ل بەشا “ھێز و نەرین”ا نۆام چۆمسکی دەتەڕنگ دەمۆجراجی بنێرە).
ل سەر ئاستا فەدەرال و ئەیالەتێ ل دەولەتێن یەکبوویییێن ئامەریکایێ پشتی شۆرەشێ، ناڤەندیکرنا ھێزێ ھاتە تەشویقکرن، ژ بەر کو “پرانیا چێکەرێن دەستوورا بنگەھین ھن بەرژەوەندیا ئابۆرییا راستەراست د دامەزراندنا ھوکوومەتەک فەدەرالا بھێز دە ھەبوون.” ھێژایی گۆتنێیە، دەما کو ئەلیتا دەولەمەند د فۆرمولەکرنا پرەنسیبێن نیزاما نوو دە باش ھاتبوون تەمسیلکرن، چار کۆم نە بوون: “کۆلە، خزمەتکارێن دەیندار، ژن، مێرێن بێ ملک.” ھێژایی گۆتنێیە کو دەولەتا نوو و ماکەزاگۆنا وێ بەرژەوەندییێن وان نیشان نەدا. ژ بەر کو ئەڤ پڕانیا مەزن بوون، “نە تەنێ ھەوجەداریا ئەرێنی ب ھوکوومەتا ناڤەندییا بھێز ھەبوو کو بەرژەوەندیێن مەزنێن ئابۆری بپارێزە، لێ د ھەمان دەمێ دە ترسا تاڤلێ ژ سەرھلدانا جۆتکارێن نەرازی ژی ھەبوو.” [ھۆوارد زنن، دیرۆکا گەلا دەولەتێن یەکبوویی ، ر. ٩٠] بوویەرا سەرەکە سەرھلدانا شای ل رۆژاڤایێ ماسساچوسەتتس بوو. ل ور دەستوورا بنگەھینا نوو ژ بۆ دەنگدایینێ قایدەیێن مالداریێ بلند کربوو و ژ بەر ڤێ یەکێ، تو کەس بێیی کو دەولەمەند بە، نکاریبوو وەزیفەیا دەولەتێ بگرە. دەولەتا نوو ژ بۆ شەرکرنا سەرھلدانێن وەھا، ژ بۆ پاراستنا ھندک دەولەمەندان ل ھەمبەر پران ھاتە دامەزراندن.
وەکی دن، مەرکەزیبوونا دەولەتێ، دوورخستنا بەشداریا گەل، ژ بۆ کو جڤاکا دەولەتێن یەکبوویی بکە یەک کو ژ ھێلا کاپیتالیزمێ ڤە سەردەستە، گرینگ بوو:
“د سی سالێن بەرب شەرێ ناڤخوەیی دە، قانوون ل دادگەھان ھەر کو دچە ژ بۆ پێشکەفتنا کاپیتالیست زێدە دھات شیرۆڤە کرن. مۆرتۆن ھۆروتز ( ڤەگوھەرینا قانوونا ئامەریکی ) ب لێکۆلینا ڤێ یەکێ دەستنیشان دکە کو دەما کو قانوونێن ھەڤپارێن ئینگلیزی ئێدی پیرۆز بوو. ئەو ل بەر مەزنبوونا کارسازان راوەستیابوو. فکرا کەڤنارەیا بھایەک دادوەری ل بەر دادگەریێ دا بوو قانوون ئەڤ بوو کو کارکەرەک و رێھەسنەک ب ھێزا دانووستاندنێ رە پەیمانەک چێکربوون نەوەکھەڤیا کو پەرگالا بازارێ چێکربوو.ع” [زنن، ئۆپ. جت. ، ر. ٢٣٤]
دەولەتا دیە ل سەر دۆکترینا لیبەرالا ئەلیتیست ھاتە دامەزراندن و ب ئاوایەکی چالاک ئارمانج کر کو مەیلێن دەمۆکراتیک (ب ناڤێ “ئازادیا تاکەکەسی”) کێم بکە. تشتێ کو د پراتیکێ دە قەومی (تەرا خوە نە ئەجێبە) ئەو بوو کو ئەلیتا دەولەمەند دەولەت بکار ئانی دا کو چاندا پۆپولەر و مافێ ھەڤپار ژ بۆ پاراستن و بەرفرەھکرنا بەرژەوەندی و ھێزا خوە تێک ببە. د ڤێ پێڤاژۆیێ دە، جڤاکا دەولەتێن یەکبوویی د وێنەیێ خوە دە ھاتە رەفۆرم کرن:
“د نیڤێ سەدسالا نۆزدەھان دە پەرگالا دادرێسی ژ بۆ بەرژەوەندیا مێرێن بازرگانی و پیشەسازیێ ل سەر ھەسابێ جۆتکار، کارکەر، خەریدار و کۆمێن دنێن کێم ھێزدار د جڤاکێ دە ژ نوو ڤە ھاتە شەکل کرن. . . . دەولەمەندی ل ھەمبەری کۆمێن ھەری قەلسێن جڤاکێ.” [مۆرتۆن ھۆروتز، کو ژ ھێلا زنن ڤە ھاتی ڤەگۆتن، ئۆپ. جت. ، ر. ٢٣٥]
د دەمێن نووژەن دە، ناڤەندیبوون و بەرفرەھبوونا دەولەتێ ب پیشەسازکرنا بلەز و مەزنبوونا کارسازیێ رە تێکلدارە. وەکی کو ئەدوارد ھەرمان دەستنیشان دکە، “[ت] ب رێژەیەک مەزن، ئەو مەزنبوونا د مەزناھی و ھێزا کارسازیێ دە بوو کو بوو سەدەما بەرەڤاژیکرنا دەرکەتنا سەندیکایان و مەزنبوونا ھوکوومەتێ. مەزناھیا ژ کارسازیێ ھەیا رادەیەک مەزن بەرسڤەک مەزنبوونا کارسازیێ بوو . .” [ کۆنترۆلا پارگیدانی، ھێزا پارگیدانی ، ر. ١٨٨ – ھەر وەھا بنێرە، ستەپھەن سکۆورۆنەک، ئاڤاکرنا دەولەتەک نوویا ئامەریکی: بەرفرەھکرنا کاپاسیتەیێن رێڤەبریا نەتەوەیی، ١٨٧٧-١٩٢٠ ] ناڤەندیبوونا دەولەتێ ھەوجە بوو کو بازارێن مەزنتر و دیارکری ھلبەرینە و دەما کو ئەو ل گۆری بەرژەوەندییێن وان تەڤدگەرە، ژ ھێلا کارسازیێ ڤە ھاتە پشتگری کرن ( ئانگۆ ھەر کو بازار بەرفەرەھ بوون، دەولەت ژی ژ بۆ ستانداردیزەکرن و سەپاندنا قانوونێن ملکیەتێ و ھود. ژ ئالیەکی دن ڤە، ئەڤ پێشکەفتنا بەرب “ھکوومەتا مەزن” ھاویردۆرەک ئافراند کو تێ دە کارسازیا مەزن دکارە مەزن ببە (پر جاران ژ ھێلا دەولەتێ ڤە ژ ھێلا یارمەتیدان و پاراستنێ ڤە تێ تەشویق کرن – وەکی کو دەما دەولەت ژ ھێلا دەولەمەندان ڤە تێ رێڤە کرن دێ وەرە ھێڤی کرن) و ھەر وەھا بێتر ژێبرن. ھێزا دەولەتێ ژ باندۆرا گرسەیان و ب خورتی د دەستێن دەولەمەندان دە ب جھ دکە. نە ئەجێبە کو ئەم ڤان گەشەدانان ببینن، ژ بەر کو “سازیێن رێڤەبرنێ ل دۆرا ھێزا ناڤخوەیی، د چەند سەدسالێن داوین دە، ھێزا ئابۆری ل ھەڤ دکن.” [نۆام چۆمسکی، ئۆردەرس وۆرلد، ئۆلد ئاند نەو ، ر. ١٧٨]
ناڤەندیبوونا دەولەتێ ژ کارسازان رە ھێسانتر دکە کو ھوکوومەتێ کۆنترۆل بکە، و پشتراست دکە کو ئەو وەکی پەلکا وان بمینە و باندۆرێ ل پێڤاژۆیا سیاسی بکە. میناکی، ماسەیا دۆرا ئەورۆپی (ئەرت) “کۆمەک لۆبییا ئەلیتا… سەرۆک ئان رێڤەبرێن مەزنێن پرنەتەوەیییێن کو ب گرانی ل یەکیتیا ئەورۆپی نە… [ب] ١١ ژ ٢٠ پارگیدانیێن ئەورۆپییێن مەزن [ب] ھەڤ رە. فرۆتانا [د سالا ١٩٩١] دە، ژ سەدی ٦٠ێ ھلبەرینا یەعیێ زێدەتر دکە. وەکی کو دو لێکۆلینەرێن کو ل سەر ڤێ بەشێ لێکۆلین کرنە، دەستنیشان دکن، ئەرت “د لۆبیێ دە ژێھاتییە… ژ بەر ڤێ یەکێ گەلەک پێشنیار و عڤیزیۆنێنع ئەرتعێ ب ئاوایەکی نەپەنی د بەلگەیێن جڤینا کۆمیسیۆنێ دە تێنە ڤەگەراندن.” ئەرت “ئیدا دکە کو دڤێ بازارا کاری بێتر عڤەگوھێزع بە، ژ بۆ دەمژمێرێن نەرمتر، پەیمانێن دەمسالی، پارڤەکرنا کار و خەباتا پارت-تمە نیقاش دکە. د کانوون ١٩٩٣ دە، ھەفت سال پشتی کو ئەرت پێشنیارێن خوە کر [و پشتی کو پرانیا دەولەتان ل ھەڤ کربوون. ژ بۆ پەیمانا مااسترچت و “بەشا وێیا جڤاکی”]، کۆمیسیۆنا ئەورۆپی کاخەزەک سپی وەشاند. [دۆھەرتی و ھۆەدەمان، “شۆڤالیەیێن رێ”، نەو ستاتەسمان ، ٤/١١/٩٤، ر. ٢٧]
ئاخافتنا ھەیییا گەردوونیبوونێ، نافتا، و بازارا یەکانەیا ئەورۆپی ڤەگوھەرینەک بنگەھین دەستنیشان دکە کو تێ دە مەزنبوونا دەولەتێ رێچا کو ژ ھێلا مەزنبوونا ئابۆری ڤە ھاتی قوت کرن دشۆپینە. ب تەنێ، ب مەزنبوونا پارگیدانیێن ترانسنەتەوەیی و بازارێن دارایییێن جیھانی رە، سینۆرێن دەولەتا نەتەوە ژ ھێلا ئابۆری ڤە زێدە بوونە. گاڤا کو پارگیدانی د ناڤ پر-نەتەوەیان دە بەرفرەھ بوونە، ژ بەر ڤێ یەکێ زەخت زێدە بوویە کو دەولەتان ل گۆری خوە بشۆپینن و ب چێکرنا پەیمان و سەندیکایێن پر-دەولەتی بازارێن خوە د ناڤ “نەتەوەیان” دە ماقوول بکن.
وەکی کو نۆام چۆمسکی دەستنیشان دکە، گ٧، ئمف، بانکا جیھانی ویێن دن “ھکوومەتەک جیھانییا دە فاجتۆ” نە و “سازیێن دەولەتا ترانسنەتەوەیی ب گرانی ژ ئاخایێن دن [ژ گەل رە] خزمەتێ دکن، وەک کو ھێزا دەولەتێ ب گەلەمپەری دکە؛ د ڤێ رەوشێ دە زێدەبوونا پارگیدانیێن ترانسنەتەوەیی د وارێن دارایی و کارووبارێن دن، چێکرن، مەدیا و راگھاندنێ دە.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ١٧٩]
ژ بەر کو پرنەتەوەیی مەزن دبن و پێشڤە دچن، سینۆرێن نەتەوەیی دشکینن، د دەولەتپارێزیێ دە مەزنبوونەک تێکلدار ھەوجە دکە. وەکی دن، “تایبەتمەندیەک تایبەتییا گرینگا سازوومانێن دەستھلاتدارێن دەفاکتۆ کو رابوونا وان ل دژی باندۆرا گەل، ھەتتا ھشمەندیا وانە. ئەو ب دزی تەڤدگەرن، جیھانەک ل گۆری ھەوجەداریێن ڤەبەرھێنەران دافرینن، ب رایا گشتی رە عل شوونا خوە تێ دانینع. خەتەرەیا دەمۆکراسیێ کێم بوویە” [چۆمسکی، ئۆپ. جت. ، ر. ١٧٨].
ئەڤ نایێ وێ واتەیێ کو کاپیتالیست ژ بۆ ھەر تشتی ناڤەندیبوونا دەولەتێ دخوازن. گەلەک جاران، ب تایبەتی ژ بۆ پرسگرێکێن جڤاکی، دەسەنترالیزاسیۆنا نسبی ب گەلەمپەری تێ تەرجیھ کرن (ئانگۆ ھێز ژ بورۆکراتێن ھەرێمی رە تێ دایین) دا کو کۆنترۆلا کارسازیێ ل سەر وان زێدە ببە. ب ڤەگوھەزتنا کۆنترۆلێ ل ھەرێمێن ھەرێمی، ھێزا کو پارگیدانیێن مەزن، پارگیدانیێن ڤەبەرھێنانێ ویێن وەکی وان ل سەر ھوکوومەتا ھەرێمی ھەیە ب رێژەیی زێدە دبە. دگەل ڤێ یەکێ، تەورا پارگیدانیا ناڤین ژی دکارە تەڤلێ ببە و باندۆرێ ل پۆلیتیکایێن ھەرێمی بکە، ئاستەنگ بکە ئان راستەراست کۆنترۆل بکە و ھێزەک کار ل ھەمبەر یەکی دن بکە. ھێزا تایبەت دکارە مسۆگەر بکە کو “ئازادی” ئەولەیە، ئازادیا وان .
کیژان کۆما بورۆکراتان وەرن ھلبژارتن ژی، ھەوجەداریا ناڤەندیکرنا ھێزا جڤاکی، ب ڤی رەنگی مارژینالکرنا نفووسێ، ژ بۆ چینا کارسازیێ گرینگیەک بنگەھینە. ھەر وەھا گرینگە کو ئەم ژ بیر نەکن کو دژبەریا کاپیتالیست ل ھەمبەر “ھکوومەتێن مەزن” پر جاران دارایییە، ژ بەر کو دەولەت زێدەگاڤیێن جڤاکییێن بەردەست ژ خوە رە دخوە، ژ بەر ڤێ یەکێ میقدارا کو ژ بازارێ رە مایە کو د پێشبازیێ دە ل سەرمایەیێن جھێرەنگ بەلاڤ بکە کێم دکە.
د راستیێ دە، تشتێ کو سەرمایەداران ل سەر “ھکوومەتا مەزن” نەرازی دکن، لێچوونێن وێیێن ژ بۆ بەرنامەیێن جڤاکییێن کو ژ بۆ بەرژەوەندیا چینا خزان و کارکەر ھاتنە چێکرن، فۆنکسیۆنەک “نە رەوا”ە کو بەشەک ژ زێدەبوونێیا کو دبە کو ژ سەرمایەیێ رە دەرباس ببە (و د ھەمان دەمێ دە مرۆڤان ژی دکە). کێمتر بێھێڤی و ژ بەر ڤێ یەکێ کێمتر دلخوازە کو ئەرزان بخەبتە). ژ بەر ڤێ یەکێ ھەر تم ھەول ددن کو دەولەت ب رۆلا خوەیا “کلاسیک” وەکی پاراستڤانێ ملک و پەرگالێ، و ھندک دن، کێم بکە. ژ خەینی ناکۆکیا وانیا ب دەولەتا رەفاھێ، سەرمایەدار پشتگرێن ھەری دۆمدارێن ھوکوومەتێ نە (و شێوازا “راست”یا دەستوەردانا دەولەتێ، وەکی لێچوونێن پاراستنێ)، وەکی کو ژ ھێلا ڤێ راستیێ ڤە تێ خویانگ کرن کو ھەر گاڤ دکارە دراڤ وەرە دیتن ژ بۆ ئاڤاکرنا بێتر زندانان و لەشکەران بشینن دەرڤە دا کو بەرژەوەندییێن چینا سەردەست پێش بخن، ھەر چەند سیاسەتمەدار دگرین کو د خەزینەیێ دە “پەرە” ژ بۆ بوورس، لێنھێرینا تەندورستیا نەتەوەیی، ئان رەفاھا ژ بۆ بەلەنگازان.
ناڤەندیبوونا دەولەتێ مسۆگەر دکە کو “ب قاسی کو پرەنسیبێن وەکھەڤی د دەستوورێن وێیێن سیاسی دە جھ گرتنە، ئەو بوورژوووازییە کو ھوکوم دکە، و گەل، کارکەر، گوندی ژی د ناڤ دە،یێن کو گوھ ددن قانوونێن کو ژ ھێلا بوورژوووازیێ ڤە ھاتنە چێکرن ” د راستیێ دە ئەگەر نە ب مافی بە، ئیمتیازا دەستھلاتداریێیا تایبەتە.” ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو “وەکھەڤیا سیاسی… تەنێ چیرۆکەک زارۆکتییە، دەرەوەک بێکێماسییە.” باوەریەک مەزن ھەوجە دکە کو مەرڤ تەخمین بکە کو دەولەمەند، “ژ بەر شەرت و مەرجێن ھەبوونا خوەیا ئابۆری و جڤاکی ئەو قاس ژ گەل دوورن” دکارن “د ھوکوومەت و زاگۆنان دە، ھەست و رامانان بدن خویاکرن. و ڤینا گەل.” بێ گومان، ئەم دبینن کو “د زاگۆنسازیێ دە و ھەم ژی د پێکانینا ھوکوومەتێ دە، بوورژوووازی بێیی کو خوە زێدە ب بەرژەوەندییێن گەل ڤە گرێبدە، ل گۆری بەرژەوەندی و ئینسێن خوە ب رێ ڤە دچە.” ژ بەر ڤێ یەکێ دەما کو “د رۆژێن ھلبژارتنێ دە ژی بوورژوووازیێن ھەری سەربلندێن کو خوەدان داخوازێن سیاسی نە، نەچار دمینن کو دادگەھ بکن… گەلێ سەروەر.” لێ “رۆژا پشتی ھلبژارتنان ھەر کەس ڤەدگەرە سەر کارێ خوەیێ رۆژانە” و سییاسەتمەدار ژ بۆ کو ل سەر ناڤێ کەسێن کو ئیدیا دکن کو نوونەرتیا وان دکن، دەستھلاتداریێ بکن.” [باکونن، تھە پۆلتجال پھلۆسۆپھی ئۆف باکونن ، ر. ٢١٨. و رووپەل ٢١٩]