رەوانگەهەک دنا هەڤپارا نرخا زێدە ئەوە کو “خەتەرگرتن”ە، ئانگۆ تێگینا کو داهاتانە- کەدێ رەوایە ژ بەر کو خوەدیێن وێ د پەیداکرنا دراڤ دە ریسکەک گرتنە و ژ بۆ ڤێ یەکێ خەلاتەک هەق دکن.

بەری کو ئەم نیقاش بکن کا چما ئانارشیستان ڤێ ئارگومانا رەد دکن، دڤێ وەرە زانین کو د مۆدەلا نەئۆ-کلاسیکا سەردەست دە، خەتەرە و نەدیاربوون د هلبەرینا بەرژەوەندیان دە ت رۆلا خوە نالەیزە. ل گۆری تەئۆریا هەڤسەنگیا گشتی، نەزەلالیەک هەیە (نها و پاشەرۆژ تێنە زانین) و ژ بەر ڤێ یەکێ رۆلا خەتەرەیێ تونە. ب ڤی رەنگی، تێگینا بەرژەوەندیێ کو ب خەتەرەیێ ڤە گرێدایییە ژ مۆدەلا ستاندارد راستترە. لێبەلێ، وەکی کو ئەمێ نیقاش بکن، ئارگومانەک وەها ب گەلەک ئاوایێن دن نەرەئالیستە، نەمازە د دەرهەقێ کاپیتالیزما پارگیدانی یا ئیرۆیین دە.

هێژایی گۆتنێیە کو ئیترازکرنا ریسکێ ژ بۆ راڤەکرن و راستکرنا قەزەنجان هەما هەما ب تەڤاهی د میناکا ڤەبەرهێنەرێ پچووک دەیە کو تەسەرووفا خوە دخە قومار (میناک، ب ڤەکرنا بارەک) و هەکە ڤەبەرهێنان ب سەر نەکەڤە ب خەتەرەیەک مەزن رە روو ب روو دمینە. لێبەلێ، ل گەل کێشەیا هەستیاری یا میناکێن وەها، ئانارشیست ئیدا دکن کو ئەو ب زۆر ژ بریارێن ڤەبەرهێنانێ و خەلاتێن د ناڤ کاپیتالیزمێ دەنە تیپیکن. د راستیێ دە، میناکێن وەها تام ژ بۆ کو بالێ بکشینن ژ ئاوایێ خەبتاندنا پەرگالێنە کو تێگهشتنەک ل سەر وێ پەیدا بکن تێنە بکار ئانین. ئانگۆ، رەئالیزما خویایی یا بلندا ئارگومانێ، مۆدەلەک کاپیتالیزمێ یا ب هەمان رەنگی نەراست ڤەدشێرە، وەکی تەئۆریێن نەرەئالیستترێن کو دخوازن داهاتانە-کەدێ راسیۆنالیز بکن.

ژ بەر ڤێ یەکێ “ریسک” داهاتانە- کەدێ راڤە دکە ئان راستدار دکە؟ نا، ئانارشیست نیقاش دکن. ئەڤ ژ بەر پێنج سەدەمانە. یا یەکەم، ڤەگەرێن ل سەر داهاتا ملکێ ل سەر میقدارا خەتەرا تێکلدار ب تەڤاهی سەربخوەنە. یا دویەمین، هەمی کرنێن مرۆڤی خەتەرەک جەلەبەک ڤەدهەوینە و ژ بەر ڤێ یەکێ چما خوەدان ملک ب تایبەتی ژێ سوود وەردگرن؟ یا سێیەم، ریسک ب ڤی رەنگی نایێ خەلاتکرن، تەنێ ریسکێن سەرکەتینە و سەرکەفتنا چ ب هلبەرینێ ڤە گرێدایییە، ئانگۆ ئیستسمارکرنا کەدێ. یا چارەمین، پرانیا داهاتانە- کەدێ یا گرێدایی “ریسکا” ئیرۆ د ئالیکاریا هلبەرینێ دە ت رۆلا خوە نالەیزە و، ب راستی، ژ بەر دەستوەردانا دەولەتێنە ئەو قاس خەتەرناکە. یا پێنجەم، ریسک د ڤێ چارچۆڤەیێ دە ژ خوەدیبوونا سەرمایێنە سەربخوەیە و ژ بەر ڤێ یەکێ، ئارگومانێن ل دژی “بەندی” و نووبوونێ ب هەمان رەنگی ژ بۆ ڤێ ئاقلێ دەرباس دبە. ب گۆتنەک دن، “ریسک” تەنێ هنجەتەک دنە کو مەرڤ ژ بۆ دەولەمەندبوونا دەولەمەند خەلات بکە.

ئیتیرازا یەکەما هەری ئەشکەرەیە. ئەڤ هەنەکە کو مەرڤ پێشنیار دکە کو کاپیتالیزم ل گۆری خەتەرەیێ خەلات دکە. د ناڤبەرا هاتن و خەتەرەیا کو مرۆڤ پێ رە روو ب روو دمینە دە تێکلیەک هندک ئان تونەیە. ب راستی، دێ ئادلتر بە کو مرۆڤ بێژە کو ڤەگەر ب رێژەیا خەتەرەیا کو مرۆڤ پێ رە روو ب روو مایە بەرەڤاژییە . میناکا هەری ئەشکەرە یا کارکەرەکە کو دخوازە ببە سەرۆکێ خوە و کارسازیا خوە ساز دکە. ئەو خەتەرەک راستینە، ژ بەر کو ئەو تەسەرووفێن خوە دخە خەتەرێ و ئامادەنە کو بکەڤن دەینان. ڤێ یەکێ ب ڤەبەرهێنەرەک میلیاردەر رە ب میلیۆنان پارڤەکرنا ب سەدان پارگیدانیان رە بدن هەڤ. دەما کویێ بەرێ ژ بۆ دەبارا ژیانا خوە تێدکۆشە، یا پاشین بێیی کو تلیەک رابکە، داهاتەک برێکووپێکا مەزن دستینە. د وارێ خەتەرەیێ دە، ڤەبەرهێنەر ئەو قاس دەولەمەندە کو پەرەیێن خوە ئەوقاس بەلاڤ کریە کو، د وارێ پراتیکی دە، تونە. کی خوەدیێ داهاتا مەزنترە؟

ب ڤی رەنگی، خەتەرەیا کو مرۆڤ پێ رە روو ب روو دمینە ب دەولەمەندیا وانا هەیی ڤە گرێدایییە و ژ بەر ڤێ یەکێنە گەنگازە کو مەرڤ تێکلیەک د ناڤبەرا وێ و داهاتا کو تێ ئیدیئا کرن دە چێبکە دە دیار بکە. ژ بەر کو ریسک ب خوەزایێ خوە سوبژەکتیفە، ژ بلی پرسکرنا پرسێ و کارانینا رێژەیا راستینا قەزەنجێ ژ بۆ پیڤاندنا لێچوونا هلگرتنا خەتەرەیێ ت رێیەک تونە کو مەرڤ زاگۆنێن وێیێن خەباتێ کفش بکە.

ئیتیرازا دویەمین ژی ب هەمان ئاوایی ئەشکەرەیە. پێشنیارا کو گرتنا خەتەرەیێ چاڤکانی و راستداریا قەزەنجێیە ڤێ راستیێ پاشگوهـ دکە کو هەما هەما هەمی چالاکیا مرۆڤ خەتەرەیێ ڤەدگرە. ئیدیئاکرنا کو دڤێ کاپیتالیستان ژ بۆ ریسکێن کو ب ڤەبەرهێنانێ ڤە گرێدایییە وەرە دایین، ب ئەشکەرەیی تێ گۆتن کو پەرە ژ ژیانا مرۆڤان ب قیمەتترە. بەریا هەر تشتی، کارکەر تەندورستیا خوە و پر جاران ژیانا خوە د کار دە دخە خەتەرێ و پر جاران جیهێن کارێن هەری خەتەرناک ئەون کو ب مووچەیا هەری کێم ڤە گرێدایینە. دگەل ڤێ یەکێ، پەیداکرنا شەرت و مەرجێن خەباتا ئەولەدار دکارە سوود وەربگرە و ب کێمکرنا لێچوونێن تەندورستی و ئەولەهیێ، قەزەنج دکارە زێدە ببە. ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو ژ بۆ خەلاتکرنا “ریسکا کاپیتالیست”، خەتەرەیا کو کارکەران پێ رە روو ب روو دبە ب راستی زێدە دبە. د جیهانا بەرەڤاژی یا ئەتیکا کاپیتالیست دە، ب گەلەمپەری ژ ڤەبەرهێنانا سەرمایێ ئەرزانترە (ئان ژی “بکێرتر”) جیهگرتنا کارکەرەک فەردی. بەرەڤاژی ڤەبەرهێنەر، پاترۆن و ئەلیتا پارگیدانی، کارکەر وەکی بەشەک ژ کارێ خوە رۆژانە ب خەتەرەیا ژیانێ رە روو ب روو دمینن ئان ژی لنگان دستینن . ژیان خەتەرناکە و تو ژیان ژ یا کارکەرەک کو دبە کو ژ بەر بریارێن “مەترسیدار”ێن رێڤەبەری، سەرمایەدار و سەرمایەدارێن کو دخوازن میلیۆنا خوە یا دن ب دەست بخن خەرا ببە، خەتەرناکتر نینە. دگەل کو گەنگازە کو مەرڤ د هلگرتنا پۆرتفۆلیۆیەک ستۆکێ دە کو ب کارەکینە مومکونە خەتەرەیێ جهێرەنگ بکە. کارەک نکارە ل ناڤ کۆمەک پارگیدانیێن کو ریسکا جهێرەنگ دکن بەلاڤ ببە.

ب گۆتنەکە دن، کارکەر ژ کاردێرێن خوە ب خەتەرەیێن گەلەکی مەزنتر رە روو ب روونە و ژ بلی ڤێ، ئەو نکارن بێژن کا دێ چ مەترسی ل سەر ژیان و دەبارا خوە بکە.یێن کو پارا شێرێ لێچوونێن تێکچوونێ ددن کارکەرن،نە رێڤەبەری و خوەدی ستۆجک. دەما کو فیرما د تەنگاسیێ دە بن، ژ کارکەران تێ خوەستن کو ژ بۆ تێکچوونێن رێڤەبەریێ هەر چەند کێمکرنا مووچەیان و راکرنا تەندورستی و فەیدەیێن دن بدن. رێڤەبر کێم کێم کێمکرنا مووچەیان وەردگرە، ب راستی ئەو پر جاران بۆنوس و نەخشەیێن “تەشویقێ” وەردگرن دا کو وان بهێلن کو ئەو کارێ کو د یەکەم دە (زێدە) ژ وان رە هاتیە دایین بکن. گاڤا کو رێڤەبەرەک پارگیدانیەک خەلەتیەک دکە و کارسازیا وان ب راستی تێک دچە، دێ خەباتکارێن وی ژ وی پر گرانتر ببن سەدەما ئەنجامێن. د پر رەوشان دە، رێڤەبەر دێ هین رەهەت بژی (ب راستی، پر دێ پاکێتێن قوتبوونێیێن پر ب جۆمەردی بستینن) دەما کو کارکەر دێ ب ترس، بێباوەری و دژواریا پەیداکرنا کارەک نوو رە روو ب روو بمینن. ب راستی، وەک کو مە د بەشا ج.٢.١ دە گۆت ، ئەو خەتەرا بێکاریێیە کو د رێزا یەکەم دە ژ بۆ مسۆگەرکرنا ئیستسمارکرنا کەدێ فاکتۆرەک بنگەهینە.

چاوا کو هلبەراندن د بن کاپیتالیزمێ دە کۆلەکتیفە، دڤێ ریسک ژی وسا بە. وەکی کو پرۆئودهۆن گۆت، دبە کو وەرە نیقاش کرن کو کاپیتالیست “ب تەنا سەرێ خوە ریسکا پارگیدانیێ دکشینە” لێ ئەڤ راستیا کو کاپیتالیست نکارە “تەنێ کانێ بخەبتینە ئان رێهەسن بمەشینە”نە ژی “تەنێ کارگەهەکێ هلگرە، کەشتیەک ب کەشتیێ بکە، تراژەدیەک بلیزە، پانتهەئۆنێ ئاڤا بکە” ژ بیر ناکە. وی پرسی: “گەلۆ کەس دکارە ڤان تشتان بکە، تەڤی کو هەمی سەرمایەیا وی یا پێویست هەبە؟” و ژ بەر ڤێ یەکێ “هەڤالیتی” دبە “تەمامی پێویست و راست” ژ بەر کو “کارێ کو وەرە کرن” “مولکێ هەڤپار و بێپارێ هەموو کەسێن کو تێ دە جهـ دگرن”ە . هەگەرنە وسا بە، هیسەدار دێ “لاش و گیانێن کارکەرێن مەئاش تالان بکن” و ئەوێ ببە “هێرسەک ل سەر روومەت و کەسایەتیا مرۆڤان.” [ رامانا گشتی یا شۆرەشێ ، ر. ٢١٩] ب گۆتنەکە دن، ژ بەر کو هلبەراندن کۆلەکتیفە، ریسک ژی روو ب روویە و، ژ بەر ڤێ یەکێ، خەتەرناک نکارە وەرە بکار ئانین دا کو مرۆڤ ژ کۆنترۆلکرنا ژیانا خوە یا خەباتێ ئان فێکیا کەدا خوە دوور بخە.

ئەڤ مە دگهینە سەدەما سێیەمین، ئانگۆ “ریسک” چاوا بەشداری هلبەرینێ دبە. فکرا کو “ریسک” بەشداری هلبەرینێیە، ب هەمان رەنگی خەلەتە. ئەشکەرەیە، کەس نابێژە کو ڤەبەرهێنانێن تێکچوویی دڤێ ببە سەدەم کو ڤەبەرهێنەر ژ بەر خەتەرەیێن کو ئەو گرتن وەرن خەلات کرن. ئەڤ تێ ڤێ واتەیێ کو خەتەرەیێن سەرکەتییێن کو تێنە هەسباندنن و ئەڤ تێ ڤێ واتەیێ کو پارگیدانی مالەک ئان کارووبارەک خوەستی هلبەراندیە. ب گۆتنەک دن، ئارگومانا خەتەرەیێ ب ڤەبەرهێنەرێ کو سەرمایەیێ پەیدا دکە ڤە گرێدایییە کو خەباتکارێن پارگیدانیێ هلبەرینەریێ بکار تینن دا کو مالەک چێبکن. لێبەلێ، وەکی کو مە د بەشا ج.٢.٤ دە نیقاش کر سەرمایەنە هلبەرینەرە و، وەکی ئەنجامەک، ڤەبەرهێنەرەک دکارە ل هێڤیا ڤەگەرا ڤەبەرهێنانا خوەیا دەستپێکێ بە لێنە بێتر. یا هەری باش، ڤەبەرهێنەر دەستوور دایەیێن دن کو پەرەیێن خوە بکار بینن لێ، وەکی کو بەشا ج.٢.٣ دەستنیشان کر، دایینا دەستوورا کارانینا تشتەکنە کریارەک هلبەرە.

لێبەلێ، واتەیەک دن ژی هەیە کو ریسک، ب گەلەمپەری، بەشداری هلبەرینا د هوندورێ کاپیتالیزمێ دە نابە، ئانگۆ بازاران فینانسە دکە. ئەڤ مە دگهینە ئیتیرازا مە یا چارەمین، ئانگۆ کو پرانیا جورەیێن “ریسکەیێن” د ناڤا کاپیتالیزمێ دە تەڤکاریێ ل هلبەرینێ ناکن و ب سایا ئالیکاریا دەولەتێنە ئەو قاس خەتەرناکن.

ل “ریسکا” یا تیپیکا کو ب کاپیتالیزمێ ڤە گرێدایییە، ئانگۆ دانینا دراڤ د بۆرسایێ و کرینا هیسەیان دە، نێرینا کو “ریسک” بەشداری هلبەرینێ دبە، ب گرانی خەلەتە. وەکی کو داڤد سچوەئجکارت دەستنیشان دکە، “[ئ] د پڕانیا بوویەران دە، دەما کو هوون ستۆک بکرن، هوون پەرەیێ خوەنە ددن پارگیدانیێ، لێ ددن کەسەک تایبەتی. هوون پارا خوە یا پارێ ژ یەکی کو پارا خوە دراڤ دکە بکرن. نکەلەک ژ پەرەیێ وە ناچە ژ پارگیدانیێ بخوە رە. قەزەنجێن پارگیدانیێ دێ تام هەمان بوویا، ب کرینا ستۆکا وە ئان بێیی کرینا وە.” [ پشتی کاپیتالیزمێ ، ر. ٣٧] ب راستی د ناڤبەرا ١٩٥٢ و ١٩٩٧ دە، ژ سەدی ٩٢% ڤەبەرهێنانێ ژ هێلا فۆنێن ناڤخوەیییێن فیرمایان ڤە هاتی دایین و ژ بەر ڤێ یەکێ “بازارا بۆرسایێ هەما هەما تشتەک بەشداری فینانسەکرنا ڤەبەرهێنانا دەرڤەیی ناکە.” تەورا پێشکێشیێن ستۆکێن نوو تەنێ ژ سەدی ٤ێ لێچوونێن سەرمایەیا پارگیدانیێننە-فینانسی پێک تێ. [دۆئوگ هەنوۆئۆد، واڵ سترەئەت ، ر. ٧٢] “تەڤی نرخا سەمبۆلیکا مەزنا بۆرسایێ، تێ زانین کو تێکلیا وێ ب هلبەرینا مال و کارووباران رە کێم کێمە،” دەستنیشان دکە داڤد ئەڵەرمان، “پرانیا دانووستەندنێن بۆرسایێ د هیسەیێن دەستێ دویەمین دەنە، ژ بەر ڤێ یەکێ سەرمایا کو ژ بۆ هیسەیان تێ دایین ب گەلەمپەری دچە بازرگانێن دنێن ستۆجک،نە ژ پارگیدانیێن هلبەرینەرێن کو هیسەیێن نوو دەردخن.” [ فیرمایا کارکەرێن دەمۆکرات ، ر. ١٩٩]

ب گۆتنەک دن، پرانیا ڤەبەرهێنانێ ب تەنێ “ریسکا”ە کو ب کرینا داهاتیەک پۆتانسیەلا ل جیهانەک نەدیار ڤە گرێدایییە. چالاکیا کریار ب ت ئاوایی بەشداری هلبەرینا وێ چەمێ داهاتێ نەکریە، لێ دیسا ژی ئەو د ئەنجامێ دە ئیدیئایەک ل سەر کەدا کەسێن دن دکە. یا هەری باش، مرۆڤ دکارە ببێژە کو خوەدیێ بەرێیێ پارێن بەرێ د دەمەک بەرێ دە ب پێشکێشکرنا پەرەیان “بەشداری” هلبەرینێ کریە، لێ ئەڤ یەک داهاتانە- کەدێ رەوا ناکە. ب ڤی رەنگی، ڤەبەرهێنانا د پارڤەیان دە دبە کو دەولەمەندیا هەیی ژ نوو ڤە ساز بکە (ب گەلەمپەری ژ بۆ بەرژەوەندیا مەزنا ڤەسازکەران) لێ ئەو تشتەک چێدکە. دەولەمەندیا نوو ژ هلبەرینێ دهەرکە، بکارانینا کەدێ ل سەر دەولەمەندیا هەیی ژ بۆ ئافراندنا دەولەمەندیا نوو.

ب ئاوایەکی ئیرۆنیکی، بۆرسا (و ریسکا کو ل سەر بنگەها وێیە) زرارێ ددە ڤێ پێڤاژۆیێ. تێگهیشتنا کو دابەشان ڤەگەراندنا “ریسک”ێ تەمسیل دکە، دبە کو خەلەتی وەرە دیتن کو مەرڤ چاوا بازارێ د راستیێ دە دخەبتن،نە د تەئۆریێ دە. بازارێن بۆرسایێ بەرتەک نیشانی تەڤگەرێن ڤێ داوییێیێن د بهایێ بۆرسایان دەنە، دبە سەدەم کو تەڤگەرێن بهایێ ل سەر تەڤگەرێن بهایێ ئاڤا ببن. ل گۆری ئابۆریناسێ دارایییێ ئاکادەمیسیەن بۆب هائوگەن، ئەڤ یەک د ئەنجامێ دە دبە کو بازارێن دارایی خوەدان بێئیستیقرارا ئەندۆژەن بە، دگەل کو ب ڤی رەنگی بێسەرووبەریا بها-برێڤەکری زێدەتری سێ-چاران ژ هەمی بێهێزیا ل بازارێن دارایی دگرە. ئەڤ دبە سەدەم کو بازارێ ڤەبەرهێنانێن پر خراب ب رێ ڤە ببە ژ بەر کو هن ڤەبەرهێنان د پارگیدانیێن زێدە نرخ دە وندا دبن و پارگیدانیێن کێم-نرخ نکارن فینانسێ بستینن دا کو تشتێن کێرهاتی هلبەرینن. خەمگینیا ئەندۆژەنا بازارێ ئاستا گشتی یا ڤەبەرهێنانێ کێم دکە ژ بەر کو ڤەبەرهێنەر دێ تەنێ پرۆژەیێن کو ڤەگەرەک تێرا خوە بلند ڤەدگەرینن فینانسە بکن. ئەڤ یەک د مەزنبوونا ئابۆریێ دە دبە سەدەما کێشەیەک جدی. ب ڤی رەنگی، “ریسک” باندۆرەک مەزن و نەیینی ل سەر ئابۆریا راستین دکە و خەلاتکرنا رەفتارێن وەها ئیرۆنیکی خویا دکە. ب تایبەتی ژ بەر کو رێژەیا بلندا ڤەگەرێ ژ بۆ تەلافیکرنا ریسکا ڤەبەرهێنانا ل بۆرسایێیە، لێ د راستیێ دە پرانیا ڤێ خەتەرەیێ ژ ئارامیا ئەندۆژەنا بازارێ بخوەیە. [ستەڤە کەئەن، دەبونکنگ ئەجۆنۆمجس ، ر. ٢٤٩-٥٠]

سەرلێدانێن ل سەر “ریسکا” ژ بۆ رەواکرنا کاپیتالیزمێ هنەکی ئیرۆنیکن، ژ بەر کو فۆرما رێخستنی یا سەردەستا د هوندورێ کاپیتالیزمێ دە – پارگیدانی. ڤان فیرمایان ل سەر بنگەها “بەرپرسیاریا تخووبدار” یا کو ب ئەشکەرە هاتی سێوراندن ژ بۆ کێمکرنا خەتەرەیا کو ژ هێلا ڤەبەرهێنەران ڤە روو ب روو مایە هاتنە چێکرن. وەکی کو ژۆئەل باکان دەستنیشان دکە، بەری ڤێ یەکێ “مرۆڤەک چ قاس، چ هندک ژی د پارگیدانیەکێ دە ڤەبەرهێنان کربا، ئەو ب خوە بەرپرسیار بوو، بێ سینۆر، ژ دەینێن پارگیدانیێ. مالێن ڤەبەرهێنەران، تەسەرفکرن و نرخاندنێن دنێن کەسانە دێ ل بەر ئیددیئایێن دەیندێران بن هەکە پارگیدانیەک تێک بچە، تێ ڤێ واتەیێ کو کەسەک خەتەرا هلوەشینا دارایی ب تەنێ ب خوەدان بژاردەیا پارگیدانیەک نەکاربوو بکشینە. هەیا کو ئەو خەتەرە هاتە راکرن، کو د نیڤێ سەدسالا نۆزدەهان دە، رێبەرێن کارسازیێ و سیاسەتمەداران ب گەلەمپەری پارێزڤانیا گوهەزتنا قانوونێ کرن دا کو بەرپرسیاریا هیسەداران ب میقدارێن کو وان ل پارگیدانیەک ڤەبەرهێناندی بکرە، ئەو فکرین، کو ئەو ژ بەرپرسیاریا کو ژ وێ پێ ڤە دقەومە بێپار بمینە. “ئارمانجا یەکانە یا بەرپرسیاریا تخووبدار … ئەوە کو وان ژ بەرپرسیاریا قانوونی یا کریارێن پارگیدانیان بپارێزە” و هەر وەها کێمکرنا خەتەرەیێن ڤەبەرهێنانێ (بەرەڤاژی کارسازیێن پچووک). [ تهە جۆرپۆراتۆن ، ر. ١١ و رووپ. ٧٩]

ئەڤ تێ ڤێ واتەیێ کو خوەدان پارگیدان (ڤەبەرهێنەر) د پارگیدانیەک دە بەرپرسیاریەک ژ دەین و بەرپرسیاریێن پارگیدانیێ ناگرن. د ئەنجاما ڤێ ئیمتیازێ کو دەولەتێ دایە، ونداهیێن پۆتانسیەل نکارن ژ میقدارا کو ژ بۆ پارێن خوە دانە دەرباس بکن. ئاقلێ کو ژ بۆ راستکرنا ڤێ تێ بکار ئانین ئەڤ ئارگومانە کو بێیی بەرپرسیاریەک تخووبدار، دەیندێرەک ئیهتیمالا کو نەهێلە کو تو پارەک ژ کڕووبرەک ب کێمی ڤە کرەدیتیا وەکهەڤ وەکی فرۆشکار وەرە فرۆتن. ئەڤ تێ ڤێ واتەیێ کو بەرپرسیاریا تخووبدار دهێلە کو پارگیدانیان ژ بۆ پارگیدانیێن خەتەرناک دراڤ بەرهەڤ بکن ب کێمکرنا خەتەرە و لێچوونێن خوەدان و گوهەزتنا وان ل سەر ئەندامێن دنێن جڤاکێ (ئانگۆ خەریبیەک). ئەو، د راستیێ دە، دەولەتەکە کو ئیمتیاز دایە بازرگانیێ ب شانسەک کێما وندابوونێ لێ ب شانسەک بێسینۆر قەزەنجکرنێ.

ئەڤ دو-ستانداردەک بالکێشە. ئەو پێشنیار دکە کو پارگیدانی، ب راستی،نە خوەدیێ هیسەدارانن ژ بەر کو ئەو یەک بەرپرسیاریا خوەدانیێ ناگرن سەر خوە، نەمازە بەرپرسیاریا ڤەگەراندنا دەینان. چما دڤێ د دەمێن خوەش دە خوەدیێ ئیمتیازا قەزەنجکرنا قەزەنجێ بن دەما کو ئەو د دەمێن خراب دە بەرپرسیاریەک ناگرن سەر خوە؟ پارگیدانی ئافریدێن هوکوومەتێنە، کو ب ئیمتیازێن جڤاکییێن بەرپرسیاریا دارایی یا تخووبدارا پارڤەکاران تێنە ئافراندن. ژ بەر کو دەینێن وان د داویێ دە گەلەمپەرینە، چما دڤێ قەزەنجێن وان تایبەت بن؟

هێژایی گۆتنێیە کو ئەڤ کێمکرنا مەترسیێنە تەنێ د ناڤا دەولەتەکێ دەیە، ل قادا ناڤنەتەوەیی ژی تێ سەپاندن. بانک و پارگیدانیێن مەزن دراڤ ددن وەلاتێن پێشکەفتی، لێ “کەسێن کو پەرە دەین کرنە [ئانگۆ ئەلیتا هەرێمی] ژ وان بەرپرسیار نایێن دیتن. ئەو گەلە…یێ کو نەچارە [دەینێن] بدە… دەیندێر ژ خەتەرەیێ تێنە پاراستن. ئەو یەک ژ فۆنکسیۆنێن سەرەکەیێن ئمف-ئێیە کو ریسکەک مەزن ددە و ڤەبەرهێنانێن بەلاش ژ مرۆڤان رە پەیدا دکە. ژ بەر کو ریسکەک مەزن هەیە، ژ بەر کو ئەو ب ئاوایێن جوودا ژ باجگران رە تێ ڤەگوهەستن. [نۆئام چۆمسکی، پرۆپاگاندا ئاند تهە پوبلج مند ، ر. ١٢٥]

کاپیتالیزم، ب ئاوایەکی ئیرۆنیکی، تام ب دەرخستنا خەتەرێ و دانینا بار ل سەر ئالیێن دن – پێشکێشکەر، دەیندێر، کارکەر و د داویێ دە، ب تەڤاهی جڤاکێ رە پێشکەتیە. “لێچوون و ریسک تێنە جڤاکی کرن،” ب گۆتنەک دن، “و قەزەنج تێ تایبەت کرن.” [نۆئام چۆمسکی، ئۆپ. جت. ، ر. ١٨٥] دووڤ رە زڤرین و راستدارکرنا قەزەنجێن پارگیدانی د وارێ خەتەرەیێ دە د ئاستا هەری دوروو دە خویا دکە، نەمازە ب گازیکرنا میناکێن کارسازێن پچووکێن کو ب گەلەمپەری ب بارێن کو ژ هێلا خەتەرا دەرڤەیی یا پارگیدانی ڤە تێنە پەیدا کرن رە روو ب روو دمینن! دۆئوگ هەنوۆئۆد ئەشکەرە دیار دکە دەما کو ئەو دنڤیسە “بەرپرسیاری ژ هێلا پێناسەیێ ڤە ب تشتێن کو وان ژ بۆ هیسەیان دانە سینۆردارن” و “ئەو هەر گاڤ دکارن پشکێن خوە د پارگیدانیەک پرسگرێکدار دە بفرۆشن، و هەکە پۆرتۆفۆلێن وانێن جهێرەنگ هەبن، ئەو دکارن جارنان ب کێماسیەک ژ هۆلێ رابکن. کارمەند، و ب گەلەمپەری خەریدار و دابینکەر، ئەو قاس باش تێنە قەوراندن.” ژ بەر کو “سینیالێن کو ژ هێلا بۆرسایێ ڤە تێنە بەلاڤ کرن ژ چالاکیا ئابۆری یا راستین رەنە گرینگن ئان ژی زراردارن، و کو بازارا بۆرسێ ب خوە وەکی چاڤکانیا دارایی هندک ئان ژی تشتەک نایێ هەسباندن” و ئارگومانا ریسکێ وەکی پاراستنا قەزەنجێ پر قەلسە. [ ئۆپ. جت. ، ر. ٢٩٣ و رووپ. ٢٩٢]

د داویێ دە، تەئۆریا خەتەرەیێ یا قەزەنجێ ناگرە کو کارینێن جهێرەنگێن گرتنا خەتەرەیێیێن کو ژ دابەشکرنا نەوەکهەڤا دەولەمەندیا جڤاکێ دەردکەڤن، ل بەر چاڤان ناگرە. وەکی کو ژامەس مەئادە دبێژە، دەما کو “خوەدیێن ملک دکارن ریسکێن خوە ب خستنا پەرچەیێن پچووکێن ملکێ خوە د ناڤ هەژمارەک مەزن دە بەلاڤ بکن، کارکەرەک نکارە ب هێسانی پەرچەیێن پچووک ژ هەولدانا خوە بخە ناڤ هەژمارەکە مەزن ژ کارێن جهێ. ئەڤ دبە سەدەما سەرەکە یا کو ئەم دبینن کو سەرمایا ب ریسک کەدا خوە دستینە” ئوونە بەرەڤاژی. [ژ ئالیێ داڤد سچوەئجکارت ڤە هاتیە گۆتن، ل دژی کاپیتالیزمێ ، رووپ ١٢٩-١٣٠]

دڤێ بێ زانین کو هەتا دەستپێکا سەدسالا نۆزدەهان، خوەکاری رەوشا ئاسایی یا کار بوو و ئەو ب بەردەوامی کێم بوویە و بگهێژە، هەری باش، ل دۆرا ١٠% ژ نفووسا کارکەر ل وەلاتێن رۆژاڤایی ئیرۆ. ب کێمانی، مەرڤ ڤێ کێمبوونێ ب زێدەبوونا نەرازیبوونا رووبرووبوونا خەتەرەیێن پۆتانسیەلێن ژ هێلا مرۆڤێن کەدکار ڤە راڤە دکە، ب کێمانی دێ نەراست بە. بەلێ، ئەو هلبەرەک لێچوونێن زێدەیە ژ بۆ سازکرن و مەشاندنا کارسازیان کو وەکی ئاستەنگیەک خوەزایی یا پر باندۆرا پێشبازیێ تەڤدگەرە (ل بەشا ج.٤ بنێرە ). دگەل چاڤکانیێن تخووبدارێن بەردەست، پر مرۆڤێن خەباتکار ب هێسانی نکارن ب خەتەرەیێ رە روو ب روو بمینن ژ بەر کو د رێزا یەکەم دە فۆنێن وانێن تێر نینن و، ژ بلی ڤێ، هەکە فۆنێن وەها وەرن دیتن، بازار ب دژواری قادەک لیستکێیە.

ئەڤ تێ ڤێ واتەیێ کو کەتنا کارسازیێ ژ بۆ خوە هەر گاڤ ئیمکانەکە، لێ ئەو ڤەبژارک بێیی هەبوونێن تێر پر دژوارە. وەکی دن، هەر چەند فۆنێن تێر وەرن دیتن (ب تەسەرووفێ ئان دەینەک)، خەتەرەیەک پر زێدەیە ژ بەر نەکاربوونا جهێرەنگکرنا ڤەبەرهێنانان و ئیهتیمالا دۆمدار کو پارگیدانیێن مەزن دێ ل دەڤەرا وە دکانان ساز بکن (میناک، وال-مارت کارسازیێن پچووک ئان پوبێن زنجیرەیێ دەردخە، کافە و باران کو کارسازیێن مالباتا هەرێمی هلوەشینە). ژ بەر ڤێ یەکێ راستە کو هەرکینەکە پچووکا کارکەران هەیە کو بەر ب خوە-کارکرنێ ڤە دچە (جارنان ژێ رە بورژوڤازیا پچووک ژی تێ گۆتن) و کو ژ ڤانا، هەژمارەکە هندک دبە کاپیتالیستێن تام. لێبەلێ، ئەڤ ئیستیسنانە کو قائیدەیێ ئیسپات دکن – ژ بەر کو پارگیدانی تێک دچن ڤەگەرەک مەزنا کۆلەتیا مەئاش هەیە.

ب هێسانی، دابەشکرنا دەولەمەندیێ (و ژ بەر ڤێ یەکێ شیانا هلگرتنا خەتەرەیێ) ئەو قاس خەلەتە کو ئیمکانێن وەها هندکن و، هەر چەند پر خەتەرناکن ژی، ڤەگەرەک تێر پەیدا ناکن دا کو پرانیا وان بسەرکەڤن. کو گەلەک کەس تەسەرووفێن خوە دخە خەتەرێ و ب ڤی رەنگی خوە دخن ناڤ سترەس، بێئەولەهی و دژواریێ، ب ئاوایەکی ئیرۆنیکی،نە پاراستنا کاپیتالیزمێیە ژ بەر کو ئەو دەستنیشان دکە کو کەدا ب مەئاش ئەو قاس خرابە کو گەلەک کەس دێ ژ هەر تشتی رە ببن شانسێ کو ژێ برەڤن. مخابن، ئەڤ خوەستەکا خوەزایی یا کو هوون ببن سەرۆکێ خوە ب گەلەمپەری، هەکە سەرکەتی بە، دبە سەرۆکێ کەسەک دن! واتە هەما هەما د هەمی رەوشان دە ئەو نیشان ددە کو ژ بۆ کو هوون دەولەمەند ببن پێدڤییە کو هوون کەدا مرۆڤێن دن بکار بینن.

ژ بەر ڤێ یەکێ، وەکی “ل بەندێ” ( ل بەشا ج.٢.٧ بنێرە )، هەکە هوون دەولەمەند بن، خەتەرەیەک پر هێسانترە و ژ بەر ڤێ یەکێ خەتەرەیەک تەنێ رێیەک دنە ژ بۆ خەلاتکرنا دەولەمەندان ژ بۆ دەولەمەندبوونێ. ب گۆتنەکە دن، دووربوونا ریسکێ فاکتۆرا گرێدایییە،نە سەربخوەیە. دابەشکرنا دەولەمەندیێ خەتەرەیێن کو مرۆڤ دخوازن پێ رە روو ب روو بمینن دیار دکە و ژ بەر ڤێ یەکێ نکارە وێ دەولەمەندیێ راڤە بکە ئان رەوا بکە. ل شوونا کو نرخاندنێن کەسانە “ریسک” دیار بکن، ئەڤ نرخاندن دێ ب پۆزیسیۆنا پۆلا کەسێن تێکلدار ڤە گرێدایی بن. وەکی کو سچوەئجکارت دەستنیشان دکە، “هەژمارەک مەزن ژ مرۆڤان ب تەنێ خوەدان فۆنێن رازبەر نینن کو ڤەبەرهێنانێ بکن. ئەو قەت نکارن بلیزن… د ناڤ وانێن کو دکارن بلیزن، هن ژیێن دن چێتر جهـ دگرن. دەولەمەندی گهاندنا ئاگاهداری، شیرەتێن پسپۆر، و فەرسەندێن جهێرەنگیێ ددە کو ڤەبەرهێنەرێ پچووک پر جاران کێماسیا وانە.” [ پشتی کاپیتالیزمێ ، ر. ٣٤] ژ بەر ڤێ یەکێ، قەزەنج لێچوونا راستینا خەتەرەیێ ناگرە لێ بەرەڤاژی کێمبوونا مرۆڤێن کو تشتەک خەتەرناکە (ئانگۆ نەوەکهەڤیا دەولەمەندیێ) نیشان ددە.

ب هەمان ئاوایی، ژ بەر کو سەرمایەدار (ئان رێڤەبرێن وانێن کرێکری) یەکدەستداریا هێزا بریاردانێ د ناڤ پارگیدانیەک دە هەیە، هەر خەتەرەیێن کو ژ هێلا پارگیدانیەک ڤە تێنە چێکرن وێ هیەرارشیێ نیشان ددە. ب ڤی رەنگی، ریسک و شیانا گرتنا خەتەرەیێ د چەند دەستان دە یەکدەستدارە. گەر قەزەنج هلبەرا ریسکێ بە ، وێ هنگێ، د داویێ دە، ئەو هلبەرا سازوومانەک پارگیدانیەک هیەرارشیکە و، ژ بەر ڤێ یەکێ، سەرمایەدار ب تەنێ خوە خەلات دکن ژ بەر کو د ناڤ جیهێ کار دە خوەدی هێزن. مینا “نووژەنی” و “کارسازیێ” (ل بەشا ج.٢.٨ بنێرە )، ئەڤ مەنتقێ نرخا زێدە ب پاشگوهکرنا کا چاوا جیهێ کار هاتیە ئاڤاکرن ڤە گرێدایییە. ب گۆتنەکە دن، ژ بەر کو رێڤەبەر بریارگرتنێ (“ریسک”) یەکدەستدار دکن، ئەو نرخا زێدە یا کو ژ هێلا کارکەران ڤە هاتی هلبەراندن ژی یەکدەستدار دکن. لێبەلێ، یا بەرێ ب تو ئاوایی ڤێ دەستنەدانێ رەوا ناکە ئوونە ژی دافرینە.

ژ بەر کو ریسکنە فاکتۆرەک سەربخوەیە و ژ بەر ڤێ یەکێ نکارە ببە چاڤکانیا قەزەنجێ. ب راستی چالاکیێن دن دکارن خەتەرەک پر زێدە تەڤلهەڤ بکن و کێمتر وەرن خەلات کرن.نە هەوجەیە کو وەرە گۆتن، ئەنجامێن هەری جددییێن “خەتەرێ” ب گەلەمپەری ژ هێلا مرۆڤێن کەدکار ڤە تێنە ئێشاندن کو دکارن کار، تەندورستی و تەورا ژی ژیانا خوە وندا بکن، ل گۆری کا خەتەرەیێن دەولەمەندان د جیهانەک نەدیار دە چاوا چێدبە. ب ڤی رەنگی، تشتەکە کو مەرڤ داهاتا خوە ل سەر بریارەک خەتەرناک قومار بکە لێ گاڤا کو ئەو بریار دکارە ژیانا کەسێن دن خەرا بکە تشتەک دنە. گەر گۆتنا کەینەسنە پرنە د جیهـ دە بە: “دبە کو سپەکولاتۆر وەکی بلبلێن ل سەر هەرکینا دۆمدارا پارگیدانیێ زرارێ نەدن. لێ گاڤا کو پارگیدانی ببە بلبلا ل سەر تۆفانەک سپەکولاسیۆنێن دۆمدار رەوش جدییە. دەما کو پێشکەفتنا سەرمایەیا وەلاتەکی ببە بەرهەمەک ژ چالاکیێن گازینۆیەکێ، ئیهتیمالە کو کار نەخوەش بە.” [ تهەئۆری گەنەرال ئۆف ئەمپلۆیمەنت، ئنتەرەست ئاند مۆنەی ، ر. ١٥٩]

سەرلێدانێن خەتەرەیێ ژ بۆ رەواکرنا کاپیتالیزمێ ب تەنێ وێ پەرگالێ ژ گازینۆیەک گرسەیی وێدەتر ئەشکەرە دکە. ژ بۆ کو پەرگالەک وەها ئادل بە، دڤێ بەشداران ب قاسی هەڤ شانسێن سەرکەتنێ هەبن. لێبەلێ، دگەل نەوەکهەڤیەک گرسەیی، دەولەمەند ب شانسێ وندابوونا هندک رە روو ب روو دمینن. میناکی، هەکە میلیۆنەرەک و یەکی بەلەنگاز هەر دو جاران ل سەر ئەنجاما ئاڤێتنا دراڤ لیرەیەک دەینن، میلیۆنەر دێ هەر گاڤ ب سەر بکەڤە ژ بەر کویێ بەلەنگاز ئەوقاس هندک پەرەیێ رەزەرڤێ هەیە کو شانسەک پچووک ژی دێ وی ئیفلاس بکە.

د داویێ دە، “لیستکا ڤەبەرهێنانێ یا کاپیتالیست (ب تەڤاهی و ب گەلەمپەری د بەشێن وێیێن جهێرەنگ دە) سەرمایەک ئەرێنییە. د پرانیا سالان دە ژ وندابوونێ بێتر د بازارێن دارایی دە دراڤ تێ چێکرن. چاوا ئەڤ یەک گەنگازە؟ تەنێ ژ بەر کویێن کو د چالاکیا هلبەرینا راستین دە مژوول دبن کێمتر ژ یا کو ئەوێ ب دەست خوە ڤە گرێددن دستینن. [داڤد سچوەئجکارت، ئۆپ. جت. ، ر. ٣٨] ب گۆتنەکە دن، مرۆڤ دێ پەرەیێن خوە نەخن خەتەرەیێ هەیا کو نەکاربن سوود وەربگرن و دلخوازیا خەتەرەیێ ب ئاستێن قەزەنجا هەیی و یا چاڤەرێکری ڤە گرێدایییە و ژ بەر ڤێ یەکێ نکارە وان راڤە بکە. بالکشاندنا ل سەر ریسکێ ب تەنێ باندۆرا کو ملک ل سەر شیانا کو بکەڤە پیشەسازیەک دیارکری ڤەدشێرە (ئانگۆ پێشی ل ریسکێ دگرە) و ژ بەر ڤێ یەکێ بالێ ژ ئالیێن بنگەهینێن کو ب راستی چاوا قەزەنج تێنە هلبەراندن (ئانگۆ دووری هلبەرینێ و رێخستنا وێ یا هیەرارشیکا د بن کاپیتالیزمێ دە) دوور دخە.

ژ بەر ڤێ یەکێ خەتەرەنە دیار دکە کا نرخا زێدە چاوا تێ چێکرن ئوونە ژی ئەسلێ وێیە. وەکی دن، ژ بەر کو خەتەرەیا کو مرۆڤ پێ رە روو ب روو دمینن و ڤەگەراندنا کو ئەو دگرن ب دەولەمەندیا وان ڤە گرێدایییە، ئەو نکارە وەرە بکار ئانین دا کو ڤێ دابەشکرنێ رەوا بکە. بەرەڤاژی ڤێ یەکێ، ژ بەر کو ڤەگەر و ریسک ب گەلەمپەری بەرەڤاژی ڤە گرێدایینە. گەر ریسک چاڤکانیا نرخا زێدە بوویا ئان ژی وێ رەوا بکرا، ڤەبەرهێنانا هەری خەتەرناک و ڤەبەرهێنەرێ هەری فەقیر دێ ڤەگەرا هەری زێدە وەربگرە ئوونە ووسایە. ب کورتاسی، پاراستنا “ریسکا” یا کاپیتالیزمێ ئیقنا ناکە.