وەرگەرا ماکینە

ل ھەمبەری جوداھیێن مەزنێن د ناڤبەرا چینێن د بن کاپیتالیزمێ دە کو مە د بەشا داوی دە رۆنی کر ، گەلەک ئالیگرێن کاپیتالیزمێ ھین ژی تشتێن ئەشکەرە ئینکار دکن. ئەو ڤێ یەکێ ب تەڤلھەڤکرنا پەرگالا کاستێ ب پەرگالەک پۆلا رە دکن . د پەرگالا کاستێ دە،یێن کو د ناڤ وێ دە چێبوونە، ھەمی ژیانا خوە د ناڤ وێ دە دمینن. د پەرگالەک سنفێ دە، ئەندامتیا چینان دکارە ب دەمێ رە بگوھەرە و دبە.
ژ بەر ڤێ یەکێ، تێ ئیددیاکرن،یا گرینگ نە ھەبوونا چینان، لێ تەڤگەرا جڤاکییە (ب گەلەمپەری د تەڤگەرا داھاتیێ دە تێ خویانگ کرن). ل گۆری ڤێ ئارگومانێ، گەر ئاستەکە بلندا لڤداریا جڤاکی/داھاتی ھەبە، وێ دەمێ ئاستا نەوەکھەڤیێ د ھەر سالەکێ دە نە گرینگە. ژ بەر ڤێ یەکێیە کو ژ نوو ڤە دابەشکرنا داھاتێ د دەما ژیانا مرۆڤ دە دێ پر وەکھەڤ بە. ژ بەر ڤێ یەکێ نەوەکھەڤیا داھات و دەولەمەندیا کاپیتالیزمێ نە گرینگە، ژ بەر کو کاپیتالیزم خوەدی تەڤگەرا جڤاکییا بلندە.
ملتۆن فرەدمان ئارگومانا خوە ب ڤی ئاوایی تینە زمان:
“دو جڤاکێن کو دابەشکرنا داھاتا سالانەیا وان وەک ھەڤن. د یەک دە لڤ و گوھەرینەک مەزن ھەیە کو پۆزیسیۆنا مالباتێن تایبەتی د ھیەرارشیا داھاتێ دە سال ب سال پر دگوھەرە. دیا دن دە ھشکبوونەک مەزن ھەیە کو ھەر مالباتەک د ھەمان پۆزیسیۆنێ دە دمینە. ئەشکەرەیە کو، د ھەر واری دە،یا دویەمین وێ ببە جڤاکەک نە وەکھەڤ. تەڤلھەڤیا ل پشت ڤان ھەر دو جوورەیێن نەوەکھەڤیێ ب تایبەتی گرینگە، تام ژ بەر کو کاپیتالیزما کارسازیا ئازادا رەقابەتێ مەیلا دکە کو یەکێ بگوھەزینەیا دن.” [ کاپیتالیزم و ئازادی ، ر. ١٧١]
مینا گەلەک تشتان، فرەدمان د ئیدایا خوە دە خەلەتە (و ئەو ھەر تشتە، تو دەلیل نایێ پەیدا کرن). رەژیمێن کاپیتالیستێن بازارا ئازادتر ، ژیێن وەکە ئەورۆپایا رۆژاڤا، کو د ئابۆریێ دە خوەدی دەستوەردانا جڤاکییا بەرفرەھن، خوەدان تەڤگەریا جڤاکی کێمترن . وەکی ئیرۆنیەک زێدە، راستی دەستنیشان دکن کو پێکانینا پۆلیتیکایێن پێشنیارکرییێن فرەدمان د بەرژەوەندیا “کاپیتالیزما کارسازیا ئازادا ھەڤرکی”یا ھەزکری دە، تەڤگەرا جڤاکی کێم کریە، نە مەزنتر کریە. ب راستی، مینا گەلەک تشتان، فرەدمان رەدکرنا دۆگمایێن خوە پشتراست کر.
دیە وەکی میناک وەرە گرتن (ب گەلەمپەری یەک ژ وەلاتێن ھەری کاپیتالیستێن جیھانێ تێ ھەسباندن) تەڤگەرا داھاتیێ ھەیە، لێ نە تێرا کو نەوەکھەڤیا داھاتیێ بێگونەھ بکە. دانەیێن سەرژماریێ نیشان ددن کو ژ سەدی ٨١،٦ێ وان مالباتێن کو د سالا ١٩٨٥-ئان دە د قونجتلا ژێرینا دابەشکرنا داھاتێ دە بوون، د سالا پێش دە ژی ل ور بوون؛ ژ بۆ قونتلە تۆپ، ئەو ژ سەدی ٧٦،٣ بوو.
د سەردەمێن درێژتر دە، بێتر تەڤلھەڤی ھەیە لێ دیسا ژی نە ئەو قاس زێدەیە ویێن کو دکەڤن ناڤ قونتالێن جھێرەنگ ب گەلەمپەری ل سینۆرێن کاتەگۆریا خوە نە (میناکێن کو ژ قونتلە ژۆر دەردکەڤن ب گەلەمپەری د بنێ وێ کۆمێ دە نە). تەنێ دۆرا ٥% ژ مالباتان ژ بنی بەر ب ژۆر رادبن، ئان ژی ژ سەری ھەتا بنی دادکەڤن. ب گۆتنەکە دن، ئاڤاھییا چینییا جڤاکا کاپیتالیستا نووژەن پر زەخمە و “پرانییا تەڤگەرێن بەر ب ژێر و ژۆر ڤە گوھەزتنێن ل دۆرا دابەشکرنەک دەمدرێژا تام سابیت تەمسیل دکە.” [پاول کروگمان، پەددلنگ پرۆسپەرتی ، ر. ١٤٣]
دبە کو د بن پەرگالا کاپیتالیستا “پاقژ” دە تشت جوودا ببن؟ رۆنالد رەاگان د سالێن ١٩٨٠-ئان دە ئالیکاریا کاپیتالیزمێ کر کو “بازارا ئازاد” ببە، لێ ت نیشانەک تونە کو د وێ دەمێ دە تەڤگەرا داھاتیێ پر زێدە بوو. د راستیێ دە، ل گۆری لێکۆلینەک ژ ھێلا گرەگ دونجان ڤە ژ زانینگەھا مچگان، چینا ناڤین د سالێن ١٩٨٠-ئان دە کێم بوو، دگەل کو ھندک مالباتێن خزان بەر ب پێش ڤە دچن ئان مالباتێن دەولەمەند بەر ب ژێر ڤە دچن. دونجان دو دەوران دان بەر ھەڤ. د ھەیاما یەکەم دە (١٩٧٥ ھەتا ١٩٨٠) داھات ژیا ئیرۆیین وەکھەڤتر بوو. د دویەمین دە (١٩٨١ ھەتا ١٩٨٥) نەوەکھەڤیا داھاتێ دەست پێ کر. د ڤێ سەردەمێ دە ژ سەدی ١٠ کێمبوونەک د تەڤگەرا داھاتیێ دە ژ داھاتێن نزم بەرب ناڤین کێم بوو.
ل ڤر ھەژمارێن راستین ھەنە [ژ ھێلا پاول کروگمان ڤە ھاتی دەستنیشان کرن، “دەولەمەند، راست و راستی،” تھە ئامەرجان پرۆسپەجت نۆ. ١١، پاییز ١٩٩٢، رووپ. ١٩-٣١]:
رێژەیا مالباتێن کو دەرباسی چینا ناڤین و ژ چینا ناڤین دبن (سەردەما ٥-سالی بەری و پشتی ١٩٨٠)
ترانستۆن بەری سالا ١٩٨٠ پشتی ١٩٨٠
داھاتا ناڤین ھەیا ھاتنا کێم ٨.٥ ٩.٨
داھاتا ناڤین ھەیا ھاتنا بلند ٥.٨ ٦.٨
داھاتا کێم ھەیا ھاتنا ناڤین ٣٥.١ ٢٤.٦
داھاتا بلند ھەیا ھاتنا ناڤین ٣٠.٨ ٢٧.٦
د سالا ٢٠٠٤ دە دنڤیسە، کروگمان ڤەگەریا سەر ڤێ مژارێ. دوانزدەھ سالێن ناڤبەرێ دە رەوش خرابتر کربوو. ئامەریکا، ئەو دەستنیشان دکە، “جڤاکا کاستێ ژیا کو ئەم دخوازن بفکرن بێترە. و رێزێن کاستێ د ڤان دەمێن داوی دە پر ھشکتر بوونە.” بەری رابوونا نەۆ-لیبەرالیزمێ د سالێن ١٩٨٠-ئان دە، ئامەریکا د ناڤ نفشان دە بێتر تەڤگەر بوو. “لێکۆلینەک کلاسیکا سالا ١٩٧٨-ئان دیار کر کو د ناڤ مێرێن مەزن دە کو باڤێن وان ژ سەدی ٢٥ێ نفووسێ ژ ھێلا رەوشا جڤاکی و ئابۆری ڤە د رێزا ژێرین دە بوون، ژ سەدی ٢٣ ئەو کەتبوو ناڤ ژ سەدی ٢٥-ێ ھەری پێشین. ب گۆتنەک دن، د ناڤ سی سالێن پێشین دە ئان ژ بەر ڤێ یەکێ پشتی شەرێ جیھانێیێ دویەمین، خەونا ئامەریکییا لڤینا بلند ژ بۆ گەلەک کەسان ئەزموونەک راستین بوو.” لێبەلێ، ئانکەتەک نوویا ل سەر زلامێن مەزنێن ئیرۆیین “دیار دکە کو ئەڤ ھەژمار داکەتیە تەنێ ژ سەدی ١٠. ئانگۆ، د نفشێن بۆری دە تەڤگەرا بەر ب ژۆر ڤە پر کێم بوویە. پر ھندک زارۆکێن ژ چینا ژێرین رێ ل بەر دەولەمەندیا نەرم ژی دگرن. ئەڤ ب لێکۆلینێن دن رە دەرباس دبە کو دەستنیشان دکە کو چیرۆکێن گەماری پر کێم کێم بوونە، و کو پێوەندیا د ناڤبەرا داھاتا باڤ و کور دە د دەھسالێن داوی دە زێدە بوویە، ووسا دخویە کو ھوون پر ئیھتیمالە کو ھوون بمینن د چینا جڤاکی و ئابۆرییا کو ھوون تێ دە ژ دایک بوونە.” [پاول کروگمان، “مرنا ھۆراتۆ ئالگەر” ، تھە ناتۆن ، ٥ چلە، ٢٠٠٤]
ئابۆریناسێ کەینەسییێ بریتانی وڵ ھوتتۆن دانەیێن دەولەتێن یەکبوویییێن ٢٠٠٠-١-ێ ڤەدبێژە کو “تەڤگەرا کارکەران ل ئامەریکا ب چار ئابۆریێن ھەری مەزنێن ئەورۆپی و سێ ئابۆریێن نۆردیک رە بەرھەڤ دکە.” دەولەتێن یەکبوویییێن ئامەریکایێ “خوەیا ھەری ھندکا کارکەرانە کو ژ پێنجەمین ژێرینا کارکەران دچن پێنجەمین دویەمین، پارا ھەری ھندک کو دگھیژە ژ سەدی ٦٠ێ ژۆرین و پارا ھەری زێدەیە کو نکارە ئیستھداما تام-دەم بدۆمینە.” ئەو لێکۆلینەک ئۆەجد-ێ ڤەدبێژە کو “رێژەیێن خزانێن لڤینا نسبی بەر ب ژۆر ڤە ژ بۆ خەباتکارێن ئامەریکییێن پر کێم-پاەدار پشتراست دکە؛ ھەر وەھا دیت کو کارکەرێن تام-دەم ل بریتانیا، ئتالیتالیا و ئالمانیا ژ مەزنبوونا داھاتا خوە پر زووتر ژیێن دەولەتێن یەکبوویی ھەز دکن. لێبەلێ، لھەڤھاتنا بەر ب ژێر ڤە ل دەولەتێن یەکبوویییێن ئامەریکی بێتر خویانگ بوو کو ژ کارکەرێن ل ئەورووپایێ رە روو ب روو بمینن. ژ بەر ڤێ یەکێ تەورا ئۆەجد ( “سەرۆککاھین ژ رێگەزکرنێ” ) “مەجبوور بوو کو ئەنجام بدە کو وەلاتێن کو بازارێن کەد و ھلبەرێن وان بێتر بێرێکووپێکن (ب تایبەتی دەولەتێن یەکبوویییێن ئامەریکایێ) نە خوەدان تەڤگەریا نسبی بلندتر خویا دکن، نە ژی کارکەرێن کێم-پاەش د ئەڤ ئابۆریێن ھانێ زێدەتر سەفەربەریا ژۆر دبینن. گەلەک لێکۆلینان دەستنیشان کرن کو “ئان فەرقەک تونەیە” د تەڤگەرا داھاتیێ دە د ناڤبەرا دی و ئەورووپا دە “ئان ژی کو ل دەولەتێن یەکبوویی کێم تەڤگەرە.” [ جیھانا کو ئەم تێ دە نە ، رووپ. ١٦٦-٧]
نە ئەجێبە، کو دۆوگ ھەنوۆۆد ئاماژە دکە کو “تەوازا داوییا لێبۆرینێن ب ئاوایێ ئامەریکی بانگەک ژ تەڤگەرا مەیا ئەفسانەوی رەیە” تێک دچە. د راستیێ دە، “مرۆڤ ب گەلەمپەری ژ چینا داھاتا کو تێ دە ژ دایک بوونە دوور ناکەڤن، و د ناڤبەرا شێوازێن تەڤگەرێیێن دەولەتێن یەکبوویی و ئەورۆپی دە جووداھیەک ھندک ھەیە. ب راستی، دەولەتێن یەکبوویی خوەدان پارا ھەری مەزنەیا کو ئۆەجد ژێ رە دگۆت عکێم- کارکەرێن مەاش، و پەرفۆرمانسا ھەری خزانا ل سەر دەرکەتنا ژ بۆدروما مووچەیێ ھەر وەلاتەکی کو لێ لێکۆلین کریە.” [ ئۆپ. جت. ، ر. ١٣٠]
ب راستی، “ھەم خزانێن دەولەتێن یەکبوویی و بریتانی ئیھتیمالە کو ژ بۆ دەمەک درێژ خزان بمینن: ھەما ھەما نیڤێ ھەمی مرۆڤێن کو سالەک خزان بوون پێنج سال ئان بێتر خزان مان، ل گۆری ٣٠% ل کانادا و ٣٦% ل ئەلمانیا و تەڤی ئیدایێن کو ل دەولەتێن یەکبوویییێن ئامەریکایێ (دیا) زێدە تەڤگەریایە، ٤٥% ژ خزانان د سالەکێ دە ژ خزانیێ دەرکەتن، ل گۆری ٤٥% ل بریتانیایێ، ٥٣% ل ئالمانیا، و ٥٦% ل کانادایێن کو ژ خزانیێ دەرکەتنە، ١٥% ژ ئامەریکیان ئیھتیمالە کو د بنێ خەتا ھەژاریێ دە بزڤرن، ل گۆری ١٦% ل ئالمانیا، ١٠% ل بریتانیا و ٧% ل کانادا.” [دۆوگ ھەنوۆۆد، پشتی ئابۆریا نوو ، رووپەل ١٣٦-٧]
لێکۆلینەک د سالا ٢٠٠٥-ئان دە ل سەر تەڤگەرا داھاتیێ ژ ھێلا لێکۆلینەرێن ل دبستانا ئابۆرییا لۆندۆنێ (ل سەر ناڤێ خێرخوازیا پەروەردەھیێ سوتتۆن تروست) پشتراست دکە کو وەلاتەک چقاس بازارا ئازاد بە، ئاستا تەڤگەرا وییا جڤاکی خرابترە. [ژۆ بلاندەن، پاول گرەگگ و ستەپھەن ماچن، مۆبلتی ئنتەرگەنەراتۆنال مۆبلتین ئەورۆپە ئاند نۆرتھ ئامەرجا ، ئاڤرێل، ٢٠٠٥] وان دیت کو بریتانیا د جیھانا پێشکەفتی دە خوەدان یەک ژ خرابترین تۆمارێن تەڤگەرا جڤاکییە، کو تەنێ ژ ھێلا دەولەتێن یەکبوویی ڤە ژ ھەشت ئەورۆپی و ئەورۆپی تێ خستن. وەلاتێن ئامەریکایا باکور. دانیمارکا، سوێد، فینلاندیا، ئالمانیا و کانادا د رێزا ھەری باش دە نۆروێج بوو.
ئەڤ تێ وێ واتەیێ کو زارۆکێن ژ مالباتێن خزانێن ل بریتانیا و دەولەتێن یەکبوویییێن ئامەریکایێ ھاتنە دنیایێ ل گۆری وەلاتێن دن کێمتر پۆتانسیەلا خوە ب جھ تینن و ل گۆری بەرێ کێمتر ژ پاشەرۆژێن خوە خلاس دبن. ب گۆتنەکە دن، ئەم ژ دێ و باڤێن خوە بێتر دراڤ قەزەنج دکن و کارێن چێتر پەیدا دکن. وەکی دن، نە تەنێ تەڤگەرا جڤاکی ل بریتانیایێ ل گۆری وەلاتێن دنێن پێشکەفتی پر کێمترە، ئەو ب راستی ژی کێم دبە و ب دەمێ رە پر کێم بوویە. ئەنجام ل سەر لێکۆلینێن دو کۆمێن زارۆکان، یەک د سالا ١٩٥٠-ئان دە ویا دن ژی د ١٩٧٠-ئان دە ھاتی دنێ، ھاتنە چێکرن. ل کەیانیا یەکبوویی، دەما کو ژ سەدی ١٧ێ بەرێ ئەو ژ کۆما داھاتا چاریەکا ژێرین دەرکەت ژۆر، تەنێ ژ سەدی ١١ێیا پاشین وەھا کر. تەڤگەر ل وەلاتێن نۆردج دو قات ژیا کەیانیا یەکبوویی بوو. دگەل کو تەنێ دەولەتێن یەکبوویی د تەڤگەرا جڤاکی دە ژ کەیانیا یەکبوویی خرابتر کر
مژارا چما، ژ بەر کو ت دەلیلەک ئیستیسناتیا ئامەریکی ئان تەڤگەرا جڤاکییا بلند تونەیە، ئەفسانە بەردەوام دکە چارەسەریەک ھێسان ھەیە. د پاراستنا سیستەمێ دە ژ چینا سەردەست رە کێری وێ ھەیە. ب داناسینا ئەفسانەیا کو مرۆڤ دکارە رێیا ژۆر رە ھێسان ببینە، وێ سازیێن دەستھلاتداریێ نەیێن پرسین، تەنێ کاراکتەرێ ئەخلاقییێ گەلەک کەسان نایێ پرسین.
نە ھەوجەیە کو وەرە گۆتن، تەڤگەرا داھاتیێ تەڤاھی چیرۆکێ نابێژە. زێدەبوونا داھاتێ بخوەبەر گوھەرتنێن د پۆلێ دە، دووری وێ نیشان نادە. کارکەرێ کو ب ھەقدەستەک چێتر ھینا ژی چینا کارکەرە و ژ بەر ڤێ یەکێ ژی د دەما خەباتێ دە د بن زۆردەستی و ئیستیسمارێ دەیە. ب ڤی رەنگی، تەڤگەرا داھاتیێ، ھەر چەند گرینگ بە ژی، نەوەکھەڤیێن د دەستھلاتداریێ دە چارەسەر ناکە. ب ھەمان ئاوایی، سەفەربەریا داھاتێ پەرگالا چینایەتی و تێکلیێن جڤاکییێن ئۆتۆریتەر و نەوەکھەڤیێن د وارێ ئازادی، تەندورستی و باندۆرا جڤاکی دە پێک نایینە. و راستی ژی دەستنیشان دکن کو دۆگمایا کاپیتالیستا “مەریتۆکراسیێ”یا کو ھەول ددە ڤێ پەرگالێ رەوا بکە، د راستیێ دە ھندکە. کاپیتالیزم پەرگالەک چینایەتییە و ھەر چەند د پێکھاتنا ھەر چینەکێ دە ھن گوھەرتن ھەنە، ئەو ب رەنگەک بەربچاڤ تێنە سەرەراست کرن، نەمازە گاڤا کو ھوون بگھیژن رێژەیا ٥-١٠%یا نفووسێ (ئانگۆ چینا سەردەست).
ب ئاوایەکی مانتقی، ئەڤ نە ئەجێبە. ت سەدەم نینە کو مرۆڤ بفکرە کو جڤاکێن بێتر نەوەکھەڤ دڤێ بێتر مۆبیل بن. ھەر کو نەوەکھەڤی مەزنتر ببە، دێ ھێزا ئابۆرییا کەسێن ل ژۆر زێدەتر ببە و، ژ بەر ڤێ یەکێ، ئەوێیێن ل ژێر ژی دژوارتر ببن کو بەر ب ژۆر ڤە بچن. پێشنیارکرنا وەکی دن ئەڤە کو مەرڤ نیقاش بکە کو ھلکشینا چیێ ژ چیێ ھێسانترە! نە ئەجێبە کو راستی ئانالیزا ھشمەندیا ھەڤپار پشتگری دکن کو ھەر کو نەوەکھەڤیا داھات و دەولەمەندیێ زێدە ببە، وەکھەڤیا دەرفەتان کێم دبە و ژ بەر ڤێ یەکێ، تەڤگەرا جڤاکی ژی کێم دبە.
د داویێ دە، دڤێ ئەم دەستنیشان بکن کو گەر تەڤگەرا داھاتێ زێدەتر بوویا ژی، ئەڤ راستیا کو پەرگالا چینایەتی ب جووداھیێن ھێزێیێن کو ب جووداھیێن د داھاتیێ دە ڤە گرێدایییە، بەتال ناکە . ب گۆتنەکە دن، ژ بەر کو (د تەۆریێ دە) ممکونە کو ھەر کەس ببە سەرکار، ئەڤ ھێز و دەستھلاتداریا کو پاترۆن ل سەر کارکەرێن خوە ھەنە (ئان باندۆرا دەولەمەندیا وانا ل سەر جڤاکێ) رەواتر ناکە (تەنێ ژ بەر کو ھەر کەس – – د تەۆرییێ دە – دکارە ببە ئەندامێ ھکوومەتێ، ھوکوومەتێ کێمتر ئۆتۆریتەر ناکە). ژ بەر کو ئەندامتیا چینا پاترۆن دکارە بگوھەرە، راستیا کو چینەک ووسا ھەیە رەد ناکە.
د داویێ دە، کارانینا (ب گەلەمپەری پر زێدە) تێگینێن تەڤگەرا جڤاکی ژ بۆ پاراستنا پەرگالەک پۆلا نەباوەرە. ژخوە، د پرانیا جڤاکێن کۆلەیان دە کۆلەیان دکاربوون ئازادیا خوە بکرن و مرۆڤێن ئازاد دکاربوون خوە بفرۆشن کۆلەتیێ (ژ بۆ دایینا دەینان). گەر کەسەک ھەول بدە کو کۆلەتیێ ب رەفەرانسا ڤێ راستیا تەڤگەرا جڤاکی بپارێزە دێ وەکی دین بھاتا قەبوولکرن. خەرابیا کۆلەتیێ ب وێ یەکێ کێم نابە کو چەند کۆلە ئەگەر تێرا خوە بخەبتن دکاربوون دەڤ ژ کۆلەتیێ بەردن.