روشـنـگـری هـا
1- عـقـب مـانــدگـی روسـیـه تــزاری ازحـیــث اقــتـصـاد سـیـاسـی نـسـبــت بـه ســرمـایـه داری اروپـای غـربـی پـدیـد آورنـدۀ
شـرائـط ویـژه ای بـرای تـکـامـل اشـکـال سـازمـانـی در جـنـبـش کـارگـری روسـیـه بـود. اتـحـادیـه هـای صـنـفـی در زمـا
نـی دیـر نـقـش سـیـاسـی واقـعـی در جـامـعـه ایـفـاء نـمـودنـد.
اتـحـادیــه هـای صـنـفـی در روسـیـه ابــتـداء در جـریـان جـنـبـش شــورایـی در 1905 پـدیـد آمـدنـد. عـلـت ایـن تـکـا
مـل دیــر را بـایـد در مـاهـیـت فـئـودالـی – پـاتــریــارکـال دولـت روسـیـه و اشـکـال سـرکـوب و اسـتـثـمـار مـسـلـط در آن
دولـت جـسـت.
شـمـار کـارگـران سـازمـان یـافـتـۀ صـنـفـی طـی سـال 1905 250000 تـن بـود.
انـقـلاب فـوریـه 1917 یـک تـکـامـل سـازمــانـی سـریـع، تــوأمـاً در جـنــبـش صـنــفـی بــه وجـود آورد، چـنـان کــه
تـعــداد اعـضـاء اتـحـادیــه هــای صـنــفـی طـی نـخـسـتـیـن مــاه هــای سـپـسـیــن انـقـلاب بـه نـیـم مـیـلـیـون نـفـر افـزایـش
یـافــت. نـیــز در هـمـان مـاه هــا چـنـدیــن اتـحـادیــۀ صـنـفـی در ســرتـاسـر روسـیـه، عـمـومـاً، و در پـتـروگـراد، خـصـو
صـاً، دائـر گـردیـدنـد.
اتـحـادیــه هـای صـنـفـی تـا مـاه هــای اوت – سـپـتـامـبــر 1917 تـحـت تــسـلـط مـنـشـویـک هـا قـرار داشـتـنـد، کـمـا
ایــن کـه در سـومـیــن کـنـفــرانـس اتـحـادیــه هــای صـنــفـی سـرتــاسـر روسـیــه بــلـشـویـک هــا تــنـهـا از پـشـتـیــبـانــی
4/36% نـمـایـنـدگـان بــرخـوردار بـودنــد. اکـثـریــت از مـنـشـویـک هــا تـشـکـیـل یـافـتـه بـود. ( آنـارشـیـسـت هـا و سـو
سـیـال رولـوسـیـونـرهـا نـقـشـی جـزئـی در جـنـبـش صـنـفـی دارا بـودنـد.)
جـنـبـش صـنـفـی بــا مـشـکـلات بـسـیــاری مـواجـه گـردیــد. در وهــلـۀ نـخــسـت فـعـالـیــت آن در اثـر نـبـودِ آزمـون
هـای صـنـفـی در مـیـان کـارگـران بـطـیء بــود، و ایـن مـنـتـج بــه یـک سـاخـتـار سـازمـانـی بــی نـظـم و نـامـعـادل گـرد
یــد. بـسـیـاری از اتـحـادیــه هـا عـاری از نـیــروی ضــربـتـی واقـعـی بــودنــد، زیـرا آن هــا نــه فــقـط مـطـابـق صـنـف،
بـلـکـه هـم چـنـیـن مـطـابـق نـوع اشـتـغـال طـبـقـه بـنـدی گـشـتـه بـودنـد.
مـسـئـلـۀ چـگـونـگـی رابـطـۀ مـتـقـابــل اتـحـادیـه هـای صـنـفـی و قـدرت دولـتـی در سـال هـای نـخـسـت مـوجـودیـت
دولـت شـوروی خـود را بــه صـورت جــدی نــشـان داد، و در آغـاز دهــۀ 20 زایـنـدۀ اخـتـلاف نـظـری در حـزب بـلـشـو
یـک گـردیـد.
2- کـمـیـتـه هــای کـارخـانــه بــه صــورت کـمـیــتـه هـای دائـم عـمـلـیـات در 1905 بـه وسـیـلـۀ کـارگـران در کـارخـانـه هـا
تـشـکـیـل یــافـتـه بـودنـد. طـی انـقـلاب فــوریـه 1917 تـعـداد ایـن کـمـیـتـه هـا در مـنـاطــق صـنـعـتـی در ســرتــاسـر رو
سـیـه مـداومـاً افــزایــش یـافـت. کـمـبـود سـازمـان هــای صـنـفـی و وجـود سـنـت جـنـبـش شـورایـی 1905 عـلـت آن بـود
کــه اقــشـار رادیـکـال کـارگــری هـمـیـن کـمـیـتـه هـای کـارخـانـه را بـه صـورت ارگـان هــای طـبـیـعـی مـبـارزه تـلـقــی
مـی نـمـودنــد. اگـر اکـثـریـت در اتـحـادیــه هــای صـنـفـی در جـنـاح راسـت حــزب بـلـشـویـک بـود، در مـقـابـل کـمـیـتـه
هــای کـارخـانـه سـریـعـاً شـعـائـر انـقـلابـی بــلـشـویـک هـا را پـذیـرفـتـنـد، و در جـنـاح چـپ حـزب بـلـشـویـک قـرار گـر
فـتــنـد. مـثـلاً در بـهــار 1917 اکـثـریــت در چـنـد کـنـفــرانـس کـمـیــتـه هــای کــارخـانـه مــوافـقــت شـان را بـا شـعـائـر
بـلـشـویـک هـا در خـصـوص کـنـتـرل کـار و قـدرت شـوروی اعـلام داشـتـنـد.
ایــن رادیـکـالـیـت بـزرگ کـمـیـتـه هـای کـارخـانـه عـلـت آن بـود، کـه بـلـشـویـک هـا تـا درجـۀ زیـادی آن هـا را بـه
مـثـابــۀ ارگـان هــای انـقـلابـی در نـخـسـتـیـن مــرحـلـۀ انـقـلاب روسـیــه، یـعـنـی تـا انـقـلاب اکـتـبـر بـه حـسـاب آوردنـد.
امــا پـس از قــیـام ژوئـیـه 1917 در کـنـگـرۀ شـشـم حـزب بـلـشـویـک در 26 آن مـاه دربـارۀ تـغـیـیـر شـعـار کـل قـدرت
بـه شـوراهـا! و راهـکـار بـحـث شـد. از ایـن نـقـطـه زمـانـی لـنـیـن کـمـیـتـه هـای کـارخـانـه را بـه صـورت ارگـان هـای
انـقـلابـی بــه عـوض شـوراهـا تـلـقـی نـمـود. ولـیـکـن بـلـشـویـک هـا بـه دلـیـل راهـکـاری از بـیـان روشـن مـوضـع شـان
در قــبـال رابـطـۀ بـیـن کـمـیـتـه هـای کـارخـانـه و اتـحـادیـه هـای صـنـفـی امـتـنـاع ورزیـدنـد، هـم چـنـیـن شـعـار کـنـتـرل
کـار را بـه گـونـه ای تـهـیـه کـردنـد کـه تـعـبـیـرش بــه چـنـد صـورت مـمـکـن بـاشــد. کـمـیــتـه هـای کـارخـانـه آن را بـه
صـورت عـلامـت حــزب بـه کـارگـران بــرای در اخـتــیـار گـرفــتـن تـولـیـد در کـارخـانــه هــا اسـتـنـبـاط نـمـودنـد. نـیـز
تـمـایــلات در کـمـیـتـه هــای کـارخـانـه بــرای کـسـب نـقــش رهـبــری کـنـنـده در دگـرگـونـی انـقـلابـی و سـازمـان یـابـی
آتـی تــولـیـد پـس از تـصـرف سـوسـیــالـیـسـتـیِ قــدرت ظـاهــر شــدنـد. در تـصـویـبـنـامـۀ یـک کـنـفـرانـس کـمـیـتـه هـای
کـارخـانـه ذکــر شـده بــود: ” کـمـیــتـه هـای کـارخـانــه کـودکـان انـقـلاب هـسـتــنـد. آن هـا نـیـروی تـازه ای مـی بـاشـنـد،
کـه بــایـد بــر روی شـان حـسـاب کــرد. کـمـیـتـه هـا بــایـد کـانـون خـود را بــه وجـود آورنــد، کــه مـسـتـقـل از اتـحـادیـه
هـای صـنـفـی بـاشـد، و مـبـارزۀ سـیـاسـی و صـنـفـی جـنـبـش کـارگـری را رهـبـری نـمـایـد.”
در جـنـبـش صـنـفـی اعـضـاء خــود را در مـعــرض تـهـدیــد کـمـیــتـه هـای کـارخـانـه بـه عـلـت مـطـالـبـۀ پـیـوسـتـه
صــریـح تـر آن در خـصـوص رهـبـری بـلاشـرط احـسـاس نـمـودنـد، و ایـن احـسـاس بـی جـهـت نـیـز نـبـود، زیـرا بـلافـا
صـلـه پـس از صـادر گـشـتـن تـصـویـبـنـامـۀ کـنـتـرل کـار در 14 نـوامـبـر 1917، اولـیـن کـنـفـرانـس سـرتـاسـر روسـیـه
بــه کـمـیـتـه هــای کـارخـانـه اعـلام داشــت، کـه هـمـکـاری بــا اتـحـادیـه هــای صـنـفـی، تــا جـایـی کــه بـه کـنـتـرل کـار
مـربــوط مـی گـردیـد، ” بــا چـرخـش مـحـدوث در حـیـات اقــتـصـادی – سـیـاسـی روسـیـه، مـطـلـقـاً مـنـحـل شـده اسـت.”
ایـن نـیـز طـبـیـعـةً نـمـی تـوانـسـت مـورد قـبـول اتـحـادیـه هـای صـنـفـی قـرار گـیـرد.
هـمـزمـان حـسـاب کـردن راهـکـارانـۀ بـلـشـویـک هـا بـر روی کـمـیـتـه هـای کـارخـانــه ابــداً بــه ایـن مـعـنـا نـبـود،
کـه آن هـا مـوافـق بـا مـحـول گـردیـدن مـسـئــولـیــت تــولـیـد اجـتـمـاعـی بــه کـمـیـتـه هـای کـارخـانـه بـوده بـاشـنـد. کـمـا
ایـن کـه بــلـشـویـک هـا بــه دنـبـال تـصـرف قـدرت سـیـاسـی، عـلامـت قـبـلـی بـه کـمـیـتـه هـای کـارخـانـه را بـه ایـن گـو
نـه تـغـیـیـر دادنـد کـه مـسـتـقـیـمـاً تـصـریـح شـد آن هـا بـایـد از اتـحـادیـه هـای صـنـفـی اطـاعـت نـمـایـنـد. بـلـشـویـک هـا
بــا رادیـکـالـیـزه شـدن بـخـش انـبــوهـی از کـارگـران بـه اکـثـریـت در اتـحـادیـه هـای صـنـفـی – بـا اسـتـثـنـائـاتـی جـزئـی
– دسـت یـافـتــنـد. در زمـیـنـۀ تـحـقـق کـنــتـرل کــار بـلـشـویـک هـا مـی تـوانـسـتــنـد از وفـاداری اتـحـادیـه هـای صـنـفـی
اطـمـیـنـان داشـتـه بـاشـنـد، نـه از وفـاداری کـمـیـتـه هـای کـارخـانـۀ رادیـکـال.
بــر ایـن اسـاس اتـحـاد بـیـن قــدرت دولــتـی بــلـشـویـک هــا و اتـحـادیــه هــای صـنــفـی جـهــت نــاتــوان ســاخـتـن
کـمـیــتـه هـای کـارخـانـه و تـبـدیــل شـان بـه تـحـتـانـی تـریـن سـلـول هـا در دسـتـگـاه اتـحـادیـۀ صـنـفـی پـدیـد آمـد. در او
لـیـن وهـلـه جـلـوگـیـری از بـرگـذاری کـنـگـرۀ سـرتـاسـر روسـیـه، کـه کـمـیـتـه هـای کـارخـانـه امـیـدوار بـه صـورت پـذ
یــرفـتـن آن در دسـامـبـر 1917 بـه مـقـصـود هـمـآهـنـگ سـازی و تـحـکـیـم در اخـتـیـار گـرفـتـن سـازمـان دهـی تـولــیـد
بـودنــد، بـه عـمـل آمـد. نـاتـوان ســازی نـهــایـی کـمـیــتـه هـای کـارخـانـه بــا امـور فـشـار اقــتـصـادی صـورت گـرفـت،
بــه ایــن مـعـنـا کــه مـقـامـات تـحـویـل مــواد خـام یــا وام دهـی بـه کـمـیـتـه هـای کـارخـانـه را مـشـروط بـه ایـن نـمـودنـد
کـه آن هـا خـود را مـطـیـع اتـحـادیـه هـای صـنـفـی سـازنـد.
امــا اتـحـاد قـدرت دولـتـی و اتـحـادیـه هـای صـنـفـی فـراتـر از ایـن رفـت. یـکـی از مـهـم تـریـن عـرصـه هـای فـعـا
لـیـت اتـحـادیــه هـای صـنــفـی در اولـیــن ســال هــای سـپـسـیــن انـقــلاب اکـتــبــر عــبـارت بــود از شــرکــت در بـنـای
سـیـسـتــم اقــتـصـادی – اداری دولــتـی . در آن دوره یـک هـمـکــاری نــزدیـک بــیـن شــورای اتّـحـادیــه هــای صـنــفـی
سـرتـاسـر روسـیّـه و شـورای عـالـی اقـتـصـاد مـلّـی(Vysshii Sovet Narodnogo Khozyaistva(vesenkha)) پـدیـد آمـد، ولـیـکـن ایــن اتـحـاد در بـسـتـر تـحـولات روسـیـه و تـغـیـیـر بـرخـورد آتـی حـزب بـلـشـویـک بـه اتـحـادیـه هـای صـنـفـی
صـورت دیـگـری بـه خـود گـرفـت.
3- نـظـریـه ای ابـداع فـریـدریـش انـگـلـس(Friedrich Engels)(95-1820) در نـوشـتـه ای از او با عـنـوان تـکـامل سـوسـیـا
لـیـسـم از واهـی بـه عـلـم بــه ایـن عـبـارت: ” اولـیـن عـمـل، عـمـلـی کـه دولــت در اثــر آن واقــعـاً بـه مـنـزلـۀ نـمـایـنـدۀ
کـل جـامـعـه ظـاهــر مـی شـود – تـحـویــل گـرفـتـن وسـایـل تـولـیـد بـه نـام جـامـعـه – هـمـزمـان آخـریـن عـمـل مـسـتـقـیـم
آن بــه عـنـوان دولـت اسـت. دخـالـت قــدرت دولـت در امــور جـامـعـه در زمـیــنـه ای پـس از زمـیـنـۀ دیـگـر بـه تـدریـج
بـیـهـوده مـی گــردد، و سـرانـجـام بــه خـودی خـود از بــیـن مـی رود. ادارۀ امـور و رهـبـری پـروسـه هـای تـولـیـد جـای
حـکـومـت بـر افـراد را مـی گـیـرد. دولـت ” بـرانـداخـتـه نـمـی شـود“، آن مـی مـیـرد.”
4- شـالــودۀ ” سـرمـایــه داری انـحـصـاری دولـتـی” روسـیـه بـا ” سـیـاسـت اقـتـصـادی نـویـن(نِـپ)”(Novaja Ekonomičesk
aja Politika(NEP) )، کــه لـنـیـن بــه کـنـگـرۀ دهـم حـزب در مـارس 1921 مـعـرفـی و از تـصـویـب گـذرانـدش، ریـخـتـه
شــد. پـیـش از 1921 لـنـیـن بــا مـوضــوع ” سـرمـایــه داری انـحـصـاری دولــتـی” اشـتـغــال یــافـتـه، و حـتـی در بـهـار
1918 آن را بـه صـورت یـک اسـتـراتـژی مـطـرح سـاخـتـه بـود، اسـتـراتـژی ای کـه مـی بـایـد از طـریـق تـکـامـل دادن
سـرمـایـه داری تـحـت کـنـتـرل دولـت پـرولـتـاریـایـی بـه جـامـعــه امـکـان فـراهـم آوردن شـرائـط ضـرور انـتـقـال آن بـه
سـوسـیـالــیـسـم را دهـد. اُپـوزیـسـیـون چـپ – ولـو بـلاتـأثـیـر – در مـقـابـل ایـن اسـتـراتـژی لـنـیـن مـوضـع گـیـری نـمـوده
بـود. بـه نـظـر اُپــوزیـسـیـون سـوسـیـالـیـسـم تـنـهـا مـی تـوانـسـت بـه وسـیـلـۀ خـود طـبـقـۀ کـارگـر خـلـق گـردد. ” سـرمـا
یــه داری انـحـصـاری دولـتـی” گـامـی بــه سـوی آن نـبـود. بـعـد لـنـیـن دیـگــر بــار در رابـطـه بــا ” نِـپ” در مـقـالـه اش
تـحـت عـنـوان ” دربــارۀ مـالـیـات بــر خـواربــار” انــدیـشـۀ ” سـرمـایــه داری انـحـصـاری دولــتـی” را بـه ایـن عـبـارت
مـطـرح سـاخـتـه بـود، کـه ” سـرمـایـه داری انـحـصـاری دولـتـی” عــالـی تــریـن شـکـل سـیـاسـی و اجـتـمـاعـی سـرمـایـه
داری اسـت.
” سـرمـایــه داری انـحـصـاری دولـتـی” در دورۀ اسـتـالـیــن تـثـبــیـت و تـحـکــیـم و بــا نــام ســاخـتـگـی ” ســوسـیــا
لـیـسـم” بــه خـلـق هـای شــوروی و دنـیـای خـارج مـعــرفـی گـردیــد، و حـتـی در قـانـون اسـاسـی اتـحـاد شـوروی بـه آن
رسـمـیـت داده شـد.
5- مـنـشــویــک هــا جـنـاحــی از حـــزب کــارگــر ســوســیــال دمــوکــرات روســیـّــه. ایـــن جـنــاح در دومـیــن کــنـگـــرۀ
حــزب در 1902 تـشـکـیـل یـافــت، و در اقـلـیــت(minsjinstvo) قــرار گـرفـت. در بـرابـر آن جـنـاح اکـثـریـت(bolsjinst
vo) بـلـشـویـک هـا بـا لـنـیـن در رأس آن تـشـکـیـل گـردیـد.
6- ایـن جـزوۀ کـولـونـتــای بـه وسـیـلـۀ حـزب کـارگـر کـمــونــیـسـت آلـمـان در روزنــامــۀ رسـمـی شـان Kommunistische
Arbeiter Zeitung ( روزنـامـۀ کـارگـر کـمـونـیـسـت) بــه چـاپ رسـیـد، و ایـن امــر اعـتـراض رسـمـی کـولـونـتـای بـه آن
حـزب را بـرانـگـیـخـت. وقـتـی کـه آن حـزب بـعـد، در 1922 در بـرلـیـن جـزوه را بـه صـورت مـسـتـقـل تـحـت عـنـوان Was bedeutet die Arbeiteropposition? ( اُپـوزیـسـیـون کـارگــری بــه چـه مـعـنـاسـت؟) بــه چـاپ رسـانـیـد، آن شـامـل
تـفـسـیــرات در مـخـالـفــت بـا کـولـونـتـای بــود. هــم چـنـیـن اتـحـادیــه سـنــدیـکـالــیـسـتـی آمــریـکـا کـارگـران صـنـعـتـی
دنـیـا( آی.دابـلـوی.دابـلـوی)(Industrial Workers of the World(IWW)) کــه نـسـخـه ای از نــوشـتــۀ کــولــونــتـای را بــه
دسـت آورده بــود، آن را بــا عـنـوان انـگــلـیــسـی The Workers Opposition in Russia( اُپـوزیـسـیـون کـارگـری در رو
سـیّـه) در سـال 1922 در شـیکـاگـو چـاپ و مـنـتـشـر سـاخـت. در یـازدهـمـیـن کـنـگـرۀ حـزب(مارس – آوریـل 1922)
کـولـونـتـای از جـمـلـه بــه سـبـب قــرار دادن نــوشـتـه اش در اخـتـیـار ” ضـدکـمـونـیـسـت هـا “ی خـارجـی مـورد حـمـلـه
واقـع شـد. نـوشـتـۀ کـولـونـتـای بـعـدهـا بـه چـنـد زبـان اروپـایـی تـرجـمـه و انـتـشـار یـافـت، ولـی هـرگـز در اتـحـاد شـور
وی بـازنـشـر نـکـردیـد، و آن تـا اواخـر دهـۀ 70 قـرن سـابـق در اتـحـاد شـوروی غـیـرقـابـل حـصـول بـود.
7- کـادِت هــا اعـضـاء حـزب دمـوکـرات هـای مـشـروطـه خــواه، یـک حـزب لـیـبـرال – سـلـطـنـت طـلـبـانـه، مـتـشـکـلـه در
1905 بــودنـد. حـزب در جـنـگ جـهـانــی اول(18- 1914) پـشـتـیــبـان فـعـال تــلاش هــای اشـغـالـگـرانـۀ امـپـراتـوری
تـزاری بـود. در جـریـان انـقـلاب فـوریـه 1917 کـوشـیـد تـا تـزاریـسـم را از سـقـوط نـجـات بـخـشـد. بـه صـورت حـزب
رهـبــری کـنـنـدۀ دولـت مـوقــت سـیـاسـتـی نــه در جـهـت مـنـافـع مــردم، بـلـکـه امـپــریــالـیـسـت هـای آمـریـکـایـی، فـرا
نـســوی و انـگـلـیـسـی پـیـش بــرد. پـس از انـقـلاب اکـتـبــر حــزب بــه یـک مـخـالــف سـازش نـاپــذیــر رژیــم شــوروی
تـبـدیـل گـردیـد.
8- بــه نـظـر گـلــدمـن پــیـمـان ” بــرســت – لـیــتـوفـسـک” بــه سـخـتـی تـضـعــیــف کـنــنـدۀ روحــیـۀ انــقـلابــی تــوده هــا و
نـخـسـتـیـن مـنـبـع تـفــرقـه بـیـن نـیـروهـای پــرولـتـاریـایـی بـود. آنـارشـیـسـت هـا و سـوسـیـال رولـوسـیـونـرهـای چـپ از
آغـاز بـر ضـد ایـن پـیـمـان بـودنـد، زیـرا آن را گـامـی خـطـرنـاک و خـیـانـت سـرنـوشـت سـاز بـلـشـویـک هـا بـه انـقـلاب
تـلـقـی مـی نـمـودنـد.
مـنـابـع بـررسـی
Arschinow, Peter: Geschichte der Machno-Bewegung(1918 – 21)(Berlin, Kramer, 1974).
Avrich, Paul: The Russian Anarchists (New Jersey, Princeton University Press, 1971).
Baynac, Jacques: La Terreur sous Lénine(1917-1924)(Paris, Le Sagittaire, 1975).
Berkman, Alexander: The Russian Tragedy(Montreal, Black Rose Books/Cienfugos Press, 1976).
Brunse, Niels og Nielsen, Hans-Jørgen: Oprøret i Kronstadt. Et dokumentarium om marts 1921(København, Rho
dos, 1973).
Carr, E.H.: The bolshevik revolution 1917 – 1923, vol.1-3(London, Macmillan, 1978).
Carr, E.H.: The Interregnum 1923 – 1924(London, Macmillan, 1978).
Fischer, Louis: The Life of Lenin(London, Weindenfeld & Nicolson, 1965).
Goldman, Emma: Anarchism and other Essays(New York, Dover, 1969).
Goldman, Emma: Living my Life(New York, Dover, 1970).
Goldman, Emma: My Disillusionment in Russia(New York, Crowell, 1970).
Goldman, Emma: Red Emma Speaks. Selected Writings and Speeches(New York, Vintage Books, 1972).
Gorter, Hermann: Ȍppet brev till kamrat Lenin. Et svar på Lenins broschyr: “Radikalismen – kommunismens barns
jukdom”(Göteborg, Arbetarpress, 1975).
Kollontaj, Alexandra: Arbetaroppositionen(Jönköping, Sth., Federativs, 1973).
Kropotkin, Peter: Selected writings on anarchism and revolution(London, M.I.T. Press, 1975).
Lenin, V.I., Collected Works, vol.25, 3.edi.(Mocow, Progress, 1977).
Makhno, Néstor: La Révolution russe en Ukraine 1918 – 21(Paris, Belfond, 1970).
Maximov, G.P.: The guillotine at worke: Twenty years of terror in Russis(data and documents)(Chicago, 1940).
Mett, Ida: The Kronstadt Uprising, 1921(UK, Books on Demand, 1973).
Pankratova, Anna: Fabrikräte in Russland(Frankfurt a.M., Fischer, 1976).
Rocker, Rudolf: Der Bankrott des russischen Staats-Kommunismus(Berlin, Underground Press, 1968).
Schapiro, Leonard: The Origin of Communist Autocracy: Political opposition in the Sovjet State(London, Mac millan, 1977).
Serge, Victor: L’an I de la révolution russe(Paris, Francois Maspero, 1971).
Trotsky, Leon: History of the Russian Revolution(UK, Penguin, 2017).
Trotsky, Leon: The Revolution betrayed. What is the Soviet Union and Where is it Going?, 1.edi.(Antwerp, Lee, 1936).
Volin: The Unknown Revolution 1917 – 21(Montreal, Black Rose Books, 1974).
پێویستە لە ژوورەوە بیت تا سەرنج بنێریت.