ئەكتەر پێویستی بەناسین و شارەزایی لە تیۆرەكانی كەسێتی هەیە ؟ لەكاتی نواندندا !!

ئەكتەر پێویستی بەناسین و شارەزایی  لە تیۆرەكانی كەسێتی  هەیە ؟ لەكاتی نواندندا !!

بەشی دووەم و كۆتایی

خوێندنەوەی / ڕێباز محەمەد جەزا

__________________________________

لەسەرەتادا بەنیاز نەبووم لە م بارەیەوە هیچ بڵێم ، بەڵام هیچ لەوە ناخۆشترنیە كاتێك دەبینیت هەمووان حوكم و بریار لە سەرباشی و خراپی ئەكتەر دەدەن لەكاتێكدا چەندین تیۆر هەیە بۆناسینی كەسێتی  كە پێویستن  و ناكرێت بەباش و خرا پ و گۆترەكاری ماندوو بونیان رەتبكرێتەوە یان پەسەند بكرێت  . ئەمەش  بۆ وەرگرو ئەكتەرو دەرهێنە ریش  گرنگە لەڕووی تیۆریەوە و پێویستە  هەمووان  بزانن چۆن مامەڵەدەكەن و لە كوێدا دەتوانن سوود لە تیۆرێكی دیاریكراو وەربگرن لەبەرهەمێكی شانۆییدا  یان یپَویستە كێ‌ قسەیان لەسەر بكات و كاریان لەگەڵدا بكات  ، بۆئەم مەبەستە خوێندنەوەیكی خێرا دەكەم بۆ كتێبی ( نڤریات الشخصیە ) ی نووسەر “سیمۆن كلاپیە ڤالادۆن ” كە  ” علی المصری ” وەری گیڕاوەو بەرهەمی ” المۆسسە الجامعیە للدراسات و النشر والتوزیع ” و چاپی دووەمی ساڵی 1993ز

كەسێتی لە تێڕوانینی  ڕەفتارگەرا كانەوە :

وەكو لەبەشی یەكەمی ئەم خوێندنەوەیمدا باسم كرد ، چەندین تیۆرو قوتابخناەی تایبەت بەكەسیئَتی هەن كە بۆچوونی دژو لێك دوور یان لێك نزیك و چونیەك و زۆریت تریشی تیا بەدی دەكەین كە من پێم باشە زۆر بەخیرَرایی ئەم كتێبە نمایش بكەم و دواتر خوێنەر خوی ئازاد بێت لە بڕیایردان  ، بەنیسبەت  شانۆكارانیشەوە بگەڕینەوە بۆ تیۆرەكان و لە بایەخ و گررنگیان تێبگەن و وابكەن لە خۆوە و سەرپێی لتیۆرێك پەسەند یان ڕەت نەكەنەوە بەڵكو بگەڕێنەوە بۆ ژێدەرە ڕەسەنەكان و بە پێی پێویستی بەرهەمەكە سوود وەربگرن و بتوانن خوێندنەوەی تایبەت ڕەنێو بهێنن و لە م پێناوەشدا لەم بەشەی خوێندنەوەكەمدا كەدەبێتە دوابەشی كاركردنم لەم كتێبە دا بەشێوەیەكی پانۆرامی درێژە ی دەدەمێ‌ بە هیوای ئەوەی سوودێكی هەبێت .

نووسەر ئەم كتێبە ” سیمۆن كڵاپیە ” بە باسكردنی تیۆرەكەی ” واتسۆن ” بەردەوام دەبێت و باسی مانیفێستەكەی ساڵی 1913 دەكات كە بووبە خاڵی وەرچەرخان لای ڕەفتارگەراكان كەلە ڕاستیدا ئەو بەیانە لەسەرەتادا شێوەیەكی ڕەها و تازەنەبوو بەتەواوی ، بەڵكو چەندین توێژینەوەی دەربارە كراو دواتر بنەماكانی چەسپێندران و پێش ئەو مێژووە زۆربەی توێژینەوەكان  دەربارەی  دەروونناسی فزیۆلۆژی بوون . ” فەخنە ” وەكو بیریارێكی باو سەرقاڵی “میتا – ئەودیو” ی شتەكان بوو لەهەمان كاتدا لە دەرونناسیی ئەندامیدا  وپاشان “فۆنت” وەكو مامۆستای یاریدەدەری فیزیایی و “هلمولتز” یش لە هایدلبێرگ و لەفەرەنسا “ج. دۆما ” باسی لە پەرچەكرداری جەستەیی دەكرد لەكاتی هەڵچووندا . هەروەها لە ڕوسیا ” ستشنۆڤ ”  و بەسەر پەرشتی “پاڤلۆڤ ” گۆڕانكاری ڕویاندا و ئەمریكی و ڕووسیەكان شعوریان كرد بە ڕەفتارو  ناساندیان پەیوەندی ڕەفتارگەراكان بە ” مادی میكانیكەوە ” بەڕووی ئاڵۆزی و ئامێر گەراییدا كرایەوەو بووبە میراتگری فەلسەفەی ئەپستراكت و بیریارانی وەكو ” ئۆگست كۆمت” توێژینەوەی ریاڵتی شعوریان كرد و ڕتیان كردەوە .

لێرە بەدوواوە نووسەر “سیمۆن كڵاپیە ” دێتە سەرباسی زۆرێك لە تیۆریەكان و توێژینەوەی ئەزموونی و زانستی  سەر ڕێگا خران بەرەو ئامانجی تر و چەمكی كەسێتی نەبووە چەقی  ئەو توێژینەوانە بەڵكو بون بەكلیل بۆ كردنەوەی ردەرگای ڕاڤەی سایكۆلۆژی . تێكەڵیەك بەدیدەكرێت لەوێنەی مرۆڤ و كەسێتیدا و” هۆپنەر” بەمجۆرە و بەپێی چەند بنەمایەك لەوانە : ( نەوە “وەچەیی” یە )  ، (میكانیكیە)  ، ( ژینگەی) یە،  (چێژە) ، ( سەركەوتنە لەكاردا)  .

*دیمەن وڕەفتار :

نووسەر لەم بەشەدا زیاتر باسی پەرچەكردار دەكات وەكو وەڵامدانەوەو لەئەنجامی وروژاندنە دەرەكی و ناوەكیەكانەوە . وەكو چۆن باسی ” پاڤلۆڤ ”  و ” شینۆڤ” دەكات و ڕێسایەك دیاری دەكات ئەویش بریتیە لە : ( S)  دەبێتە وروژێنەری (  R) و دەبێتە (پەرچەكردار) . پرسیاری ممن لیرَەدا ئەمەیە ئەكتەری شانۆ لە كوردستان لەكاتی نواندندا  دەتوانێت سوودمەند بێت لە تیۆرێكی لەم جۆرەدا؟!  من بەداخەوەم بۆوەڵامەكەی چونكە دڵخۆشكەر نیە بۆنمونە باوا داینێین كە دەیزانێت و دەتوانێت !!! ئەی بۆ نمونەیەكمان لەنمایش یان لە دانیشتن و نووسینە ڕەخنەییەكاندا نەبینی؟! بەپێچەوانەشەوە گەربڵێین نایزانێت !! ئەی ئەم بوونەوەرە سەرقاڵی چییەو بەنیازی چییەو كەی دەگاتە ئەو باوەرەی كە تیۆری كار بكات و شارەزایی لەبارەیانەوە هەبێت ؟!!! من لێرە بەداو واز لەم پرسیارە جەرگ بڕانە دێنم كە بەڕاستی نەك وەڵامم دەست نەكەوتوە بەڵكو زۆر لەسەر ی برۆم ڕەنگە ڕەشبینی بم كوژێت !!بە م شێوە یە بە خێرایی لەم چێوەیە تیۆریەدا ڕە ت دەبم ، بەو ئومێدەی هەركەس بەییەوە گرنگە بۆی بگەڕێتەوە نوووسەر بە مجۆرە دایڕشتووە :

–           تیۆری واتسۆن و ڕەفتارگەرایی كلاسیك .

–           چەمكە كانی ڕەفتارگەرایی نوێ‌  وەكو : ( كلارك هول ،  دولارد و میللر ) و هتد..

دواتر نووسەر دێتە سەر باسكردنی ئەنجام و هەڵسەنگاندنی ئەم بەشەی كە تایبەتە بە ڕەفتارگەراكان وسودی ئەم قوتابخانەیەمان بۆڕوون دەكاتەوە دەربارەی كەسێتی كە بریتیە لە وەی  تەقینەوەو بڵاو بوونەوەیە بەڕووی یفرە تیۆری و دروستكردنی جیاوازی و  دووركەوتنەوە لە تاك ڕەهەندی و تاك تێگەیشتن و ڕەتكردنەوەی بەرامبەر و قسەی هەمەجیانەو لە خۆوە قسەركردن دەربارەی كەسێتی كە بێگومانم ئەمە ئازاری شانۆكارانیشە لە دوای هەربەرهەمێك و هەركەس بەوجۆرە تێی دەگات كە عەقڵی دەیبرێًت و بە پیًی ئەو ئاستە سنوردارو كورتە ی خۆی بڕیاری ناجۆر دەدات  و لەم  هەنگاوەوە بە ئومێدم هەمووان بەر پرسیارنە بگەڕینەوە بۆناو سیستم و چێوەی تیۆری بۆ كەسێًتی .

• تیۆرە نمونەییەكان :

توێژەر “سیمۆن كڵاپیە ” لەم بەشەی كتێبكەیدا شەرحی ئەو دەربڕین و سیما و نمونانەمان بۆدەكات كە لە ڕوویی تیۆریەوە  گرنگن و پێویستە بایەخیان پێبدرێت و بە باوەڕی من بۆ ئەكتەر زۆر گرنگە بتوانێت كاریان لەسەر بكات و شارەزایی هەبێت لەبارەیانەوە …. كەسێتی لە ڕوانگەی ئەم تیۆریانەوە  لە ئزموونەوە وەردەگیرێن و  ئاڵو گۆڕیان بەسەردا دێت و توێژەر چەندین نمونەمن لەوتیریانە پێشكەش دەكات  لەوانە : ( نمونە خۆرسكەكان ) ، (نمونە تشكیلیەكان ) ، ( نمونە دەرونیەكان ) ،                  ( نمونە كانی وەرگرتنی سروش  لە شیكاری دەرونی  )،(نمونەكانی  هەڵویست و تصرفات   ) وهتد…..

پاشان نوێژەر دێتە سەر هەڵسنگاندن و ئەنجامی بەشە كە كە بە باوەڕی من زۆر پێویستە ئەكتەری شانۆ شارەزایی و مە هارەتی خۆی لەم ڕووەوە بەگەبڕ بخات ..

• تیۆر هۆكاریەكان :

توێژەر لەم بەشەی كتێبەكەیدا دێتە سەرباسكرنی چەندین میتۆدی جۆراو جۆری هۆكاری و من لێرەدا تەنها ئاماژە بەناوەكانیان دەكەم زۆربەخێرایی  ) شیكاری هۆكاری ، شیكردنەوەی  هۆكارەكانی كەسێتی لەوانە :” ریمۆن كارتڵ ، هانس جۆرج ..) و پاشان توێەر دێتە سەرباسكردنی  هەڵسەنگاندنی ئەم بەشە و بۆچوونەكانی خۆی چڕدەكاتەوە .

• تیۆرەكانی شیكردنەوەی دەروونی :

ئەو بۆچوونانەی نووسەر ” سیمۆن كڵاپیە” خستونیەتە ڕوو من لێرەدا زۆر بەپەلە تەنها چەند سەرقەڵەمێكی بخەمە روولەوانە : ( نمونەی شیكردنەوەی  دەروونی دەربارەی كەسێتی ، پێكهاتەی كەسێتی ، قۆناغەكانی گەشەكردنی لبیدۆ، زانستی كەسێتی و شیكردنەوەی تیۆری و هتد ….) كە بەڕای من مامەڵە كردن لەگەڵ هەر یەكێك لەو سەرەقەڵەمانە شایانی توێژینەوەی سەربەخۆو گفتوگۆی فراوانن ، هەرلەبەرئەوە  بە گرنگم زانی قسە لەسەر كردنی بووەستێنم بۆكاتێكی ترو دەرفەتی تر..پاشان نووسەر هەڵسەنگاندن ی خۆی بۆئەم بەشەش پێشكەش دەكات .

• ئەنجام :

ئەنجام یان كۆتایی ئەم توێژینەوەیە لەلای نووسەر پیاچوونەوەیەكی خێرایە بە  تیۆرەكان كەسێتی و باس لەوەدەكات كەبەو سیكاریە خێرایانە ئەو تیۆرانە هەڵنا سەنگێندرێن و پێویستمان بەوەیە  كە بیانخوێنینەوەو جەدەلیان لە بارەوە بكەین و گفتگۆو قسەلەسەركردنیش لەم بارەیەوە كراوەیە بۆهەركەسێك بیەوێت قسەی جیاوازترو توێژینەوەی زیاتری هەبێت و منیش وەكو كۆتایی بۆئەم كتێبە پێشنیاز دەكەم  بۆهاوڕێ‌ شانۆ كارەكانم كە لە م قۆناغەدا كار بەتیۆر بكەن و بگەڕێنەوە بۆئەو ژیدەرەگرنگ و جیهانیانەی كە ئێمەوە كو كورد فەرامۆشمان كردوون و نەمان خوێندووونەتەوە جا لەبەر هۆكارێك بێت ن بەو ئومێدەی كارێكم كردبێت شایستەی لەسەر وەستان بێت .