ئەكتەر پێویستی بەناسین و شارەزایی لە تیۆرەكانی كەسێتی هەیە ؟ لەكاتی نواندندا !!

ئەكتەر پێویستی بەناسین و شارەزایی  لە تیۆرەكانی كەسێتی  هەیە ؟ لەكاتی نواندندا !!

خوێندنەوەی / ڕێباز محەمەد جەزا

لەسەرەتادا بەنیاز نەبووم لە م بارەیەوە هیچ بڵێم ، بەڵام هیچ لەوە ناخۆشترنیە كاتێك دەبینیت هەمووان حوكم و بریار لە سەرباشی و خراپی ئەكتەر دەدەن لەكاتێكدا چەندین تیۆر هەیە بۆناسینی كەسێتی  كە پێویستن  و ناكرێت بەباش و خرا پ و گۆترەكاری ماندوو بونیان رەتبكرێتەوە یان پەسەند بكرێت  . ئەمەش  بۆ وەرگرو ئەكتەرو دەرهێنە ریش  گرنگە لەڕووی تیۆریەوە و پێویستە  هەمووان  بزانن چۆن مامەڵەدەكەن و لە كوێدا دەتوانن سوود لە تیۆرێكی دیاریكراو وەربگرن لەبەرهەمێكی شانۆییدا  یان یپَویستە كێ‌ قسەیان لەسەر بكات و كاریان لەگەڵدا بكات  ، بۆئەم مەبەستە خوێندنەوەیكی خێرا دەكەم بۆ كتێبی ( نڤریات الشخصیە ) ی نووسەر “سیمۆن كلاپیە ڤالادۆن ” كە  ” علی المصری ” وەری گیڕاوەو بەرهەمی ” المۆسسە الجامعیە للدراسات و النشر والتوزیع ” و چاپی دووەمی ساڵی 1993ز

بەشی یەكەم:

وەكو لە پێشەكیەكەی ئەم كتێبەدا هاتووە وشەی كەسێتی “الشخصیە- personalite ” چەمكێكی پەیوەستە بەدەروونناسیەوەو زمانێكی مەحەكییە ودواتر ئەم زاراوەیە وەرگیراوە لە بواری قەزاو ئەدەب  و هونەر و لاهووت و هەروەها لەفەلسەفەشدا . بەڵام ئێستا ئەم چەمكە بووەتە هەستێكی هاوبەش لەنێوان زۆرێك لە زانستەكاندا و لە بیركردنەوەی فەلسەفیدا هەرچەندە مێژوو دەوڵەمەندە بەوەی كە بەخێرایی گۆرانكاری گەورە ڕوودەدات لەڕووی واتاوە  بەڵام وشەی “PERSONALITE” ی ” فەرەنسی” ش ، لەوشەی “PERSONA” لاتینی وە رگیراوە بەواتای “دەمامك –قناع – روپۆش  ” و لەسەر تەختەی شانۆ بەكارهێندراوە و واتاكانیشی جۆراو جۆر بوون لەوانە : ”  داماڵینی سیفاتە بەشەریەكان  لە خودا و نزیكبوونەوە لە بەرجەستەكردن” . وەكو دەرونناسەكانیش جەختی لێدەكەنەوە بەكارهێنانی ئەم زاراوەیە كورت ناكرێتەوە بۆ پێناسەیەكی دیاریكراو بەڵام بەمەبەستی ئاشنابوون بە تێگەیشتنە جیاوازەكان نووسەری ئەم كتێبە چەند پێناسەیەكی هەڵبژاردووە لەوانە :  “أ. ڤێكسلیارد ”  دەڵێت : ” كەسێتی بونیادێكی یەكگرتووی تەواوە و ڕێژەییە و پەیوەستە بەزمانەوە  بۆ بیركردنەوە ،  كەوا دادەنرێت  ئەوە تایبەتمەندی هەرتاكێكە  و ڕێگەیەكە لەشعورو بیركردنەوەوكردارو  پەرچەكرداردا هەیە لە پەیوەست بە هەستەوەرەكانەوە ” و ئەو هەوڵە یەكگرتوانەش زۆرن و ئەوەی دەمێنێتەوە مێژوویەكی شایستەیە لە تیۆرەكان و قوتابخانەكان كە هەریەكەیان تێگەیشتن و تێروانێنێكیان هەیە بۆ كەسێتی تابە جۆرێكی تایبەت                                                                             و   شێوەیەكی  كامڵ و هاوسەنگ  ئەدا بكرێن  و بەجۆرێك گشتاندنی بۆبكەن بۆئەوەی ببێتە چەمكێكی مەركەزی و پێشكە توو لە شیكردنەوەو درككردنیدا . ئەگەر هەرتیۆرەیەك   بەبەردەوامی چێوەی تیۆری و مەعقول بێت دەستنیشانكردنی دەیگەنێتە ئەوەی پێداویستیەكانی ئیدراك و تێگەیشتنی  دەگاتە چارەسەری پزیشكی . ئەمەجگەلە رۆڵی دوانەییی  تیۆرو  ئەزموون ئەمەش هێندەی دروستە كە فێرمان بكات دۆزە مرۆییەكان پێویستیان بە  تێبینی و گەڕانەوە هەیە بۆی ئەوەندە شتێكی تر نییە . كە ئەم كتێبە گەشتێكی لەسە رخۆو پانۆرامییە لەم بارەیەوە .

تیۆرە دەرونناسیەكان دەربارەی كەس پێمل نەبوون  بە وێناكردنی كۆمەڵایەتیانە بەڵكو توێژینەوەو تیۆرەكانی كەس  لەگەڵ مێژووی  بیری فەلسەفیدا یەكانگیرە و “IGNAG MERSON” هات بەشێوەیەكی تازە چۆنیەتی  وەرگرتنی ڕۆشنبیری و  گەشەسەندنە فراوانەكانی  ئەدای بیناكردنی  چەمكی كەسی كرد بەپێی پەیوەندی مرۆڤ و جۆرەكانی  ئەو وێنایەی  كە هەرچاخێك  و كۆمەڵگەیەك  دەربارەی ” كەس ” دەمانداتێ‌  كەیەكێكە لە  توخمە پێكهێنەرەكانی كەسێتی ، ئەوەش ڕێسای بیناو تایپە وەكو “J.stoetzel” نووسی  “فرەییە لە تێگەیشتن و كارەكانی كەس ، كاریگەری دەبێت لەسەر چاودێری هاوچەرخ . لە كاتێكدا  لە ڕوانگەی سێینەی شێوەو بوون و تێگەیشتنی كەس  لە چێوەی ئەزموونی ڕیشەیدایە “. هەموو زانستی دەرونناسی دەربارەی كەسێتی داوای ئەوەمان لێدەكات تێبگەین لەمرۆڤ و فەلسەفە دەربارەی كەس و ئەویش   هەنگاوەكانی  یەكسان دەبێت بە  توێژینەوەی فەلسەفی دەربارەی كەس كە بە درێژایی چاخەكان لێی قوڵبووتەوە ولەم ڕووەوە نمونەیەكی دەرخستنەكانی “مۆنتانی ” بۆ “كیرگارد” دێنێتەوە كە خودی نە بوون و پەیوەست بوون بە مەعریفەو تیۆرەكانی دەرووناسی و فەلسەفە وە ئەی چۆن دەكرێت شانۆ لەمە داببڕین و جیای بكەینەوە لەو میراتە لەكاتێكدا هەموو هەولًَیكی مرۆڤ بۆناسینی مرۆڤ و پێشخستنی ژیان و ئەو جیهانەیە كەتیای دەژی؟! گونجاوە دەست بەرداری ژیان بین بۆ ئەو دۆخە ناهەموارەی كە مرۆڤی ئەم سەردەمە تیای دەژی؟!

بەكورتی چەمكی كەسێتی لەدەرونناسیدا بیناكردنی زانستیانەو پسپۆڕیانەی خستنەڕووی ڕوونكردنەوەی حەقیقەتی  دەرونی تاكە ئامانجی تیۆرە تازەكانە كە لەم كتێًبەدا توێژینەوە لەبارەی زۆربەیانەوە كراوە  بۆ شیكردنەوەی ئەو چەمكە  و سنورداركراوە بەهەڵوەشاندنەوەی سەرەتاو توخمەكان و پێكهاتەكانی ، بەڵام ئەوچەمكە فرە واتایەو پەیوەندی سەرسەختی هەیە بە قوتابخانەو هەڵوێستی نووسەرەكانەوە لەبەرئەوەی  داڕشتنەوەو میتۆدەكانی  توێژینەوە  جیاوازو فرە شێوەن و جیاوازن لە حەقیقەتی تاكدا بەڵام ناكرێت لە چێوەی ئەم كتێبە پچوكەدا  بە فراوانی تەواوی میتۆدەكان شیبكرێنەوە بەڵكو توێژەری ئەم كتێبە بەسادەیی سەرنج دەبات  بۆ لای پەیوەندیە هۆكاری و پاشكۆییەكان و ئامادەكاریان بۆدەكرێت لەلایەكی ترەوە .  منیش باوەڕم وایە كە شانۆكار بەگشتی و ئەكتەر بەتایبەتی  ناكرێت بۆهەموو بەرهەمێك و بۆهەموو كارەكتەرێك یەك جۆر تێگەیشتن و یەك جۆر لێكۆڵینەوەو تێگەیشتنی هەبێت و دەكرێت بەتوێژینەوە لەكەسێتی بگاتە ئەو كارەكتەرەی كە پێویستە لەسەر تەختەی شانۆ بەرجەستە بكرێت . لەبەرەئەوەی خودو ناوەوە لەدەرونناسیدا هاوشێوەی  ئەو ئە زموونەیە كە ئامانجی  جەنگینە لەگەڵ نەكیرەكاندا كە بەبەهانەی  ئەوەی زانستی دەروونیەو پەیوەستە بە هوشیاریەوە كەئەمەش گەواهی دانە بەزاراوەیەكی نوێ‌  وەكو ” شعوری من ” یان ” هوشیاری خود”  و …. هتد وە لەو ئەژمارو ئامانجەدا  هێڵ و وێنەی چاوەڕوانكراو دەستدەكەوێت بە تایبەتی لە پشكنینی كەسێتیدا و لەو وێنانەدا دەرونناسی ئەكادیمی نەهی لەوەدەكات كەناودەبرێت بە كیبیك و ئەزموونگەری و ئەو تێبینە دروستدەكات كەدەتوانین گۆرانكاری بكەین بەمیتۆدێكی وەرگیراوو بەرهەمهێن .

لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا  زانین دەربارەی   ناسینی كەسێتی  گەشەسەندنێكی   ڕاستەقینە وبۆ بەكار هێنانی پێداویستیەكان  ڕێگ گەلێكی  تایەبەتی و زۆر هەبوون و لەئەنجامدا دیاردەیەك سەرهەڵدا كە  بەپێی پێویستی  زیندەوەران  بەتەنهاو بە شێوەیەكی دروستكراو نمایشی تیۆرەكان  و سەرنجدان و ناساندنی  چەمكەكانی  ژیانیان سەر ڕێگا دەخست  .                                            لەبەشی دووەمی ئەم كتێبەدا  نووسەر باسی ئەوەدەكات ” واتا ” لە تیۆرەكانی دەرون ناسیدا ئەوق نادرێت بەڵكو  كۆمەڵێك لایەنی نزیكی هەیە لە  كەسێتی و ئەگەری  خستنە ڕووی  یەكبوونی تێروانینەكانی دەرووناسی و كۆمەڵناسیە و منیش لێرەدا پەیوەست بە شانۆوە واتێدەگەم كە پەیوەندی هەیە بەو پەرێزە مادیانەوە كە كە تیۆرەكان كاری لەسەر دەكەن وەكو چۆن لای باربا (نیسبەتە بۆ یۆژینۆ باربا) باسی  توێژینەوەی ئەنترۆ پۆلۆژی دەكرێت لەشانۆدا و هەرئەوانیش بوون ڕێرەوێكیان بۆشانۆی نوێ‌  كردەوە و توێژینەوە لەهەندێك لە و ڕەفتارانە و قوتاربوون لە هەندێك سادەگۆیی و تێگەیشتن لە چەمكەكانی “دۆخ و رۆڵ و هەڵوێست” هەبوو واتێدەگەم ئەم خاڵە زۆرگرنگە كەمن لێرەدا و لەم كتێبەدا بەیانی دەكەم . هەروەكو (ب. ماینۆڤسكی ) دەڵێت : ” دیالەكتیكی فرۆیدی پابەندەبە دەزگا كۆمەڵایەتیەكان كەكەسێتی بینادەكەن”لەنێوان تیۆرەكاندا كۆمەڵێك تێڕوانینی نوێ‌ زاڵ  دەبن لەگەڵ كۆمەڵێك لێكۆڵینەوەی ڕەچەڵەكی وەكوئەوجەنگانەی كەناودەبرێن بە                 ”  جە نگە هەڵگیرساوە سایكۆلۆژیەكان .  توێژینەوەی جۆرەكانی رۆشنبیری  لە سلوكە مرۆییەكانیاندا و ئەوەی لە میراتی دەرووناسی كۆمەڵایەتیدا  دەربارەی كەسێتی بۆمان ماونەتەوە ، بێ ئاگایانە لە  ئەنترۆپۆلۆژیاو  رۆشنبیری و  هۆكارە دیاریكراوە بیۆلۆژیەكانە. ئەمەش  رۆشنبیری شەتەك دەدات و هەرلەم كتێبەدا نووسەر باسی ئەوەدەكات و بەڵگە دەهێنێتەوە لەبارەی شیانی گۆرێنی  بەكارهێنانی  وزە هەستیەكان بەپێی چاخ و كۆمەڵگاكان وەكو “ماكلوهان” ئاماژەی بۆكردووە بۆنمونە  ” جەخت لەسەر  گوێگرتن لە كۆمەڵگا تەقلیدی و زارەكیەكاندا كە خاوەنی ئەلف و بێ نەبوون ، دەڵێت : چاخی چاپەمەنی سەردەمی گەشەسەندنی  ڕوانیی زیاتر و بیركردنەوەیە ….(لۆهان ) لەوە ڕاماوە كە كە معدلی گەشەسەندن و هۆكارەكانی پەیوەندی  وەكو ڕادیۆ و ئێزگەی بیستن و و سیتسمی فەزاییەكان هەستین و بەخشینی گرنگیە بە گوێگرتن  و جوڵە كەئەوەش چاخی ماركۆنیە .

هەمووتیۆرەكانی دەروونناسی جەخت لەوەدەكەنەوە  ئەزموونی كۆمەڵایەتی گرنگن بۆ بیناكردنی من و دەركەوتنی بەشێوەیەكی فراوان و كاریگەری منداَلی و نەرمی نواندن و دایكی نایاب و پەیوەندیە خێزانیەكان و هەروەها پرۆسەی پەروەردە بە شێوە گشتی و فراوانەكەی ،  ئەمە جگەلەوەی شێوازو ژینگەی ژیانكردن و ئیقاعی شوێنێنك و كۆمەڵگەیەك بۆ كۆمەڵگەكانی تر جیاوازن  ، هەرچەندە ئەمانەش پشت بەستوون بە گونجاندنی كۆمەڵایەتی  و كاری كەسی پێگەیشتوو و گونجاندن لەگەڵ ئەو دۆخەدا و ئەمەش  لەتیۆرێك بۆیەكێكی تر گۆرانكاری بەسەردا دێت . كەواتە هەڵەیەنمایشێك یان ڕووداوێك یان هەر هەڵوێیستێك داببڕین لە پێوەرو پێودانگەجیاوازەكان و بۆهەموو كاروبارێك پەناببە ینە بەرتێگەیشتن و هەست و بیروبۆچوونە كەسیەكانی خۆمان و پێویستە لە ” پەرێز –سیاق” ی خۆیدا خوێندنەوەی بۆبكەین و دووركەوینەوە لە ڕەتكردنەوەو پەسەندكردن ، بەڵكو بگەڕێین بەدوای زمانی نوێ‌ و تێگەیشتنی قوڵ و هەستی بەرزو هتد ..

“سندرس” لەم كتێبەیدا توێژینەوەیەكی ئەنجامدا بەناونیشانی : ( S.Clapier Valladon , “panorama du Culturalisme” Epi 1976)

وەكو نووسەر “سیمۆن كڵاپیە”  دەڵێت : “ئەم كتێبە گەڕاندمیەوە بۆ  دووبارە ئەزموونكردن و كۆكردنەوە بەرەو شەپۆلی رۆشنبیریی ئەمریكی  كە هەموو وەرچەرخانەكانی بۆساڵی (1920) دەگەڕێتەوە تا ساڵی (1955) و كاریگەری ئەوانە بە بیری ئەنترۆ پۆلۆجی ( فرانز بواس) و زمانەوانی (ئیدوارد ساپیر)دووبارە گەڕامەوە بۆ  ناویان و بۆلای (ڕەند بندت ) و(مید) و (لانتۆن )  و (كاردینەر ) بەناوبانگترینیان و پێویستە پاكژیان بكەینەوە”  نووسەر لێرەدا ناوگەلێكی تر ڕیز دەكات كەمن خۆم بەگرنگم نەزانین دووباریان بكەمەوە لەبەر ئەوەی نامەوێت لەدۆزە بنەڕەتیەكە دووربكەومەوە و بیركردنەوەم لە دۆزەجیاوازەكان بە جۆرێكە  كە ئارەزووی ناوی زۆرناكەم تەنها لەكاتی پێویستدا نەبێت . نووسەر پاش ئەو ناوە زۆرانە دێتە سەر باسی (رۆپ بندیكت ) كە هاتووە  بانگەشەی بۆ چەمكی (ئایدیاڵ) ی یرۆشنبیری كردووە . وەكو تایپێكی ژیانی تایبەت  بە هەركۆمەڵگەیەك و لێروانینی وەكو ئامانج و ڕوونكردنەوەی پاڵنەرە تایبەتیەكانی هەر رۆشنبیریەك و ڕوونكردنەوەی  پێوەرو ئاراستە ئەنتۆلۆجیەكانی  تایبەت بەو دەرونناسیە و جیاكردنەوەی نمونەی گەورەی ژیان : نمونەیەكی شەهوانی و رۆشنبیریانە دووڕووی  ئەو ژیانەن و نوێنەری هەندێك لە فەلسەفەكانن دەربارەی كەس . ئەوانیش پێناسەدەدەن دەربارەی كەسێتی پەسەندكراولەڕووی كۆمەڵایەتی و پشتگیری هەرژیارێك بۆ  تاكەكانی و ئەو مەوادو كەرەستە خاوانەی كە پشت دەبەستن بە بیناكردنی ژیان و ڕیگەدان بە هەرگروپێكی مرۆیی كەوا پارچەیەك لە كەوانەی سلوكی مرۆیی شیاو دابێت و هەتا بۆ بەرزكردنەوەی بەهاكەی و دووركەوتنەوە لە دەربڕین و بەهاو ڕابوونەكانی .

بندكیت دەمانبەستێتەوە بە بەچەمكی نوێی  ئەم چاخەوە ” بەنایابی و  لادانەكانیە” وە لەهەمانكاتدا جەخت دەكاتە سەر فرە جۆری  رۆشنبیری  گەورەو  مردنی مرۆڤەكانی و گەڕانەوە بۆ چەمكی نەرمی ” المرونە” ی مرۆیی و گونجاندنی زیادەڕوەیی تاڕادەی ئەمەی ئێستا . ئەو لیونە  لێكۆڵەریشە بۆ ئەو ئاڵۆزیە و بەراوردكارییەكانی و كۆكردنەوەی  كارو ڕاهێنانەكانی  لەكاتی گەیشتن بە تایپەكانی كەسێتی و ئەو بەشە زۆرەی  كەلە كۆمەڵگە نوێیەكانماندا هەن . دواتر “سیمۆن كڵاپیە” دێتە سەرباسی (ئەبراهام كادینەر 1891-1978 ) كەتیۆرێكی هەیە بۆكەسێتی و هەوڵێكی زێندووە  و باس لە ژیانی دەرونی و رۆشنبیریی كەسێتی دەكات و زۆربەكورتی كارەكانی كاردینەر لە سەربنەمای تیۆرەكانی كەسیًتی  بە دوولایەن دەخەینە ڕوو :

–       كەسێتی وەكو سەرچاوەیەكی زیندووی رۆشنبیریی .

–       من وەكو ئەوەی دەكەوێتە ناو ئەو رۆشنبیرییەوە .

كارەكانی كاردینەر لەدەزگاكۆمەڵایەتیەكاندا واتایەكی زۆر بەرفراوانی هەیە و كێشەی تیایە لە پاڵ لایەنە شكڵیەكانی ڕێكخستنی ئامێرە كۆمەڵایەتیەكان و جیاكاری بنەڕەتی لە لای ئەو      ” مەبسەت كاردینەرە ” دەكەوێتە نێوان دەزگایەكەمین و لاوەكیەكانەوە . كە ئەو دەزگایەكەمینانە  پێشینەی مێژوویی دەبەخشنە تاك لەمنداڵیەوە  بەڵام بەشێوەیەكە كە كارلێك لەگەڵ كەسێتیدا دەكەن بەڵام دەزگالاوەكیەكان بەرئەنجامی كاریگەری یەكەمینە لەسەر تاك. كەس چاوگی ئەو دەزگا لاوەكیانەیە وەكو ئەنزیمەی دینی و فۆكلۆرو تەكنیكی فكریی و ئایدۆلۆژیی و …هتد لێرەدا نواندنی وەڵامەكان و بەدیلەكانی كەسێتی بەڕای كاردینەر گەڕانە بەناو توێژینەوەی بونیادی  “من” ی هاوبەش لەگەڵ تاكەكانی كۆمەڵگا و بەرهەمهێنەرەكانی لەگەل یەكەمین میراتی ئەو بونیادە كە ڕیشەكەی لەویوە دێتە ناو دەزگا لاوەكیەكان .

ئەكتەر پێویستی بەناسین و شارەزایی  لە تیۆرەكانی كەسێتی  هەیە ؟ لەكاتی نواندندا !!

بەشی سێهەم /

هەرلەم سۆنگەیەوە نووسەر دێتە ناو باسی تیۆرێكی تر لەلای تیۆرسێن (ڕاڵف لانتۆن 1893-1953) كە زانایەكی ئاسەوارەو بەوە خۆی لە ئەنترۆپلۆجیا جیادەكاتەوەكە  چەمكی ” كارپە ” ی كۆمەڵایەتی بەكاردەهێنێت ، لەهەمان كاتیشدا ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە بیری گەردوونی مرۆڤایەتیانەیە و دەڵێت : ” رۆشنبیریی ڕوخساری ڕەفتارە بەدەستهاتووەكان و ئەنجامەكانیەتی كاتێكدا توخمە پێكهاتووە هاوبەشەكانی  دەگوازرێنەوە بۆ  ئەندامانی كۆمەڵگایەكی دیاریكراو ” . روونكردنەوەكانی لانتۆن  بنەمای رۆشنبیری كەسێتییە و پشكداریەكی بنەڕەتی هەیە لەتیۆری رۆڵەكاندا . ئەوەی لای من وەكو خوێنەری ئەم كتێب زۆر گرنگە ئەوەیە  پێگەی لانتۆن لەوەدایە دەست دەگرێت بەسەر چەمكەكانی دۆخ و رۆڵ لەنێوان تاك و رۆشنبیرییەكەیدا. ئەم تیۆریە ڕیگەدادات بە بەوەی كەسێتی تایپێكی هەبێت شیان بێت بە شیكردنەوەی ئەو مۆدێلەی كاری لەسەر دەكات . كەبەڕای من ئەمە برینە قوڵەكەی كارەكتەری ئێمەیە چ لەسەر شانۆبێت یان ژیانی ئاسایی هەموومان باسی جیاوازی و ئازادی و هتد…. دەكەین بەڵام كەسمان بە كرداری واناكەین نە جیاوازی پەسەند دەكەین نە ئازادی گەروابوایە ئێستا چەندین میتۆدو قوتابخانەی شانۆییمان دەبوو بەهەر حاڵ كۆتاجار تیۆرەی فێركردنی كۆمەڵایەتی لای لانتۆن پەیوەستە بە دوور كەوتنەوە لە توانای سەر هەڵدانی پشكە نوێیەكان  و گەشەسەندنی كۆمەڵگا و چیرۆكەكانی كەسێتی كە دەكرێت ڕیكەوتنێكیان لەبارەوە بكرێت لەگەڵ نمونەكانی ڕەفتاری كەسێتی  بەشێوەیەكی پلیكانەیی  و بەرهەڵستی كردنی ڕوخسار و بە پێوانە كردنی فۆرم .ئەمەش هەواڵێكی دڵخۆشكەرە بۆ  مرۆڤە كرداری و جدییەكان تا چیتر لە رسەربنەمای ڕووخساریان بڕیاریان لەسەر نەدرێت و ئەركی لە خۆیان زیاتریان لێداوانەكرێت .  لێرە بە دوا نووسەر ” سیمۆن كڵاپیە ” دێتە سەر باسی تیۆرەكەی (مارگریًَت مید 1902- 1978) ئەم كەسی كەلەبارەیەوە دەدوێین زانایەكی ئەنترۆپۆلۆژیستە و لە ڕووی تیۆریەوە دەوڵەمەندە بە هەندێك توێژینەوەوە كە لەوانە شێوە بدات بە تیۆریەكی  دەرونناسی كۆمەڵایەتی دەربارەی كەسێتی كە ئەم تیۆرسیئَنە ئاماژەی بۆدەكات  وباس لەچەمكێك دەكات ئەویش ” خورپەی رۆشنبیری” كە تاك ئەدای دەكات و یەكەم كەس كە ئەم تیۆرەیەی ئاراستەكرد بۆئەوەی تەحقیقی گریمانەی مامۆستاكەی بكات (ف. بواس” كە توێژینەوەیەكی ئەنجامدا  و بەرهەڵستی تیۆرەكەی ” سێر فرەنسیس گاڵتۆن” كرد بەناوی ” چاكسازی نەسل ” و جەختی لەوەكردەوە كە تەنگ و چەڵەمەی مراهیقە ئەمریكیەكان لەئەنجامی قەیرانی ئەندامی  و باڵغ بوون نییە بەڵكو بەر ئەنجامی قورسی و ئاڵۆزیەكانی كۆمەڵگایە بەڕای ئەو و ڕای گشتی لەسەر بنەمای ناوبانگ و ئەفسانەی كۆمەلگەی ئاشتی و سەربەخۆو ڕەگەزیە . پاشان نووسەر باسی ئەنترۆپۆلۆژیستی  سۆسیالستی ” دێریك فریمان ” دەكات لەساموا كاری لەسەر ئەم توێژەرە كرد ” مەبەستم مید” لەماوەی دەساڵدا . دۆزینەوە لەو كۆمەڵگایەدا بە پێچەوانەی  دوژمنایەتیەوە كە شێوەیەكی تەرتیبی و ئامانجدارو پڕ ململانێیە خاڵی سەرەكی لە كتێبەكەی “مید” بوونی وێنەی نەتەوەیی و جەنگە  لە ئەمریكاو فەرەنسا كە توێژینەوەكەی دەبەن بەڕێوە كە دواتر دەبنە داهێندراوی نمایشی و هۆكارە رۆشنبیری و كۆمەڵایەتیەكان كەتایبتمەندی ڕەگەزیان هەیە . لەم ڕوەوە پشكێكمان دەداتێ‌ بەشێوەیەكی لەسەر خۆو پلە پلەیی  و دژ دەربارەی كەسێتی.  بیركردنەوەی “مید”  دیراسەكردنەوەی  دەرونی كۆمەڵایەتیە لەپاڵ لایەنە سێكسی و ڕەگەزی و مرۆییەكەی لەڕووی سروشتی و رۆشنبیری و سەرهەڵدانیەوە  بۆ چاخ و ژیارێكی تر ، ئەوەی قورسە لێرەدا ئەوەیە كە  پیاوێك بێت و ببێتە باوك بەڵام زۆر ئاساییە ژن بێتە دایك و ژنی پیاوێك .

• تیۆرەكانی رۆڵ و چەمكەكانی چەق /

زانای دەروونی ( ج. ه . مید ) و(س. ه كولای )  وچەندین بیریاری تر  گرنگیەكی تەواویان دا بە  ( رۆڵ ) ئەمان دەیانەوێت ئەوە ڕوون بكەنەوە كە لەڕێی شیكردنەوەی تاك تێكەڵەیەك لە هۆكارە دەزگاییە كانی رۆشنبیری  بە رۆڵ  شیبكەنەوە و پەیوەستی بكەن بە چەق . لێرەوەچ ەمكی رۆڵ سەرهەڵدەدات  وەكو وێناندنی عەقڵی  كە وە صفی ڕەفتارە مرۆییەكان و توخمە كانی كەسێتی دەكات و ئاماژە  بۆدیمەن و رۆڵ دەكات  لە خورپەی  فێركردندا ، سەرباری  كردەی گونجاندن و ئامادەكردنی هۆشیاری  خود بۆبەهاكەی وەكو پێوانەیەكی  كەسێتی بینای دەكات و ئاماژە بۆ فرە رۆلی دەكرێت . هەروەها زاناكانی دەروون دۆخەكان و رۆڵەكان  ئەوە تۆماردەكەن مەرجە گۆڕانكاری هەبێت لە رۆڵداو بەرهەڵستی رۆڵی كۆمەڵایەتی بكرێت .

لێرەدا من پێم خۆشە باس لەو نیگەرانیە بكەم كە باڕاستی بێزاری كردووین ، ساڵانێكە لە مێژووی نزیكی نواندن لەم جوگرافیایەی ئێمی لێدەژین ، باشترین رۆڵ بینین لای ئەو كەسانە بووە كە توانای لاساییكردنەوەو خو پێوە گرتنیان هەبووە بە شتێكی دیاریكراوەوە گەرئەمە بگوازینەوە بۆناو شانۆ كارەساتی  گەورە لێرەدا یە كە سێك بە خۆی دەڵێًت (ئەكتەر) و ڕڵ بەرجەستە دەكات كە تێنا گات دەق چۆن دەخوێندرێتەوەو رۆڵ چۆن بینا دەكرێت و كەسێتی چۆن بەرجەستە دەكرێت هەرلەبەر ئەوە من لە گەڵ نووسەری ئەم كتیبە هاوڕام لەوەدا كە پێویستە رۆڵ فرەو هەمە چەشن بێت دیارە ئەمەش بەتەنها بەقسە ناكرێت بەڵك بە فۆرم و ئیقاع و دەنگو هتد…. كە ئەمەش دیسان بەپەروەردە دەكرێت نەك بە خوو !!!!د

دەرووناسی كۆمەڵاەیتی بە توێژینەوەلە مەنهەجیەتی چەمكی رۆڵ دەستی پێكرد كە گرنگیەكی بنەڕەتی هەیە لە شەرحی پەیوەندیەكانی نێوان كەسەكاندا . ئەگەر ڕاڤەی كەسێتیمان كرد لەسەر بنەمای  فرە هۆكاری و ڕوانینی جیاواز و تێپەڕ بوون لە قاڵبەئامادەكراوەكان و دووركەوتنەوە لە كڵێشە پێكدێن . هەندێك لەتیۆرسێنان باوەڕیان وایە كەسێتی كۆمەڵێك رۆڵی لەناو خۆیدا مە ڵاسداوە و بۆچوونی پێشتر ڕەتدەكەنەوە بۆ بە بیرهێنانەوە لەوانە : (ج. ه. مید) و(د. ڤیكتۆر) كەسێتی وەكو تابعی دۆخەكانی كۆمەڵگە دەخوێننەوە و بونی ڕەفتارو ماناو ڕاڤەی جیاواز بۆرۆڵ دەكەن .

 

• چەمكەكانی كارلێكردن :

بەفراوانكردنی پێگەو ڕوانین ، ئاراستەی كارلێكردنی  نوێ و جەختكردنەوە لە وە كەسێتی هەڵوێستێكی دیاریكراوی دەبێت و كارلێكدرن دروستدەكات و شیكردنەوەی  هەڵوێستەكان و تاكەكەسەكان و پەیوەندیان پێكەوە ڕووندەكاتەوە كە بەپێی ڕەفتارو ڕەوشتیان كارەكان ئەنجام دەدەن . بەڵام ئەی ئەگەر لە خۆوە ئەكتەر بەتەنها و بەبێ هیچ پرۆسەیەكی خویندنەوەو توێژینەوە ئەم كارەی كردبوو؟ ! ئەوكاتە هەمووكارێك لەهەرشوێنیك بۆكۆبونەوەی ئازیزان و تێركردنی حەزو ئارەزووەكانی و بێبەری كردنی كەس ددەبێت . كەواتە هاوسەنگی و كاركردنی میتۆدیانە و توێژینەوەیان و كارلێك كردنیان و بوونی هەڵویستی كەس و چاودێریكردنی ئەزموونەكان و ئاڵوگۆڕی پەیوەندیەكانیان سنورداردەكرێت . لەلای (جۆزیف نیتان ) بونیادی كەسێتی بەوەدەبێت كە جیهان و  كەسێتی  بەیەكەوە شێوە دەگرن  بۆ بونیادنانی جەمسەرەكان . نیتان دەڵێیت : نازانم جیهان وەكو دووحەقیقەتی بەهێز بەخۆیانەوە و لەناوخۆیاندا لە پەیوەندیدان ، كەسێتی پێكهاتووش لەتۆڕێكی چالاك لە تفاعل لەگەڵ جیهاندا لە ئێستاو  داهاتوویدا كەئەوەش ناوەرۆك و خودی دەرونە ” بەم خوێ،دنەوەیە  هێلكاری بنەڕەتی  بۆكەسێتی  ئەم كارلێكەیە  . كەس خاوەنی جیهانێكە  وەكو بەشێك و چانس بۆ ئەو پێكهاتە دووانیە (من/ جیهان) بەچینە جیاوازەكانیەوە و بەنزیكی و دووری لە وانەی كە ئامادەبوون و (نیتان) جەخت لەوەدەكاتەوە لەپاڵ لایەنە  ئیدراكی و حركیەكانی ئەو پێكهاتەیە (من/ جیهان) كەبەڕێگەیەك شەرحی سەربەخۆی  كەسێتی و  ناسنامەكەی دەكات لەزەمەندا .

I  I  I (هەڵسەگاندن ) :

بەتوێژینەوە لەمەودای گۆڕانكاریەكانی ڕەفتاریی مرۆیی و دەرخستنی نەریتی تاك و روئیای رۆشنبیری كۆمەڵایەتی لە پێكهاتەیدا و جەخت كردنەسەر زیندووێتی كەسێتی و و ڕەفتارەكانی كەتاكو ئێرە توێژینەمان لە بارەوە كرد. لەلایەكی ترەوە تاك هاوبەشی دەكات لە تووند كردنەوەی  دەزگا كۆمەڵایەتیەكاندا  كەبوونێكی پێویستی  هەیە لە ئاراستەی رۆشنبیریدا وەكو ئاماژەم بۆكرد نووسەر زۆربە خێرایی،  هەموو لایەنەكانی بەەشێوەیەكی پانۆرامی پێشكەشكردووەو پێویستە لەكاتی خوێندنەوەیدا خوێنەر تێبینیەكانی خۆی تۆمار بكات تا كو ئەوەی گرنگە دواتر بۆی بگەڕێتەوەو جارێكی بەدۆزەكەدا پچێتەوە بەڵام بە شێوەیەكی درشت و ووردتر.